RUCH ROBOTNICZY
Dominujący na przełomie XIX i XX w. ruch społeczny, będący skutkiem kapitalistycznej rewolucji przemysłowej i wywołanych przez nią zjawisk ( kwestia społeczna jako kwestia robotnicza). U genezy tego ruchu tkwiło doświadczenie i uświadomienie sobie nędzy, niesprawiedliwości oraz krzywdy przez szerokie rzesze ludzi, a także próba przezwyciężenia tego stanu rzeczy przez solidarną samopomoc (akcje pomocy, związki zawodowe), zbiorowy protest (strajki) i działalność partii politycznych (Workingsmen's Party -USA 1830; SPD - Niemcy 1869; Labour Party - Anglia 1900). Na gruncie wysiłków zmierzających do poprawy społecznego położenia robotników, wywalczenia dla nich politycznych praw (m.in. do udziału w wyborach) oraz podniesienia poziomu oświaty, rozwinął się szeroki ruch, który wśród ludzi zależnych od pracy najemnej i upośledzonych społecznie przyczynił się do pogłębienia świadomości klasowej.
Charakterystyczne jest, że ruch robotniczy nie został zapoczątkowany przez najbiedniejsze warstwy przemysłowego proletariatu, lecz przez "robotniczą arystokrację" (rzemieślnicy i wykwalifikowani robotnicy), która broniła się przed wyzyskiem i trudną sytuacją życiową. Co więcej, teoretykami ruchu robotniczego byli intelektualiści z innych klas społecznych (arystokracja, mieszczaństwo), np. K. Marks, F. Lassalle, R. Luxemburg, L.D. Trocki, W.E. v. Ketteler, F. Hitze).
Mimo wewnętrznego zróżnicowania ruch robotniczy miał jeden wspólny cel, a mianowicie doprowadzenie do emancypacji klasy robotniczej w społeczeństwie, zniesienie jej poniżenia i zbudowanie nowego, sprawiedliwego porządku społecznego.
Marksizm, który zamierzał stać się teoretycznym wyrazem ruchu robotniczego, miał duży wpływ na jego rozwój w Europie Środkowej. Według niego, historycznym zadaniem było samowyzwolenie się proletariatu przez walkę klasową, rewolucję i zbudowanie społeczeństwa bezklasowego. Kierunki syndykalistyczne, które znalazły oparcie głównie
w krajach romańskich, atakowały parlamentaryzm, wolne wybory i władzę polityczną. Proponowały "akcję wprost", aż do generalnego strajku włącznie. Społeczno-reformatorskie i labourzystowskie ugrupowania opowiadały się za pragmatyzmem i stopniowością przemian oraz za uznaniem systemu demokratyczno-parlamentarnego, włącznie z nawiązaniem dialogu z orientacjami liberalnymi. Chrześcijański ruch robotniczy natomiast opierał się na nauczaniu społecznym Kościoła, które domagało się równouprawnienia kapitału i pracy. Po rewolucji w Rosji (1917) doszło do podziału w ruchu robotniczym na dwa nurty: socjaldemokratyczny (socjalistyczny) i komunistyczny, z ich własnymi międzynarodowymi zrzeszeniami (Międzynarodówka Socjalistyczna, Międzynarodówka Komunistyczna). Dalsze losy ruchu potoczyły się według przyjętych orientacji: demokratycznej i totalitarnej. Współcześnie mówi się o "końcu ruchu robotniczego" (A. Gorz, T. Pirker). Utracił on bowiem cele, które go zrodziły.