Dodatek - Zdobnictwa książki drukowanej!
Bordiury
Ryciny
Winiety
Zdobiony frontispis
Éntre - w nagłówku, z tytułem rozdziałów, ornamentem, ilustracją
Przerywnik - wypełnia prostokąt między kolumnami
Finalnik - najczęściej trójkąt z wierzchołkiem w dół
Ekslibris - (I w 1470 roku w Niemczech); k) - znak własnościowy danego egzemplarza książki, najczęściej ozdobny, wykonany w technice graficznej, z imieniem i nazwiskiem właściciela księgozbioru (lub np. stylizowanymi inicjałami), lub z nazwą instytucji. Typowy ekslibris jest małą zadrukowaną karteczką przyklejoną do wewnętrznej strony okładki. W prostszej formie może to być np. pieczątka. Najstarszym wyobrażeniem ekslibrisu jest motyw heraldyczny.
Superekslibris - Superekslibris jest znakiem własnościowym książki wytłoczonym lub wyrytym w oprawie skórzanej, na frontowej okładce. Posiadaczami superekslibrisów byli ludzie bardzo zamożni, zwykle królowie i magnaci, którzy mogli sobie pozwolić na kosztowne i luksusowe oprawy. Tematem superekslibrisów był herb właściciela umieszczony pośrodku okładki. Pierwsze superekslibrisy pojawiły się w XV wieku na terenie Francji, Niemiec, Polski i innych krajów europejskich. Okres największej ich popularności przypadł na wiek XVI; w czasach późniejszych był stosowany rzadziej w związku z upowszechnieniem się ekslibrisu. W okresie klasycystycznym, kiedy złotnictwo opraw ograniczone zostało do minimum, superekslibris stał się elementem dekoracyjnym na okładce.
Dedykacje
Grafika - jeden z podstawowych obok malarstwa i rzeźby działów sztuk plastycznych. Obejmuje techniki pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy.
Zależnie od funkcji rozróżniamy:
grafikę artystyczną (zwaną też warsztatową / autorską) - wyróżnia się skupieniem w rękach artysty całego procesu twórczego od projektu przez wykonanie matrycy do wykonania odbitek - rycin, które mają wartość oryginalnych dzieł sztuki.
grafikę użytkową (zwaną też stosowaną/ reprodukcyjną) - związana z rynkiem wydawniczym i reklamą. Grafika użytkowa obejmuje plakat, ilustracje, druki okolicznościowe, znaczki pocztowe , banknoty, ekslibrisy i liternictwo.
Podstawowe techniki graficzne dzielą się na: wypukłe, wklęsłe i płaskie.
Druk wypukły - odbitka powstaje przez odbicie farby nałożonej na częściach wypukłych matrycy: drewnianego klocka, linoleum czy płyty gipsowej (drzeworyt, linoryt, gipsoryt). W znaczeniu ogólnym druk z form wypukłych i czcionek na maszynach drukarskich określany jest jako typografia.
DRZEWORYT - W technice tej używana jest deska, na którą nanosi się rysunek, a następnie przy pomocy specjalnych narzędzi wycina się tło, które na odbitce będzie białe. Pozostawione wypukłe miejsca będą drukowały. Klocek pokrywa się farbą drukarską i odbija na papierze.
Rodzaje drzeworytu (w zależności od przygotowanego klocka i sposobu wycinania):
* drzeworyt wzdłużny (langowy) - używana jest deska cięta wzdłuż pnia, w efekcie czego słoje i włókna biegną równolegle do krawędzi deski; tło wycinane jest dłutami i nożami w miękkim drewnie (lipa, jabłoń, świerk),
* drzeworyt poprzeczny (sztorcowy) - używana jest deska cięta w poprzek pnia, składająca się z posklejanych małych klocków. Całość klocka cięta jest rylcem w twardym drewnie (bukszpan, dzika grusza).
W Chinach był stosowany do drukowania tkanin od V w. n.e. Wielką rolę drzeworyt odegrał w sztuce Dalekiego Wschodu (Korea, Chiny od czasów dynastii Tang), gdzie wiązał się z wynalezieniem papieru. W Europie w powszechne użycie wszedł w XIV wieku. Najstarszy datowany drzeworyt europejski pochodzi z 1424 roku. W 2 połowie XV wieku w drzeworycie pojawia się cieniowanie przy pomocy szrafowania (kreskowania). Przez wynalezieniem czcionki drukarskiej w technice drzeworytniczej odbijano w średniowieczu całe książki - w tym samym klocku wycinano zarówno tekst, jak i ilustracje (były to tzw. książki blokowe lub ksylograficzne). Pod koniec XV i na początku XVI wieku tworzą wybitni drzeworytnicy: Albrecht Dürer, Lucas Cranach, Albrecht Altdorfer, Hans Burgkmair. W technice tej wykonywane są ilustracje, kalendarze, karty do gry i inne druki o charakterze użytkowym. Z czasem drzeworyt ustępuje miedziorytowi, który pozwala na lepsze ukazanie szczegółów.
Druk wklęsły - polega na tym, że miejsca drukujące są położone poniżej miejsc niedrukujących. Mazista farba drukowa pokrywa najpierw całą formę drukową, po czym z zostaje zebrana z miejsc niedrukujących, następnie farba pozostawiona w zagłębieniach jest przenoszona na podłoże drukowe (wyciągana z rowków). Technika reprodukcyjna o większej wytrzymałości form drukowych, wykorzystywana do druku precyzyjnych ilustracji, pozwala uzyskać dokładne, wyraziste kreski.
Techniki druku wklęsłego:
* techniki suche: miedzioryt, staloryt, suchoryt, ceratoryt, kamienioryt, sucha igła, mezzotinta
* techniki trawione: akwaforta, akwatinta, miękki werniks, odprysk, heliograwiura, fluoroforta
1) techniki suche:
MIEDZIORYT - najstarsza technika graficzna na metalu, stosowana już w XV wieku. Rysunek wykonuje się rylcem na wypolerowanej płycie miedzianej, z tym że najpierw wycinane są ogólne kontury, później wypełniane modelunkiem. Płytę pokrywa się farbą, po czym usuwa się jej nadmiar tak, że farba pozostaje jedynie w wyżłobionych rowkach. Wzór z płytki odbija się pod specjalną prasą na lekko wilgotnym papierze. Farba na odbitce tworzy lekkie wypukłości. W technice tej można stosować cienkie, misterne, niemal jubilerskie kreski, dlatego miedzioryt często przypominać może rysunek piórem. Miedzioryt charakteryzuje się delikatną, prawie kaligraficzną, ostrą kreską. Odbitka z takiej matrycy charakteryzuje się cienką ostro zakończoną kreską i nazywana jest również miedziorytem. W XVI - XVIII w. ryciny miedziorytnicze pełniły funkcję ilustracji książkowej oraz planszy kartograficznej, często kolorowany i wklejany jako miniatura. Rozkwit sztuki miedziorytu przypada na 2. poł. XV i XVI w. (A. Mantegna, A. Dürer). W XVII w. zdobył popularność warsztat miedziorytniczy czynny w kręgu P.P. Rubensa.
W XV wieku pojawił się tzw. miedzioryt punktowany, który powstaje przez zastosowanie zamiast rylca, punc o jednym lub kilku ostrych końcach - stosowany jako technika reprodukcyjna w XVIII wieku.
Mistrz Kart do gry
Martin Schongauer
Dürer - Rycerz, śmierć i diabeł; Melancholia
STALORYT - pozwala na wykonanie większej liczby odbitek; staloryt wynaleziono ok. 1820 w Anglii (Heath), stosowano go do wykonywania ilustracji książkowych i ekslibrisów. Polega na wykonaniu ryciny rylcem na płycie stalowej. Wymaga dużej precyzji od rytownika ponieważ retusze i poprawki są prawie niemożliwe ze względu na twardość materiału. Po zakończeniu rytowania płyta zostaje dodatkowo hartowana. W XIX wieku wykonywano w stalorycie ilustracje książkowe, dziś stosowana głównie do druku banknotów i znaczków pocztowych.
SUCHA IGŁA - od XV wieku, polegaja na tworzeniu obrazu-matrycy za pomocą stalowej igły na wypolerowanej płycie miedzianej, cynkowej lub mosiężnej.
Igła, zagłębiając się w powierzchnię płyty, pozostawia rowek oraz wystający wiórek metalowy, zatrzymujące farbę. Tak powstały rysunek daje efekt tzw. dymka obok głównej kreski. Na papierze daje to efekt szkicu ołówkowego. Otrzymaną matrycę powleka się farbą i czyści jak w miedziorycie, a następnie odbija na zwilżonym papierze, stosując minimalny nacisk prasy. Matryca ulega szybkiemu zniszczeniu ze względu na ścieranie i rozgniatanie wiórków zatrzymujących farbę, więc liczba dobrych odbitek jest niewielka.
SPOSÓB KREDKOWY - zw. drukiem pastelowym, od XVIII wieku we Francji, polega na matowaniu metalu, technika popularna w rokoko.
MEZZOTINTA - Stosowana od XVII wieku, dziś, ze względu na pracochłonność, niemal zupełnie zaniechana. Rysunek wykonuje się gładzikiem na chropowatej powierzchni płyty miedzianej, uprzednio równomiernie posiekanej specjalnymi narzędziami - chwiejakiem lub ruletką. Przez wygładzenie określonych partii płyty uzyskujemy właściwą formę ryciny (wygładza się miejsca, które mają być białe). Odbitki posiadają subtelne przejścia od czerni do bieli i niezwykle miękkie półtony. Jest to najbardziej malarska ze wszystkich technik graficznych. Istnieje również mezzotinta barwna.
2) techniki trawione (obróbka chemiczna płyty silnymi kwasami):
AKWAFORTA - kwasoryt, polega na wykonaniu metalowej formy drukowej z rysunkiem uzyskanym za pomocą trawienia. Płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się nierozpuszczalnym w kwasie werniksem akwafortowym i następnie wykonuje się rysunek stalową igłą odsłaniając powierzchnię metalu. Przez zanurzenie płyty w kwasie następuje wytrawienie wgłębnego rysunku na płycie. Po ostatnim trawieniu i usunięciu werniksu w płytę wciera się farbę drukową, która zatrzymuje się tylko w wytrawionych zagłębieniach. Wciśnięta w wytrawione zagłębienia płyty farba przeniesiona zostaje pod naciskiem w prasie wklęsłodrukowej na papier.
Akwaforta umożliwia wykonywanie delikatniejszych rysunków i o bardziej skomplikowanych kształtach. Najstarsza datowana akwaforta pochodzi z 1508 roku.
XVI/XVII wiek - mistrzowie z Lotaryngii (Collot). Najsłynniejszym akwaforcistą był Rembrandt.
XVII w. - Ribera
XVIII w. - Voucher, Norblin
AKWATINTA - kwasoryt płaszczyznowy, zbliżona do akwaforty, niegdyś stosowana jako jedna z metod odtwarzania obrazów i rysunków, dzisiaj wykorzystywana już tylko jako technika artystyczna, a więc zaliczana do grafiki warsztatowej.
Wykonanie formy drukowej w tej metodzie polega na pokryciu płyty metalowej sproszkowaną kalafonią lub pyłem asfaltowym, które podgrzane topią się i przylegają do niej, naniesieniu obrazu poprzez zasłonięcie wybranych fragmentów powierzchni metalu, a następnie trawieniu odsłoniętego metalu kwasem azotowym. Akwatinta różni się od akwaforty przede wszystkim tym, że trawione są nie linie, lecz płaszczyzny. W wyniku powielania czynności w coraz mniejszych obszarach obrazu uzyskuje się zróżnicowanie głębokości wytrawionych miejsc, a przez to możliwość waloryzowania koloru farby drukowej. Wygląd odbitki wykonanej metodą akwatinty przypomina: akwarelę, lub rysunek wykonany tuszem lub sepią.
Akwatinta o białym punkcie
Akwatinta o czarnym punkcie
ODPRYSK - polega na tworzeniu matrycy na wypolerowanej płycie metalowej za pomocą trawienia - efekt szerokiej kreski.
Na wypolerowaną i odtłuszczoną płytkę metalową nanosi się pędzelkiem obraz specjalnym roztworem składającym się z atramentu, gumy arabskiej i cukru (aby roztwór ten lepiej "trzymał się" płytki można przyprószyć ją uprzednio talkiem), następnie blachę pokrywa się werniksem. kiedy werniks wyschnie blachę zmywa się ciepłą wodą, cukier zawarty w atramencie rozpuszcza się i atrament odpryskuje (stąd nazwa), odsłaniając metal. Potem prószy się matrycę kalafonią (jak w akwatincie) i trawi się ją w kwasie.
MIĘKKI WERNIKS - daje efekt kreski ołówkowej
FLUOROFORTA - jako matrycę stosuje się szklaną szybę. Powleka się ją werniksem, który jest odporny na kwas i rylcem wykonuje rysunek. W ten sposób odsłania się szkło, na które zadziała kwas. W tym wypadku kwas fluorowodorowy (w akwaforcie - kwas azotowy).
Ponieważ odbitkę wykonujemy ze szklanej szyby, nie można jej włożyć pod prasę i żeby uzyskać grafikę - uderzamy szczotką. Fluoroforta szczyt swojej popularności przeżyła na przełomie XIX i XX wieku. Polscy artyści tworzący fluoroforty to m.in. : Wyczółkowski i Wyspiański.
Druk płaski - Forma drukowa w druku płaskim charakteryzuje się tym, że jest płaska, tzn. miejsca drukujące i niedrukujące znajdują się na tym samym poziomie.
LITOGRAFIA - rysunek przeznaczony do powielania wykonuje się na kamieniu litograficznym, także odbitki wykonane tą techniką (części pokryte kreską przyjmują farbę). Technikę litograficzną wynalazł w 1798 roku Alojzy Senefelder (1771-1834) - podręcznik o nowej technice w 1817. Rozwój druku litograficznego doprowadził do powstania druku offsetowego. I pracownia litograficzna w Warszawie w 1818 roku. Litografię popularyzował w Polsce Wyczółkowski. Technikę stosowali: Eugène Delacroix, Henri de Toulouse-Lautrec, Pierre-Auguste Renoir, Henri Matisse, Marc Chagall, Pablo Picasso, Stanisław Wyspiański.
Litografia pozwala na odbicie negatywne.
MONOTYPIA - pozwala na uzyskanie tylko jednej odbitki.