KRZYSZTOF KAMIL BACZYŃSKI, WYBÓR POEZJI,
OPRACOWAŁ JERZY ŚWIĘCH, WROCŁAW 1989.
22.01.1921 - narodziny K.K.Baczyńskiego.
Ojciec - Stanisław Baczyński; krytyk literacki, publicysta, powieściopisarz, historyk literatury. Zwolennik socjalizmu, związany z Piłsudskim i jego Legionami (po 1926 zrywa z polityką). Najważniejsze prace Stanisława: Sztuka walcząca i Syty Paraklet i głodny Prometeusz. Inne: Losy romansu, Powieść kryminalna, Rzeczywistość i fikcja, Literatura piękna Polski porozbiorowej 1794-1863, Literatura w ZSRR (nowość w Polsce). Ponadto czasopisma: Wiek XX oraz Europa. Literaturze zarzucał np.: ,,bezkierunkowość poszukiwań, brak kośćca ideowego, jasnych problemów życiowych, uczuć i celów w szerszej skali''.
Matka - Stefania z Zieleńczyków, też robiła w oświacie, napisała: Żoko za granicą, Wacek i sześć jego siostrzyczek, ćwiczenia ortograficzne dla podstawówek - Patrzę i opisuję. Matka wierząca (ojciec nie bardzo). Żyje sobie więc Krzychu i żyje i idzie do gimnazjum i liceum (im. S.Batorego) w Warszawie. Tu wstępuje do młodzieżowej organizacji Spartakus o charakterze socjalistycznym. Przybiera potem pseudonim Emil. Ogłasza swe pierwsze wiersze, poemat Bunt (w piśmie Strzały). Po wybuchu wojny, nie kontaktuje się już z organizacją. Potem zastrzega, że te pierwsze jego teksty ,,nie mają być nigdy drukowane''.
1939. Pierwszy rok wojny, nie za wiele wiemy co porabiał Baczyński. 1940, lato, poeta zaprzyjaźnia się z Jerzym Kamilem Weintraubem; dzięki niemu, nakładem Biblioteki Sublokatorów Przyszłości, wychodzą tomiki Zamknięty echem oraz Dwie miłości (po 7 wierszy). 1942 - wychodzi 100 egzemplarzy Wierszy wybranych Jana Bugaja (pseudonim Baczyńskiego), dzięki którym Baczyński zyskuje uznanie.
---Przyjaciele B. - Jerzy Andrzejewski, Jerzy Zagórski, Kazimierz Wyka, J.K.Weintraub---
Narasta legenda o Baczyńskim. Miłosz porównuje go do Prousta (astma) a z naszych do Słowackiego. Ale niektórzy też jechali po B., zwłasza związani z pismem Sztuka i Naród (Andrzej Obornicki, Tadeusz Gajcy). List do Jana Bugaja Kazimierza Wyki (Miesięcznik Literacki) przyczynia się do ustalenia wyskokiej klasy poety. 1943 - B. współpracuje z Płomieniami, dawnym Spartakusem (członkowie: Karol Lipiński, Jan Strzelecki i inni). Oficjalnie B. nie należał do Płomieni ale jego współpraca z organizacją okazuje się ważnym punktem w jego biografii. 1942 - B. wstępuje na tajny Uniwersytet Warszawski na polonistykę. 1943 - wstepuje do Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Wielu rówieśników Baczyńskiego z liceum Batorego działało w 23 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej, potem w klubie Pomarańczarnia (vide: Kamienie na szaniec). Pod koniec '43 B. redaguje Drogę (dział poezji), publikuje tu swoje wiersze. Pismo to jest w zasadzie ponadpartyjne, otwarte na poglądy. W redakcji robi też żona B. - Barbara z Drapczyńskich (obok matki najczęściej chyba przywoływana postać z poezji B.) A ślub ich odbył się 3.06.42. Baczyński działa równocześnie w batalionie ,,Zośka'' (od pseud. Tadeusza Zawadzkiego) oraz w tajnej Harcerskiej Szkole Podchorążych Rezerwy ,,Agricola''. Otrzymuje stopień st.strzelca podchorążego. B. bierze udział w akcji wysadzania pociągu i w różnych inych konspirach. Niestety B. zostaje zwolniony z funkcji strzelca z ,,powodu małej przydatności'' na polu walk. B. przenosi się do batalinu ,,Parasol''. Baczyński ginie 4 sierpnia '44 w Powstaniu Warszawskim (oddziały motorowe, atak na Pałac Blanka). Leży na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Juwenilia. Pierwsze teksty B. to ,,rodzaj osobistego dziennika (journal intime)''. Pierwsza miłość, pierwsze pobyty w górach itd. Dominuje dekadencki nastrój, spleen, nuda mieszczańska, szarość itp. Inspiracje B. czerpie z Baudelaire'a, Rimbauda, Verlaine'a. Pierwsze poematy: Dalmacja, Bunt. Wszystko okraszone jeszcze młodopolską stylistyką. Inspiracją dla B. była także twórczość ojca (Syty Paraklet), także Norwid.
Po '39. Zmienia się obraz rzeczywistości, zmienia się twórczość poety. Lęk, groza, ale wciąż wysoce udekorowany styl, estetyzujące przesady. Motyw gotycyzmu pojawia się, liryka maski. 1940 - Zamknięty echem, Dwie miłości. Weintraub jest też ważnym inspiratorem poezji B. - kult dawnych bohaterów. B. jest wciąż na etapie kształtowania własnego stylu; ujawniają się motywy baroku, rokoka. Motywy katastroficzne (za Czechowiczem i Żagarystami), ,,daremność ludzkich wysiłków'', ,,śmierć bezimienna'', ,,kosmiczna sceneria'', Apokalipsa itd. ,,Ten historiozoficzny katastrofizm splata się podówczas z katastrofizmem - by tak rzec - osobistym, z dramatem człowieka, którego wejściu w życie dorosłe towarzyszy bolesna udręka i niepewność jutra'' pisze Święch. Pojawiają się motywy powrotu do natury, do pierwotnych krain szczęśliwych, lecz ich istnienie poddane zostaje natychmiast weryfikacji ,,rzeczywistości'', obalone. Poeta żegna się z epoką dzieciństwa, wchodzi w nowy okres życia. Idylla kryształowa - pozorna Arkadia, niszczenie mitów dzieciństwa, inspiracja Czechowiczem; O muzie - pożegnanie z ,,muzą nadobnych wierszy'', z estetyzmem; Do Andrzeja Kamińskiego - obalenie mitów dzieciństwa i całego pokolenia.
Baczyński rozwija się twórczo w sposób stopniowy. ,,Oczyszcza'' swą dawniejszą twórczość z zbędnych elementów, poddaje ją większym rygorom formalnym, wprowadza więcej dyscypliny. Pojawiają się elementy ,,magiczne'', symboliczne: rzeka, sen, raj, niebo, wiatr, ziemia. Posługuje się ,,techniką snu'', wprowadza poetykę oniryczną do swej twórczości (jak Czechowicz). Symbolicznie używa barw, pojawiają się słowa-klucze (rzeka, sen...) mające pociągać za sobą łańcuch skojarzeń. Dużo jest także muzyki: flety, lutnie, liry, skrzypce, dzwony, piosenki, ballady, kolędy, kantyczki, kołysanki itd. Baczyński rezygnuje z wiersza wolnego na rzecz czegoś na kształt wiersza sylabicznego i tonicznego. Wiersze ,,melodyjne'' - Wisła, Słowa do deszczu, Śpiew na wiosnę, Sur le Pont d'Avignon, Kołysanka ktorejś wiosny, Z psem, Ballada o rzece i inne.
Wyraźny przełom w twórczości B. - tzw. ,,porażenie okupacyjne'' (termin K.Wyki), od jesieni '41 roku. Przełom ten jednakże nie jest spowodowany tylko i wyłącznie okolicznościami zewnętrznymi, lecz także wewnętrznym procesem dojrzewania poety. Nowe inspiracje - Słowacki i Norwid. Nowe formy liryczne u B. - hymn, rapsod, elegia, apel, psalm, modlitwa; podniosłość i tyrtejskość.
Potem B. ma jeszcze przygodę z baśnią - pisze poematy baśniowe. Magiczne wątki, oniryczny charakter, aluzyjność, baśnie - przypowieści. Już w listopadzie '40 roku B. pisze Poemat o Chrystusie dziecięcym. W '41 tworzy Olbrzyma w lesie, Serce jak obłok, Szklanego ptaka; w '42 Wesele poety. Baczyński przerabia znane motywy baśniowe, wprowadza zjawiska irracjonalne itd. Pojawiają się tytani, tacy superbohaterzy-zbawiciele w ciężkich czasach. Inne przykłady takich baśni z odniesieniem do aktualnej rzeczywistości: Przyjście wroga J. Zagórskkiego, Pieśń szczurołapa W. Sebyły.
Kolejny etap twórczości B. - mistyczny. Zaczyna się od wiersza Jesień 41r. Motto z Testamentu mojego Słowackiego, mamy więc powtórkę z rozrywki. Mamy oczywiście koncepcję wędrówki Ducha wcielającego się w różne kształty. Mamy człowieka ,,wewnętrznego'' (Mickiewicz), ,,widzącego w duchu'' (Słowacki). ,,Jest to człowiek, w którym i przez którego `pracuje' Duch i dlatego musi on stale pokonywać opór ciała i materii, gdyż pierwiastek duchowy z trudem toruje sobie drogę ku światłu i jasności'' pisze Święch. Genialne. Wszystko ma dążyć do ,,przeduchowienia'', jakiejś symbiozy człowieka z Duchem. Pojawia się mesjanizm, bohater zawieszony między niebem a ziemią itd. ,,Istnieje jedno wielkie uniwersum ludów, obejmujące wszystkie czasy i epoki, duchów, które pracują dla przyszłości, gdy ostatecznie wypełni się proroctwo o nastaniu Królestwa Bożego na ziemi.'' Wiersze mistyczne Baczyńskiego: Hymny, Śnieg, Pieśń o dłoniach i inne.
Baczyński stopniowo odchodzi od ballad, od ornamentyki, skłania się ku metafizycznej stronie ludzkości. Wyka mówi o ,,katastrofizmie historiozoficznym'' Baczyńskiego. Ważny motyw: woda (potop; działanie oczyszczające; symbol przemijania; rzeka, która rozdziela). Woda to unicestwienie, ale także postęp, ruch, płynność w sensie pozytywnym, ewolucja ducha, przemiana. Przemiana natomiast przejawia się u B.: 1/ in potentia (jako potencjał, ciągły ruch świata, ,,rozkwit, dojrzewanie, przechodzenie od jednych, niższych form istnienia do drugich''), 2/ in actu (wypełnienie tegoż świata człowiekiem i jego dążeniem do zrealizowania się w pełni, ,,partnerowaniu'' Bogu w jego dziele świata), 3/ zasada odbicia (wszytsko ma swoje odbicie, więc rzeczy istnieją niejako podwójnie, odbicie rzeczy jest czymś na kształt wieczności; przemiana polega tu na tym, że odbicie ukrywa się pod czymś niematerialnym - doskonalszym, więc jest tu zmiana na lepsze). Wszystko, co postrzega człowiek to tylko odbicie doskonalszego świata, bożego kosmosu itd. Trza się wyzwolić z cielesności, by dążyć ku Duchowi itp.
Kwestia religii. Dążenie do przywrócenia sfery sacrum, tego co pierwotne; Rudolf Ototo w Świętości wyróżnia takie ,,składniki pierwotnego doświadczenia'' 1 - groza (tremendum), 2 - wszechmoc boska (majestas), 3 - moc (orge), 4 - tajemnica (mysterium).
Baczyński jest obserwatorem życia, zarzuca ludziom bierność, lenistwo itp. Krytykuje ,,kościół'' - jest miejscem, gdzie profanum wdziera się w sacrum. Sprzeciwia się koncepcji narodu wybranego. B. twierdzi, że mesjanizm wynika z pobudek egoistycznych, że ludzie nie mogą już patrzeć na krzywdy innych i sami dla świętego spokoju - dosłownie - składają ofiarę ze swego życia; a ma być tak, jak to czynił Chrystus, bezinteresownie.
Jezu, czytam, czytam i się okazuje, że zaś Baczyński wraca do idei mesjanizmu. Nie wytrzymiem tego. B. broni sacrum, świętości boga, przeciwstawia się błędnym wyobrażeniom boga (Poemat o Bogu i człowieku, Legenda). Boga nie można sobie wyobrazić czy go opisać. Garść utworów: Noc wiary, Krajobraz zimowy, Narodziny Boga, Ten czas, Wielkanoc, Wiersz o cierpieniu i inne.
Baczyński fascynuje się poezją Norwida. B. nie chce już pisać poezji tyrtejskiej, nie chce też pisać poezji okolicznościowej o doraźnym charakterze. Bierze z Norwida postawę pokory, cierpliwości, pomysł zdystansowania się do rzeczywistości, no i ironię oczywiście. Polemizuje ze społeczeństwem, każe czekać na lepszy czas; chodzi nie o doraźny sukces, lecz trwałe zwycięstwo; społeczeństwo do walki musi dojrzeć (porównywane do dzieci). W poezjach B. pojawia się często rzeźbiarz, architekt, artysta - człowiek doskonalący się; wytwór pracy: posąg, kolumna, sklepienie; narzędzia: młot, dłuto.
Erotyka. Dedykuje głównie swej żonie Barbarze Drapczyńskiej. Kobieta jest tu częścią kosmosu, natury, przyrody. Archetypizuje miłość, idealizuje ją, oczyszcza ze zbędnych pierwiastków, nadaje jej wieczność. Podobieństwa do Słowackiego. Miłość jasna i miłość ciemna. Miłość duchowa i cielesna. Wiersze: Noc, Łowy (ballada), Rzeczy niepokój, Wyroki, Biała magia.
W poezji B. występują słowa - klucze. Do ich skumania potrzeba znać mnóstwo wierszy poety, porównywać je itd. Niekiedy przydaje się znajomość twórczości Słowackiego, Norwida - blask, dzień, noc, ogień, jasność. B. nadaje wyrazom nowe znaczenia na zasadzie gry skojarzeń: od serca, przez ptak, owoc do wiosła. Nie zawsze B. używa tych słów konsekwentnie; nieraz świadomie zmienia klucze, nieraz pierdzieli mu się po prostu, bo się przykładowo spieszy gdzieś.
Baczyński i jego problemy z wyborem pomiędzy słowem a czynem. W końcu podejmuje obowiązek pisania patriotycznych kawałkow - rapsody, hymny, apele, elegie. Jest to ,,poezja o nucie dostojnej'' - słowa Tadeusza Gajcego. Cechy tej poezji: retoryczność, deklamacyjność, archaizmy, szablonowość, schematyczność, wyliczenia (enumeracje), szyk przestawny, anafory, paralelizmy, wykrzykniki (eksklamacje), antytezy, rozbudowane porównania, peryfrazy, epitety, przewaga 13-zgłoskowca (7+6), kombinowanie rozmiarów, heksametr, rymy przeważnie niedokładne, przeważają 4-wersowe strofy.
Motyw rycerza. B. wskrzesza superbohaterów, ukazuje zezwierzęcenie bohaterów-żołnierzy. Etos rycerza odnosi Święch także do samego Baczyńskiego i jego poczynań wojennych, który zostaje żołnierzem siłą rzeczy, z przekonania zawsze pacyfista. Pisze, jak działania wojenne mało miały wspólnego z modelem honorowego rycerza. 1943-44 - to lata, w których poeta zmaga się z wyborem: poeta/żołnierz, choć decyzję właściwie już podjął - walczy i pisze w imię dobrej sprawy (choć później rezygnuje z poezji patriotycznej i wraca do baśni, strasznie dynamicznie rozwija się poezja Baczyńskiego, nie nadążam już). Zmienia się symbolika np. oczu (,,Oczy granaty pełne śmierci''), przeważa teraz ciemna strona człowieczeństwa, a więc cielesność. Pojawia się motyw walki zwierząt. Poeta ujawnia też pozytywne strony walk - np. braterstwo (także w sensie kochaj bliźniego swego i charitas). Wojna to próba naprawy rzeczywistości, jest to walka ze złem.
Baczyński pisał trochę prozą ale nie były to próby zbyt udane. Wczesna proza B. traktuje o mieszczańskiej nudzie. Inspirował się trochę Gombrowiczem i Shulzem. Dziełka: niedokończone opowiadanko o gimnazjum Boobalka I (Batorego); Sprzęty (bohater schizofrenik igra ze sprzętami), Zwierzęta pana Joachima (też o wariacie), Człowiek, który chciał żyć drugi raz (o złudnych marzeniach); z późniejszych (bardziej realistycznych): Matka (traci synów na wojnie).
Jedyny dramat - Wybór (3 akty) i totalna porażka; no nie umiał po prostu pisać dramatów i już.
Podsumowanie. Baczyński i jego pokolenie pisali w ramach tzw. drugiej awangardy; ich wizje katastroficzne poprzedzały wybuch wojny. Tematykę ,,spełnionej Apokalipsy'' podejmowali także: Tadeusz Gajcy (poemat Widma, 1943; poezje Grom powszedni, '44), Tadeusz Borowski (Gdziekolwiek ziemia, '42).
Baczyński czerpał inspiracje z różnych źródeł, jego twórczość jest eklektyczna; jednak poeta żył zbyt krótko (23 lata), by się w pełni rozwinąć; nie miał już potem kontynuatorów, nie stał się inspiracją dla poetów.
O Baczyńskim pisali: Jerzy Zagórski - Śmierć Słowackiego; Kazimierz Wyka - List do Jana Bugaja (poprzedzający wybór wierszy B. Śpiew z pożogi, '47); K.Wyka i Aniela Kmita-Piorunowa - Utwory zebrane, '61, potem '71 i '79); także Jan Błoński (np. Śpiew anioła z Życia Literackiego).
Opinie o twórczości B. są zróżnicowanie, ma on zarówno fanów jak i przeciwników jadących po nim niemiłosiernie. W BN utwory są pogrupowane latami: 1938; 39; 40; 41; 42; 43; 44 i VARIA ,,tak, by czytelnik miał możność prześledzenia rok po roku, jak postępował rozwój twórczości poetyckiej Baczyńskiego...'' :-)
2