Sądownictwo administracyjne w II RP
Sądownictwo administracyjne kontrolowało działalność administracji publicznej. Konstytucja marcowa przewidziała powołanie tego sądownictwa z Naczelnym Trybunałem Administracyjnym na czele- utworzono go w 1922, sądy niższych instancji nie zostały powołane także był on jedynym sądem poza ziemiami zaboru pruskiego gdzie takie sądownictwo w I i II instancji istniało, więc NTA był organem III instancji
- NTA dzielił się na 2 izby- ogólnoadministracyjną i skarbową
- W jego skład wchodzili pierwszy prezes, prezesi i sędziowie mianowani przez prezydenta
- Obradował w kompletach 3,7 osobowych lub zgromadzeniu ogólnym
- wnieść mógł skargę każdy po wyczerpaniu drogi administracyjnej, gdy uważał, że nie ma podstawy prawnej dla decyzji organów administracji
- z kompetencji NTA wyłączono sprawy podlegające właściwości sądów powszechnych, mianowania na publiczne urzędy i stanowiska, załatwiane w drodze swobodnego uznania urzędnika, zagraniczne, sił zbrojnych, dyscyplinarnych
- NTA mógł oddalić skargę lub uchylić zaskarżony akt administracyjny i przy wydawaniu decyzji organ był związany z NTA
Trybunał stanu- model konstytucyjny i rozwiązania ustawowe
- wybór członków i zasadę działania określa art. 64 Konstytucji marcowej: Trybunał stanu składa się z pierwszego prezesa sądu najwyższego jako przewodniczącego, oraz dwunastu członków których wybierają z poza swego grona: ośmiu sejm i czterech senat
- członkami trybunału stanu mogą być wybrane osoby, nie piastujące żadnego urzędu państwowego i używające pełni praw obywatelskich
- wyboru członków trybunału stanu dokonują sejm i senat natychmiast po ukonstytuowaniu się, na cały okres kadencji sejmowej
- rozpatrywał wnioski o postawienie przez T.S sejm kwalifikowaną większością głosów. Oskarżenie musieli w T.S poprzeć 3 członkowie wybierani przez sejm
-T.S mógł skazać ministra na utratę urzędu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, prawa piastowania urzędów, zmniejszenie emerytury, a gdy minister popełnił przestępstwo w związku ze sprawowaniem urzędu- na kary przewidziane w ustawach karnych
Sądy szczególne i inne organy wymiaru sprawiedliwości w II RP
sądy wojskowe - art. 85 konstytucji marcowej powoływał je. Ustawa określała dokładnie jakie miały być
- sądy pułkowe- przestępstwa pospolite zagrożone karą do 1 roku pozbawienia wolności
- sądy okręgów generalnych- II instancja, odwoławcze dla pułkowych, I instancja dla spraw im wydzielonych
- Naczelny sąd wojskowy- naczelna instancja rewizyjna i nadzorcza dla wszystkich sądów wojskowych, rozpatrywał kasację od wyroku sądów okręgowych generalnych
- Sądy polowe- przestępstwa polityczne i z chęci zysku przez wojskowych, brak możliwości odwołania się od wyroku
- sądy doraźne- tam gdzie stan wojenny akurat obowiązywał powoływane przez dowódcę
sądy pracy
- utworzone w 1928 roku
- sprawy cywilne wynikające ze stosunku pracy, nauki zawodu, karne w zakresie ochrony pracy najemnej o od 1934, także stosunku chałupniczego
- tworzone przy sądach grodzkich
sądy wyznaniowe
- tylko obszar byłego zaboru rosyjskiego
- jurysdykcja w sprawach małżeńskich, dla katolików- diecezjalne, ewangelików- konsystorskie, prawosławnych- konsystorskie prawosławne
- w pozostałych zaborach sprawy te sądziły sądy powszechne
Trybunał Kompetencyjny
- powoływany na mocy 86 art. Konstytucji marcowej rozstrzygał spory o właściwość między władzami administracyjnymi a sądami. Szczegóły działania normowała ustawa o TK 1925
Trybunał Stanu
Najwyższy Trybunał Administracyjny
Systemy prawa cywilnego w II RP
prawo własności prywatnej
- podstawa porządku prawnego i ustroju społecznego
- wywłaszczenie tylko ze względu wyższej użyteczności publicznej
2. Zasada formalnej równości podmiotów prawa
3. Zasada swobody umów
- potwierdzona w kodeksie zobowiązań z 1933 w art. 55
- ograniczona przez przepisy z zakresu prawa pracy, przepisy o ochronie lokatorów czy też przepisy przewidujące zatwierdzanie umów typowych przez organy administracji państwowej
4. Zasada bezpieczeństwa obrotu
5. Zasada harmonijnego współżycia
Prawo małżeńskie II RP. Próba kodyfikacji prawa małżeńskiego
- podstawowa komórka i trwała komórka życia społecznego
- zaborcze przepisy prawa rodzinnego przez cały okres zachowały moc obowiązującą, wyodrębniono 3 systemy rozwiązań: świecki, wyznaniowy, świecko-wyznaniowy
- model świecki na terenach b. zaboru pruskiego oparte na przepisach BGB
a) nie były uwzględniane przesłanki wyznaniowe
b) dopuszczenie rozwodów
c) sądownictwo w gestii sądów powszechnych
d) zawierane przed urzędnikiem stanów cywilnego jako umowa model wyznaniowy - tereny b. zaboru rosyjskiego i ziem wschodnich
Przewidziany prawem małżeńskim 1836 sposób zawierania
Rozwody zależne od wiary
brak zawarcia dla bezwyznaniowców bezwyznaniowców nieuznawanych religii
sposób zawarcia zgodny z postanowieniami danej religii
model świecko-wyznaniowy- tereny b. zaboru austriackiego
uważane za umowę zawierane przed duchownym uznanego przez państwo zwyczaju wyznaniowego
nieuznane i bezwyznaniowcy przed urzędnikiem świeckim w formie cywilnej
sądownictwo - sądy powszechne
- wszędzie uprzywilejowana pozycja męża w stosunku do żony, dominująca w rodzinie, chociaż najbardziej jaskrawe różnice usunięto ustawa z 1921
- stosunki majątkowe regulowały 2 systemy: umowny i ustawowy. Umowny znajdował zastosowanie w razie braku ustawy majątkowej- zapewniał swobodę w kształtowaniu stosunków majątkowych; system ustawowy opierał się na uznaniu zasady separacji dóbr.
Małżonkowie w umowie przedślubnej mogli ułożyć swoje stosunki majątkowe na zasadzie wspólności majątkowej, dorobku, nieruchomości, mogli też przyjąć zasadę zarządu i użytkowania swojego majątku przez każdego małżonków
Próba kodyfikacji prawa małżeńskiego
- zajmowała się podkomisja komisji kodyfikacyjnej pod przewodnictwem Karola Lutostańskiego
- odrzuciła model wyznaniowy
- rozwód może być orzeczony, ale dopiero po wcześniejszym terminie separacji
- toczyła się dyskusja czy wydzielać prawo dla katolików i niekatolików
-projekt upadł po protestach kościoła
Kodeks zobowiązań i kodeks handlowy w II RP
Prawo zobowiązań do 1 lipca 1934 opierało się na przepisach kodeksów cywilnych państw Napoleona. Nowy kodeks oprócz przejęcia wielu dotychczasowych rozwiązań wprowadził też nowe, przystosowane do współczesnych potrzeb obrotu gospodarczego. Zasady przewodnie:
- swoboda umów
- formalna równość stron
- bezpieczeństwo obrotu
Zobowiązanie wg kodeksu powstawały przede wszystkim na skutek zawarcia umów. Odrębnie potraktowano czyny niedozwolone, powodujące szkodę i rodzące obowiązek odszkodowania. Kodeks normował szczegółowo zasady odpowiedzialności za tego rodzaju czyny opierając konstrukcję odpowiedzialności na zasadach winy, ryzyka lub słuszności.
Prawo handlowe opierało się również początkowo na przepisach państw zaborczych aż do wprowadzenia w 1933 kodeksu handlowego, uzupełnionego w 1934 roku przepisami o spółkach, domach składowych i sprzedaży na raty. Było to specyficzne prawo kupców.
Cechy:
- reguluje stosunki pomiędzy ludźmi zawierane na te majątkowym
- oparte na równości podmiotów
- powtarzalność czynności handlowych
- realizowanie umów w celach handlowych
- zawierane pomiędzy określonymi podmiotami gdzie przynajmniej dla 1 strony jest to zawód
- określał, kto jest kupcem i jak jest zorganizowany
- określenie kryterium czynności handlowych
Zasady procedury cywilnej
Do momentu kodyfikacji procedury obowiązywało ustawodawstwo zaborców, niemieckie z 1877, austriackie z 1895-97 z mocą obowiązującą od 1898 i rosyjskie z 1864.
Zasady przewodnie kodeksu postępowania cywilnego:
Dyspozycyjność
- swoboda w dysponowaniu roszczeniami
- proces wszczynany na wniosek strony
- swoboda dysponowania środkami odwoławczymi
Kontradyktoryjność
- sąd jedynie badał materiał dowodowy przedstawiony przez strony i zobowiązanie sądu do wydania na jego podstawie rozstrzygnięcia
Równość stron
- równe prawa uczestników procesu
- obowiązek wysłuchania zeznań strony przeciwnej
- możliwość korzystania przez strony z tych samych środków procesowych
Jawność
Ustność
Systemy prawa karnego i procedury karnej na ziemiach polski po 1918
Na ziemiach polskich po 1918 obowiązywały 3 kodeksy karne
- na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego kodeks karny rosyjski z 1903
- na ziemiach byłego zaboru austriackiego ustawa karna austriacka z 1852
- na ziemiach byłego zaboru pruskiego kodeks karny niemiecki z 1871
Komisja kodyfikacyjna II RP- rezultaty prac selekcji prawa karnego i cywilnego
Kodyfikacja prawa i postępowania karnego
- główną rolę odegrali profesorowie Juliusz Makarewicz i Wacław Makowski oraz sędziowie Aleksander Mogilnicki i Stanisław Emil Rappaort
-Prace nad kodeksem karnym ukończono i został on przyjęty 14.9.1931 a wszedł w życie 11.7.1932. Wraz z nim wydano przepisy wprowadzające kodeks karny oraz prawo o wykroczeniach
- równolegle prowadzono prace nad kodeksem postępowania karnego.
Kodyfikacja prawa i postępowania cywilnego
- już w 1921 przygotowano przepisy rozstrzygające kolizje pomiędzy różnymi systemami obowiązującymi na ten czas na ziemiach polskich. Zawarto je w projektach prawa międzynarodowego prywatnego i prawa prywatnego międzydzielnicowego. Staly się one ustawami dopiero w roku 1926
- 1924-prawo patentowe
- 1924- prawo wekslowe i czekowe
- 1926- uchwalenie ustawy o prawie autorskim
- 1926- ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji
- Kodeks postępowania cywilnego wydano w 1930 z mocą obowiązującą od 1.1.1933
- 1933- kodeks handlowy i kodeks zobowiązań obowiązujący od 1.7 1934
- prawo upadłościowe i o postępowaniu układowym 1934
Źródła prawa karnego materialnego II RP
- na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego kodeks karny rosyjski z 1903 - na ziemiach byłego zaboru austriackiego ustawa karna austriacka z 1852 - na ziemiach byłego zaboru pruskiego kodeks karny niemiecki z 1871 wszystkie 3 ze zmianami wprowadzonymi przez władze polskie.
Od 1.10.1932 zastąpił je kodeks karny i prawo o wykroczeniach wydane w formie rozporządzeń prezydenta
Zasady polskiego kodeksu karnego z 1932
Zasady te nie były nigdzie proklamowane w żadnych punktach wprost, ale wynikają z treści poszczególnych kodeksu. Można wyodrębnić 3 takie zasady
zasada subiektywizmu
- karze podlega osoba a nie czyn
- stosunek psychiczny sprawcy do czynu
- brano pod uwagę pobudki, sposób działania, stosunek do pokrzywdzonego, zachowanie po przestępstwie, stopień rozwoju umysłowego, dotychczasowe życie
- karze nie podlegają chorzy psychicznie, nieletni poniżej 13 lat, odurzeni- chyba że sami się w ten stan wprowadzili. Częściowej odpowiedzialności podlegali sprawcy w wieku od 13 do 17 lat
- nie popełnia przestępstwa ten, kto działa w wyniku błędu
2) zasada humanitaryzmu
- mały wymiar kary śmierci( tylko 3 przypadki: usiłowanie pozbawienia bytu państwa polskiego, oderwanie części jej obszaru, zamach na życie lub zdrowie prezydenta, zabójstwo)
- instytucje łagodzące odpowiedzialność karną jak nadzwyczajne złagodzenie kary
- warunkowe zawieszenie kary na okres próbny
Postępowanie doraźne w II RP
- szczególny tryb postępowania w sprawach karnych
- proces przyspieszony i uproszczony
- zaostrzenie sankcji karnej, która mogła przekroczyć górną granicę kary
- odrzucenie możliwości korzystania ze środków odwoławczych
- natychmiastowa wykonalność wyroku
- warunkiem było ujęcie sprawcy
Apelacja i kasacja w II RP
- Od orzecznictwa sądu I instancji przysługiwał środek odwoławczy w postaci apelacji do sadu II instancji, który mógł wnieść oskarżyciel i oskarżony
- Sąd II instancji rozpatrywał ponownie sprawę merytorycznie, ale opierał się głównie na dowodach przedstawionych przez sąd I instancji
- od orzeczenia sądu odwoławczego przysługiwała kasacja do sądu najwyższego, ale tylko w wypadku obrazy ustawy lub jej nieprawidłowego zastosowania. Wniesienie kasacji uzależnione było od uiszczenia bardzo wysokich opłat.
Źródła prawa pracy w II RP
Źródła ustawowe:
- konstytucja marcowa, zwłaszcza art. 101, 102 i 103 wskazujące kierunek rozwiązań ustawowych
- ustawy regulujące części składowe stosunku pracy
- przepisy prawa cywilnego
Źródła umowne:
- układy zbiorowe pracy zawierane pomiędzy pracodawca a grupą pracowników lub związkiem zawodowym a regulamin pracy
Czas pracy w prawie II RP. Godziny nadliczbowe
Pierwszy dekret o czasie pracy wydano w 1918- 8 godzinny dzień pracy i 46 godzinny tydzień jako normy maksymalne
W 1933 w rezultacie nacisku pracodawców przedłużono go do 48 godzin i zmniejszono wynagrodzenie za godziny nadliczbowe
Urlopy wypoczynkowe w prawie II RP
Urlopy wypoczynkowe były płatne- wprowadziła je ustawa z 1922. Dłuższe niż robotnikom przysługiwały urlopy pracownikom umysłowym. Przepisy te były często niekorzystnie interpretowane, a niekiedy nawet sabotowane przez pracodawców. Jednakże ustawa ta pod wieloma względami wyprzedzała ustawodawstwo innych krajów Europy
Ochrona pracz młodocianych i kobiet w prawie II RP
-zakaz zatrudniania młodocianych poniżej lat 15
- młodociani w wieku od 15 do 18 lat i kobiety ciężarne podlegały ochronie wyrażającej się w zakazie wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia.
- przepisy te wprowadziła ustawa z 1924. Ponadto nakładała ona na młodocianych obowiązek nauki, zaliczając 6 godzin tej nauki do czasu pracy i zakaz zatrudniania ich w godzinach nadliczbowych
Ubezpieczenia społeczne w prawie II RP. Ustawa o zabezpieczeniu społecznym
- ubezpieczeniom obowiązkowym podlegali wszyscy pozostający w stosunku pracy najemnej poza robotnikami rolnymi
- cel ubezpieczeń i udzielanie świadczeń w wypadku choroby, niezdolności do pracy, starości i bezrobocia tym warstwom pracowników, którzy nie mogli z własnych środków zaspokoić swoich potrzeb życiowych. Ustawa z 1934 zawężyla grono osób uprawnionych do korzystania z ubezpieczeń
- składki na ubezpieczenia pochodziły ze składek pracodawców i pracowników oraz dopłat ze skarbu państwa
- zabezpieczenie od bezrobocia polegało na wypłacaniu bezrobotnym przez określony czas zasiłków
- do realizacji powołano ZUS i terytorialne ubezpieczenie społeczne
- ustawa z 1934 scaliła różne rodzaje ubezpieczeń oraz ograniczyła dotychczasowe uprawnienia robotników. Zmniejszono wysokość zasiłków, za to podwyższono składki płacone przez pracowników
Inspekcja pracy w II RP
- składała się z głównego, obwodowych i okręgowych inspektoratów pracy
- nadzór nad stosowaniem przepisów o ochronie pracy poprzez wizytacje zakładów
- inspektorzy mogli wydawać nakazy, a od 1934 także nakładać kary administracyjne za nieprzestrzeganie przepisów
Sądy pracy II RP
- składały się z przewodniczącego oraz ławników reprezentujących pracodawców i pracowników. Ławników powoływał minister sprawiedliwości na wniosek organów samorządu gospodarczego i związków zawodowych
- rozpatrywały sporne sprawy cywilne wynikające ze stosunku pracy, o naukę zawodu, a d 1934 także ze stosunku chałupniczego
- do 1934 sądy pracy rozpoznawały sprawy karne powstałe na tle naruszenia przez przedsiębiorców przepisów o ochronie pracy
- od ich orzeczeń przysługiwało odwołanie do sądu okręgowego
- z ich kompetencji wyłączone były spory ze stosunku pracy w rolnictwie oraz spory pracowników umysłowych zatrudnionych w urzędach, szkołach państwowych i organach samorządu terytorialnego
Związki zawodowe w II RP
- prawo II RP dawało swobodę ich tworzenia. Obowiązywała zasada rejestracji a rozwiązanie mogło nastąpić tylko na mocy postanowienia sądowego
- swoboda ich tworzenia uległa zacieśnieniu w 1932. Zostały wtedy poddane przepisom prawa o stowarzyszeniach, co dało organom administracyjnym możliwość zakazu ich zawożenia, do zawieszania ich i rozwiązywania ze względu na zagrożenie bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego
- związki zawodowe występowały jako uczestnicy układów zbiorowych, delegowały przedstawicieli na ławników do sądów pracy i członków komisji rozjemczych, brały udział w rozstrzyganiu zatargów zbiorowych. W ministerstwie pracy i polityki społecznej przedstawiciele związków uważani byli za reprezentantów ogółu pracowników
-, chociaż rozdrobnione, odgrywały rolę grup nacisków w sporach z pracodawcami. Do koordynacji działań powołano centralne związkowe grupujące związki główne wg kryteriów polityczno - społecznych
- największa centrala to związek stowarzyszeń zawodowych w Polsce, inne to zjednoczenie zawodowe polski i związek związków zawodowych.
Ustrój ziem polskich pod okupacjami w latach II wojny światowej
Układ Ribbetrop- Molotow - 23.08.1939 - Pakt o nieagresji między Niemcami a ZSRR
- tajny protokół rozgraniczał strefy wpływów w europie wschodniej, dzielił Polskę wg rzek( Narew, Pisa, San)
-28.09.2939- Niemiecko- radziecki traktat o przyjaźni- nowa linia wpływów na rzekach San, Bug, Pisa, Narew
Ziemie polskie pod okupacją niemiecką
- 48,5% obszaru II RP- 188 tys. Km, ok. 20,4 mln ludności
a) ziemie włączone do rzeszy
- dekret Hitlera z 8.10.1939
- utworzono 2 okręgi: Gdańsk- Prusy Zachodnie oraz kraj Warty
- na czele okręgów stal namiestnik, obszary i prowincje dzieliły się na rejencie, administracją powiatu wiejskiego kierował starosta, miejskiego - burmistrz
- w marcu 1942 ogłoszono Niemiecką listę narodową z podziałem na grupy: obywatele polscy narodowości niemieckiej przyznający się do swojego pochodzenia, obywatele polscy narodowości niemieckiej zachowujący się biernie wobec Niemiec, osoby pochodzenia niemieckiego częściowo spolonizowane, osoby całkowicie spolonizowane
- obywateli polskich pochodzenia żydowskiego i cygańskiego uznano za bezpaństwowców (eksterminacja)
b) GG
- utworzone na mocy dekretu kanclerskiego z 12.10.1939
- podział na dystrykty: krakowski, lubelski, warszawski, radomski i galicyjski(od 1941)
- Generalny Gubernator- Hans frank
- administracja: dystryktu- gubernator, powiatu- starosta miejski lub powiatowy
- rozbudowana struktura policyjna ( policja polska granatowa)
- obowiązywał polski system prawny, jeśli nie był sprzeczny z przepisami niemieckimi
- nieuregulowano pozycji prawnej ludności GG (nie byli obywatelami GG ani poddanymi rzeszy)
ziemie polskie pod okupacją rosyjską (do 1941)
- 201 tys. km2, 14.3 mln ludności
- 22.10 wybrano zgromadzenia ludowe- zachodniej Białorusi(Białystok) Białystok zachodniej Ukrainy (Lwów)
- 1-2.11.1939 Włączono te obszary do odpowiednich republik
- administracja państwowa- rady, partyjna- komitety
- 29.11 Nadano mieszkańcom terenów wcielonych obywatelstwo radzieckie
- 10.10.1939 ZSRR odstąpił Litwie Wileńszczyznę w zamian za utworzenie wojsk na jej terenie
Sądy na ziemiach polskich pod okupacjami w latach II wojny światowej
Ziemie włączone do Rzeszy
sądy powszechne
- sądownictwo zunifikowano z ustrojem sądów niemieckich
- instancje- sąd powiatowy, sąd krajowy, wyższy sąd krajowy
b) sądy specjalne
- wojenne sądy polowe- sprawy o szpiegostwo
- wojskowe sądy doraźne- działania partyzanckie i posiadanie broni
- cywilne sądy specjalne przejęły kompetencje polowych doraźnych
- Trybunał Ludowy w Berlinie - sprawy polityczne
c) sądy tajne
- skład: kierownik urzędu policyjnego i 2 mianowanych przez niego ławników
- orzekały w sprawach Polaków i żydów oskarżonych o działanie na szkodę rzeszy
2) GG- 26.10.1939
a) sądy powszechne
Dwuinstancyjne- I- sąd niemieckie, II - wyższy sąd niemiecki
Sądy specjalne
Sądy polskie
- grodzkie, okręgowe, apelacyjne
- tylko sprawy, które nie należały do sądów niemieckich
- wyroki podlegały kontroli wyższego sądu niemieckiego
Ziemie pod okupacją rosyjską
- rejonowe sądy ludowe- wybierane przez obywateli na 3 lata
- sądy obwodowe- wybierane przez radę republiki na 5 lat
- sąd najwyższy ZSRR
KRN, PKWN, Rząd Tymczasowy, TRJN- podstawy prawne, ich działania i programy
KRAJOWA RADA NARODOWA
- powstała w nocy z 31.12.1943 na 1.1.1944
- struktura oparta na radach narodowych wojewódzkich miejskich
- silą zbrojną armia ludowa
- Prezydium: przewodniczący Bolesław Bierut, zastępcy Edward Osóbka- Morawski i Władysław Kowalski,
- skład: co najwyżej 444 członków
- odmówiła rządowi londyńskiemu prawa do występowania w imieniu narodu, uprawniła się do wydawania dekretów powoływania sądów ludowych
-program: przewidywała przeprowadzenie reform społecznych, powiadała się za piastowskimi granicami na zachodzie i określenia granicy wschodniej na drodze porozumienia z ZSRR
- przewidywała utworzenie rządu tymczasowego
- zgodnie z ustawą z 11.09.1944 była parlamentem
- kompetencje: ustawodawstwo, podejmowanie najważniejszych dla państwa decyzji, kontrola władzy wykonawczej oraz sprawowanie zwierzchnictwa i kontrola nad terenowymi radami narodowymi
POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARDOWEGO
- powstał w Moskwie 21.07.1944
- przewodniczącym Edward Osóbka-Morawski, wice: Andrzej Witos i Wanda Wasilwewska
- wraz z komunikatem o powstaniu PKWN radio moskiewskie nadało tekst manifestu PKWN
- 26.7.1944 ZSRR uznało państwo polskie za suwerenne i sprzymierzone, a PKWN za jego wyłączny rząd
- zatwierdziła granice zgodne z linią Curzona (nie podano do wiadomości publicznej)
- powołał terenowe rady narodowe i jednoosobowe organy administracji rządowej- wojewodów starostów
RZĄD TYMCZASOWY
- powołany 31.12.1944 przez KRN, zastąpił PKWN
- premierem Edward Osóbka- Morawski, wice Władysław Gomulka i Stanisław Janus
- w lutym 1945 przeniesiony do Warszawy
- uznany przez ZSRR, ale nie przez rząd londyński
- podał się do dymisji 28.6.1945
TYMCZASOWY RZĄD JEDNOŚCI NARODOWEJ
- rozmowy nad jego kształtem były prowadzone w Moskwie przez 12 polityków
4 z RT(Bierut, Kowalski, Osóbka- Morawski, Gomulka)
3 zza granicy ( Mikolajczyk, Stańczyk, Kołodziej)
5 z kraju (Kołodziejski, Kutrzeba, Krzyżanowski, Kiernik, Żakowski)
- premierem Osóbka- Morawski, wice Gomulka i Mikolajczyk
- uznany przez państwa koalicji antyhitlerowskiej
Mala konstytucja z 14.02.1947
Uchwalona 14.02.1947 przy sprzeciwie 17 posłów. Składała się z 32 artykułów ujętych w 9 rozdziałach regulujących pozycje najwyższych organów władzy, sejm ustawodawczy, prezydenta, radę państwa, rząd, NIK, wymiar sprawiedliwości, przepisy przejściowe i końcowe. Zasadniczą cechą Malej Konstytucji była jej tymczasowość. Poza tą regulacją znalazły się w szczególności zasady ustroju politycznego i społeczno- gospodarczego oraz sfera praw i wolności
Sejm Ustawodawczy
- pochodził z 5- przymiotnikowych wyborów
- składał się z 444 posłów
- kadencja- 5 lat
- sesje zwyczajne i nadzwyczajne zwoływał prezydent
- organy wewnętrzne: marszałek, wicemarszałek, sekretarz i komisje
- kompetencje: uchwalenie nowej konstytucji, ustawodawstwo, wytyczenie głównych kierunków polityki państwa, kontrola rządu
- posłowie mieli immunitet obejmujący zniesienia odpowiedzialności za działalność parlamentarna; pociągniecie do odpowiedzialności karno- sądowej jedynie za zgodą sejmu
Prezydent
- wybierany przez sejm ustawodawczy na 7 lat przy quorum 1/3/ ustawowej liczby posłów
- z-cą był marszałek sejmu
- kompetencje: reprezentowani państwa na zewnątrz, zwoływanie, odraczanie i zamykanie sesji sejmowych
- mianowanie i odwoływanie członków rządu
- zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
- stosowanie prawa laski
- wydawanie rozporządzeń wykonawczych i innych aktów prawnych celem wykonywania ustaw
- był nieodpowiedzialny politycznie i cywilnie
- ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę kraju, naruszenie konstytucji lub popełnienie przestępstwa kryminalnego
- pociągał go do odpowiedzialności sejm, a sadził Trybunał Stanu
- jego akty wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra
Rada Państwa
- przewodniczył prezydent
- skład: marszałek sejmu, 3 wicemarszałkowie, prezes NIK i w czasie wojny naczelny dowódca WP
- uprawnienia: nadzór nad radami narodowymi, ustawodawcze, nadzór nad NIK, podejmowanie uchwal o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i wojennego
Rada Ministrów
- skład: premier i obradujący po jego przewodnictwem ministrowie, powoływani przez prezydenta
- ponosiła odpowiedzialność parlamentarną przed sejmem
- uprawnienia: wykonawcze, na podstawie szczególnych pełnomocnictw Sejmu mógł wydawać dekrety z mocą ustawy, których ogłoszenie zarządzał prezydent za zgodą rady państwa
Administracja terytorialna
- ustawa z 3,1950 zniosła: organy administracji rządowej, organy administracji samorządowej, oraz szereg urzędów administracji, niezespolonej
- całość kompetencji tych organów przekazano radom narodowym
Wymiar sprawiedliwości
- zniesiono sądy: grodzkie, okręgowe, apelacyjne a powołano sądy powiatowe i wojewódzkie
- prokuratura została wyodrębniona jako osobny pion; na jej czele stal prokurator generalny, nadzorowany przez Radę Państwa
Prawa i obowiązki obywateli
- zawarte były w deklaracji Sejmu Ustawodawczego z dnia 22.02.1947
Zasady konstytucji z 22 lipca 1952
- ustrój republikański
- suwerenność ludu pracującego miast i wsi
- socjalistyczny rozwój państwa
- sojusz robotniczo- chłopski i kierownicza w nim rola klasy robotniczej
- przewodnia rola PZPR
- internacjonalizm proletariacki
- przedstawicielska forma sprawowania władzy przez lud pracujący
- centralizm demokratyczny
- odrzucała tradycyjny trójpodział władzy; wprowadziła koncepcje jednolitości władzy państwowej i budowę aparatu państwowego w oparciu o tzw. Zasadę centralizacji państwowej
- organy władzy państwowej: sejm i rada państwa
Rady Narodowe. Ustawa o jednolitej władzy państwowej
Rady narodowe- terenowe organy władzy państwowej, jednocześnie samorząd terytorialny wg konstytucji PRL
Rodzaje
- gromadzkie(od 1972 gminne)
- powiatowe (do 1975)
- miejskie
- wojewódzkie
2. Nowelizacja ustawy o radach
- 1975 zastąpiła trójstopniową strukturę podziału administracyjnego państwa na strukturę dwustopniową. I stopień -rady miejskie, gminne, wspólne dla miast i gmin oraz dzielnicowe w większych miastach; II stopień rady wojewódzkie oraz narodowe dla Warszawy, Krakowa i Wrocławia
- kadencja 3 lata, od 1963 4 lata, od 1976 kadencję określa ustawa
3. Zadania
- kierowanie całokształtem rozwoju społeczno- gospodarczo- kulturalnego
- zaspokajanie potrzeb ludności w zakresie zaopatrzenia usług
- rozbudowa instytucji komunalnych, oświatowych, sanitarnych i sportowych
Utrzymanie porządku publicznego
Na czele rady narodowej stało prezydium
- 1944-1950 organ wyłoniony przez rady spośród jej członków
- organy wykonawcze rad w dziedzinie spraw samorządowych- wydziały powiatowe ( ze starostą) i wojewódzkie( z wojewodą)
-1950-58 wyłączny organ wykonawczy w sprawach zarządu ogólnego
- 1958 ustalono skład prezydium: gromady- przewodniczący +4 członków; pozostałe rady- przewodniczący, jego zastępcy, członkowie i sekretarz
5. Reformy z lat 1972, 1973, 1975
- utworzono nowe terenowe organy administracji państwowej
- w województwach wojewodowie
- w województwach miejskich prezydenci miast
- w województwach wrocławskim i mieście Wrocławiu wojewoda
- w miastach będących siedzibami wojewódzkich rad narodowych- prezydenci miast
- w pozostałych miastach- naczelnicy miast
- w dzielnicach- naczelnicy dzielnic
- w gminach- naczelnicy gmin
- w miastach i gminach, w których działały wspólne rady narodowe- naczelnicy miast i gmin
Państwo wojskowe 1943-45 w Polsce
Kodeks karny wojska polskiego13.09.1944
- przejmował niektóre przepisy kodeksu wojskowego z 1932 oraz włączał nowy rozdział dotyczący zbrodni stanu
- ustanawiał odpowiedzialność karną wojskowych za dokonane przez nich przestępstwa
- stworzono 2 możliwości represjonowania osób cywilnych: jurysdykcja sądów wojskowych w stosunku do osób cywilnych na podstawie przepisów prawa powszechnego
- w rozdziale o zbrodniach stanu na 19 artykułów w 10 przewidziano karę śmierci: usiłowanie pozbawienia państwa niepodległego bytu, zamach na władze naczelne i ustrój państwa, gromadzenie środków w celu zamachu a nawet same czynności przygotowawcze do popełnienia przestępstw stanu, wejście w porozumienie z innymi osobami w celu dokonania wymienionych czynów
- objęto karalnością czyny odlegle od skutku przestępczego: usiłowanie usunięcia przemocą organów państwa lub zmiany jego ustroju, lżenie, znieważenie lub wyszydzanie ustroju państwa, nawoływanie do czynów skierowanych przeciwko jedności sojuszniczej, sporządzanie, rozpowszechnianie i przechowywanie w tym celu pism, druków lub wizerunków
Procedura wojskowa:
- uchwala z.7.1943 Nakazywała sądom polowym wydawać wyroki nie w imieniu RP, ale w imieniu narodu polskiego
- rozkazami dowódcy z 7.1943 Zlikwidowano sędziego śledczego, śledczego podstawową rolę śledztwa przypisano oficerom śledczym Informacji Wojskowej
- Wojskowy KPK wprowadzono w życie rozkazem 26.11.1943. Normowali on zarówno procedurę karną, jak i ustrój sądowych wymiarów sprawiedliwości, podtrzymywali likwidację instytucji sędziego śledczego oraz dominującą rolę oficerów informacji wojskowej
- postępowanie przygotowawcze miało wyraźnie inkwizycyjny charakter
- sąd orzekał w składzie ławniczym
- postępowanie sądowe było instancyjne, ale w trybie nadzoru sąd wyższego szczebla mógł prawomocny wyrok zmienić
- w ogólnych zasadach widoczna jest recepcja wzorów systemu radzieckiego
Kodeks Wojskowego postępowania karnego z 23.06.2945
- ogłoszony i wprowadzony w życie z datą 25.06.1945
- podtrzymywał likwidację instytucji sędziego śledczego
- zachował formalnie silną pozycję prokuratora
- ustanawiał, że śledztwo wojskowe zawsze może prowadzić funkcjonariusz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego
- podtrzymywał likwidację trójinstancyjności postępowania, natomiast przewidział jeden środek odwoławczy - rewizję w stosunku do wyroków pełnomocnych wprowadzał rewizje w trybie nadzoru sądowego
Sądy wojskowe w Polsce Ludowej
- Nową organizację sądów wojskowych ogłosił PKWN dekretem z 23.09.1944 „prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej”
-przewidziano wiele sądów rozmaitych szczebli: szczebel I- sądy dywizji, korpusów, garnizonów, marynarskie; szczebel II- sądy armii, okręgów, admiralicji; III - najwyższy sąd wojskowy
- sprawy osób cywilnych o przestępstwa przekazano wojskowym sądom garnizonowym
- wprowadził instytucję korpusu oficerów służby sprawiedliwości
- oficerzy służby sprawiedliwości musieli mieć wykształcenie prawnicze + od 1958 i 1960 obowiązek aplikacji, egzaminu sędziowskiego i przesłużenia pewnego okresu
- Rozkazem Ministra Obrony 20.01.1946 zostały utworzone wojskowe sądy rejonowe na terenie każdego województwa, sprawy osób cywilnych zakresu podległym sądom wojskowym, sprawy funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego, MO, straży więziennej i żołnierzy wojsk wewnętrznych
- nadzór nad sądami i prokuraturą wojskową miał naczelny dowódca
- sądziły w składzie ławniczym, bądź zawodowym sędziów wojskowych
- Minister MON powołał oficerską szkolę prawnicza. Zorganizowana była jak jednostek wojskowa, kandydatów kierowały organizację polityczne i społeczne, nie wymagano wykształcenia, kursy trwały od 2,5 do 24 miesięcy, program obejmował przedmioty prawnicze, wojskowe, polityczne i ogólne, nauka systemem stacjonarnym
- nie operowano żadnymi dowodami rzeczowymi
- w ważniejszych sprawach wyroki wydawano poza salą sądową przez funkcjonariuszy partii komunistycznej albo organy bezpieczeństwa cywilnego lub wojskowego
- rozprawy nieraz toczyły się bez obrońców
- podstawą skazań były przyznania i pomówienia
- na mocy ustawy z 5.4.1955 Przekazano do sądów powszechnych sprawy osób cywilnych
-wg ustawy z 1972 wymogi sędziego: wyższe studia prawnicze, aplikacja, staż asesorski, rękojmia należytego wykonania obowiązków sędziego PRL
Informacja wojskowa ministerstwo bezpieczeństwa publicznego w Polsce ludowej
- sekretarz ds. krajowych centralnego biura komunistów polskich w Moskwie wytypował ok. 200 osób „szczególnego zaufania” na kurs do szkoły NKWD w Kujbyszewie, który pod koniec lipca 1944 zaczęli organizować strukturę resortu bezpieczeństwa publicznego PKWN. Resort od początku był tworzony wg koncepcji wzorów radzieckich
- wg manifestu PKWN rady narodowe tworzą niezwłocznie podległą im milicję obywatelską, której zadaniem będzie utrzymanie porządku i bezpieczeństwa
- wg dekretu 7.10.1944 MO podlega kierownictwu resortu BP i jest prawnopubliczną formacją służb bezpieczeństwa publicznego
- 7.12.1954 zlikwidowano MBP tworząc komitet do spraw bezpieczeństwa publicznego oraz ministerstwo spraw wewnętrznych( podporządkowano mu MO)
Ustrój sądów powszechnych w Polsce Ludowej. Rewizja Nadzwyczajna
- przez długi czas obowiązywały przepisy o ustroju sądów powszechnych 6.2.1928, które po zmianach w 1949 ogłoszono dopiero 5.02.1964
- nowe prawo o ustroju sądów powszechnych- 20.06.1985
a) sądy powiatowe(od 1975 rejonowe)- powołane dla każdego powiatu oraz miast tworzących powiaty miejskie, sprawy w I instancji
Kompetencje:
- udzielanie pomocy prawnej
- przeprowadzanie postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych
- kontrolowanie działalności sądów społecznych
- nadzorowanie wyborów
- prowadzenie ksiąg wieczystych, rejestrów handlowych itp.
b) sądy wojewódzkie- orzekały zarówno w I i II instancji
Kompetencje:
- nadzór judykasacyjny nad sądami powiatowymi
- rozpatrywanie żądań o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie
- orzekanie poza tokiem instancji o nieważności orzeczeń sądów I instancji w sprawach karnych
- wydawanie decyzji o ekstradycji przestępców
c) sąd najwyższy
- działa na podstawie ustawy z 1962
- podporządkowany radzie państwa
- dzielił się na 4 izby: karna, cywilna, pracy i ubezpieczeń społecznych, wojskowa
Kompetencje:
- rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w I instancji przez sądy wojewódzkie
- rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych
- ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej
-rozpatrywanie spraw przekazanych do jego właściwości przez stosowne przepisy
Komisja specjalna do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym
- powołana dekretem z 16.11.1945, istniała do końca 1954
- w zasadzie była pozasądowym organem orzekającym
- tryb postępowania przed nią pozostał nieuregulowany
- procedura była jednoinstancyjna, w praktyce przeważały w niej elementy tajności
- postępowanie w sprawie dotyczącej skierowania sprawcy do obozu pracy na okres 2 lat toczyło się nawet bez udziału obrońcy
- komisja powołana przez ministra sprawiedliwości w 11.1956 stwierdziła, że w Komisji Specjalnej „niejednokrotnie skazywano za czyny nie będące w ogóle przestępstwem w prawie karnym”
Sądy tajne w Polsce ludowej
Sądy tajne- zwane też sekcjami tajnymi odbywały się często na terenie więzień
- sąd tajny w Warszawie był tworem, który przejściowo wydawał najcięższe wyroki
- tajnym sądem odwoławczym był początkowo twór pozasądowy zorganizowany w ministerstwie sprawiedliwości, później była nim sekcja tajna sądu najwyższego
- powstanie sądów tajnych wiązało się z potrzebą likwidacji wrogów polski ludowej
- do obrony przed tymi sądami dopuszczono tylko adwokatów zasługujących na uznanie władzy
- obrony w sądzie były najczęściej pozorne- obrońcom nie wolno było robić notatek, rewizje musieli pisać ręcznie a rozmowy z oskarżonymi odbywali pod nadzorem funkcjonariuszy UB
- oskarżony i obrońca stali na straconej pozycji
- tajne sekretariaty- spraw prowadzonych przez sądy tajne nie zapisywano ogólnosądowego repetytorium, lecz prowadzoną tajną ewidencję
- powszechne było naruszenie prawa do obrony i zasady bezpośredniości przez przekształcenie przewodu sądowego odczytywane w akcie śledztwa
- wyniki w przewodzie sądowym w istocie ograniczały się do zeznań złożonych w świetle a odczytanych na rozprawie
- bazowano na wymuszonym przyznaniu się do winy, montowano fotokopie dokumentów, usuwano z akt karty z niewygodnymi zeznaniami
- drastyczność surowości kar
Udział czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości w Polsce ludowej
- koncepcję ławników wprowadzono, aby napełnić wymiar sprawiedliwości komunistami
- najpierw pojawili się przy sadach przysięgłych lub w szczególnych trybach postępowania przed sądami karnymi powszechnymi
- 1943 i 1944 wprowadzono do sądów wojskowych i specjalnych sądów karnych
- udział ławników przewidywał mały kodeks karny oraz dekret o ochronie państwa, art. 49 konstytucji PRL oraz ustawa z 2.12.1960 o ławnikach ludowych i sądach powszechnych
- kadencja- 2 lata od 1960-3
- uzyskali wszystkie prawa sędziowskie w toku rozprawy i orzekania (wyjątek- przewodniczenie rozprawie
- byli wyznaczani przez prezydium rady narodowej
- nie żądano od nich żadnych kwalifikacji
- mogli przegłosować w sprawie zawodowego sędziego
Szkolenie prawników w trybie specjalnym w Polsce Ludowej
- za sprawą Gomulki upadla koncepcja powołania sądów ludowych, więc by podporządkować sobie sądy stworzono koncepcję nadzwyczajnego mianowania sędziów, którzy formalnie uniknęliby szyldom sędziów ludowych, chociaż formalnie by nimi byli
- byliby sędziami zawodowymi partii= bez kształcenia uniwersyteckiego
Dekret z 22.1.1946 o wyjątkowym dopuszczeniu do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz wpisywania na listę adwokatów:
- wystarczą kwalifikacje osobiste oraz działalność naukowa, zawodowa, społeczna lub polityczna oraz dostateczna znajomość prawa nabyta przez pracę zawodową lub w szkołach prawniczych
- stanowisko asesora sądowego lub prokuratora wymagało zwolnienia od wymagań ukończenia uniwersytetu, odbycia aplikacji sądowej, złożenia egzaminu sędziowskiego, przesłużenia określonej liczby lat na stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich
Minister sprawiedliwości otworzył 6 średnich szkól prawniczych
- W Lodzi, Wrocławiu, Zabrzu, Gdańsku, Toruniu, szczecinie
- kandydaci musieli mieć ukończone 24 lata
- nie przyjmowano zgłoszeń indywidualnych, jedynie osoby z polecenia partii politycznych, związków zawodowych lub organizacji społecznej, które rekomendowały kandydatów pod względem polityczno- społecznym
- kursy trwamy od do 15 miesięcy
- cel- przygotowanie słuchaczy do zawodu i szkolenie ideologiczne
w 1948 otwarto szkolę prawniczą im. Teodora Duracza
- żądano wykształcenia, średniego ogólnego lub zawodowego
- nauka trwała 2 lata, słuchacze uczyli się w trójkach
- w 195 przemianowano na wyższą szkolę prawniczą im. Teodora Duracza- uzyskała status wyższej szkoły zawodowej
- przetrwała do 1953
Sierpniówka z 31.08.1944
Dekret PKWN o wymiarze kary dla faszystowsko- hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego.
Przewidywał karę śmierci za:
- zabójstwa
- znęcanie się
- wszelkie formy prześladowania ludności cywilnej i jeńców wojennych
- donosicielstwo do władz okupacyjnych
Kara więzienia za:
- szantaż z żądaniem okupu
- poniechanie donosu do władz niemieckich
Kara bezwzględnie określona(kara śmierci+ przepadek mienia)
- udział w dokonywaniu zabójstw
- denucjacje
Ustalił odpowiedzialność karną za sam udział w organizacji przestępczej. Nie obejmował zbrodni przeciwko pokojowi. Był rozumiany jako prawo wyjątkowe, ale nie przejściowe. W praktyce wykorzystywano sierpniówkę do szczególnie perfidnego skazywania na jej mocy żołnierzy AK oraz działaczy cywilnych
Dekret o ochronie państwa
Przewidywał karę śmierci lub więzienia dla wszystkich 11 artykułów. Wprowadzono nowe stany faktyczne gwałtownego zamachu oraz sabotażu, których nie zdefiniowano, tylko kazuistycznie wyliczono, jakie czyny SA do nich zaliczane.
Godził w żołnierzy AK i członków partii politycznych związanych z polskim rządem. Każdy, kto wiedział o przestępstwach wymienionych w dekrecie, jeżeli nie doniósł o nich do władzy był karany śmiercią lub pozbawieniem wolności. Obok kar więzienia i śmierci groził karą przepadku mienia w całości (w przypadkach skazania na karę śmierci) lub fakultatywnie. Obligatoryjna była utrata praw publicznych i obywatelskich praw honorowych
Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego w Polsce ludowej
W 1956 premier Józef Cyrankiewicz powołał komisje kodyfikacyjną funkcjonującą przy ministrze sprawiedliwości. Jej zadaniem była kodyfikacja prawa cywilnego i dostosowanie go do warunków gospodarki socjalistycznej
W latach 1964-65 wydano:
- kodeks cywilny z 23.04.1964 składający się z 4 ksiąg: I- ogólna, II- własność i inne prawa rzeczowe, III- zobowiązania, IV- spadki; łącznie 1088 artykułów
- przepisy wprowadzające kodeks cywilny z 23.04.1964
-Kodeks rodzinny i opiekuńczy; dzielił się na 3 tytuły: małżeństwo, pokrewieństwo, opieka i kuratela
- przepisy wprowadzające kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964
- kodeks postępowania cywilnego 17.11.1964; część pierwsza: postępowanie rozpoznawcze i proces, postępowanie nieprocesowe, sąd polubowny; część druga: postępowanie zabezpieczające, postępowanie egzekucyjne; część trzecia: międzynarodowe postępowanie cywilne
- przepisy wprowadzające kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1964
- prawo prywatne międzynarodowe z 12.11.1965
47