Sztuka starożytnej Grecji powstała i rozwijała się po upadku kultury mykeńskiej spowodowanym w głównym stopniu najazdem Dorów. Za czas jej trwania przyjmuje się okres od ok. 1200 p.n.e. do I w. p.n.e., czyli do czasu podboju starożytnej Grecji przez Rzymian. Jednak wraz z podbojem rzymskim, nie skończył się definitywnie okres sztuki greckiej. Artyści nadal tworzyli, ale przede wszystkim na potrzeby kolekcjonerów rzymskich. Najczęściej ich dzieła były kopiami znanych wcześniej dzieł greckich. Dzięki tej działalności znamy wygląd wielu rzeźb, których oryginały zaginęły lub zostały zniszczone. Sztuka grecka (m.in. właśnie dzięki kopiom) wywarła przeogromny wpływ na rozwój sztuki rzymskiej. Jednak wraz ze zmianami politycznymi skończyła się jej samodzielność.
Okres archaiczny
Okres archaiczny to najstarszy z trzech etapów rozwoju sztuki w rejonie basenu Morza Egejskiego. Początki sięgają najazdu Dorów na Peloponez w XII wieku p.n.e. i wiązanego z nim upadku kultury mykeńskiej. Wydarzenia kończące ten pierwszy okres związane są z początkiem II wojny perskiej, a ściślej z bitwą pod Salaminą oraz zniszczeniem Aten w 480 p.n.e. Okres archaiczny dzielony jest umownie na cztery mniejsze przedziały czasowe, które noszą nazwy:
okres wczesnoarchaiczny
okres dojrzałego archaizmu
okres późnego archaizmu
Okres klasyczny to drugi z etapów, na które zazwyczaj dzieli się czas trwania i rozwoju sztuki na terenach zamieszkałych przez ludy greckie, czyli na obszarach należących do basenu Morza Egejskiego. Jako wydarzenie rozpoczynające ten okres przyjmowana jest data bitwy pod Salaminą (480 p.n.e.) a wydarzenia kończące go wiązane są z datą śmierci Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e., po której nastąpił stopniowy podział jego imperium.
Ten przedział czasu umownie dzielony jest na trzy etapy, które noszą nazwy:
okres klasyczny, związany z działalnością Peryklesa
Okres hellenistyczny
Okres hellenistyczny, to ostatni w dziejach umowny czas trwania i rozwoju sztuki starożytnej Grecji. Daty określające jego ramy to rok śmierci Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e. i rok 30 p.n.e., w którym nastąpił podbój ostatniego, niezależnego państwa hellenistycznego, jakim w tym czasie był Egipt.
Podboje Aleksandra Wielkiego rozszerzyły terytorialny zasięg oddziaływania sztuki greckiej. Jednocześnie, wiele z podbitych państw już wcześniej posiadało bogate tradycje kulturowe (np. starożytny Egipt, Mezopotamia, Persja). Wzajemne przenikanie się elementów greckich i orientalnych a także w późniejszym okresie italskich, zdecydowało o dalszych kierunkach rozwoju sztuki hellenistycznej. Wielu jej twórców wywodziło się z tradycyjnych ośrodków artystycznych greckich, czerpiąc z bogatej spuścizny poszukiwało nowych form wyrazu pełniej odpowiadających nowym realiom. Wraz z ekspansją terytorialną powstały nowe ośrodki, miejscowe tradycje wywierały wpływ na działających w nich artystów.
W nauce nastąpił rozwój nauk przyrodniczych i filozofii. Zainteresowanie człowiekiem i jego rozwojem od niemowlęctwa do później starości w sztuce zaowocowało licznymi portretami przedstawicieli wszystkich ras, warstw społecznych, ludzi zdrowych, kalekich i starców. Przedstawienia na reliefach i obrazach zamiast neutralnego tła otrzymały bogate pejzaże. Idealizacja została zastąpiona tendencjami naturalistycznymi a klasyczna harmonia ustąpiła miejsca ekspresji i kontraście piękna i brzydoty.
SZTUKA STAROŻYTNEJ GRECJI - OKRES ARCHAICZNY
to najstarszy z trzech etapów rozwoju sztuki w rejonie basenu Morza Egejskiego. Początki sięgają najazdu Dorów na Peloponez w XII wieku p.n.e. i wiązanego z nim upadku kultury mykeńskiej. Wydarzenia kończące ten pierwszy okres związane są z początkiem II wojny perskiej, a ściślej z bitwą pod Salaminą oraz zniszczeniem Aten w 480 p.n.e. Okres archaiczny dzielony jest umownie na cztery mniejsze przedziały czasowe, które noszą nazwy:
okres ciemny,
okres wczesnoarchaiczny,
okres dojrzałego archaizmu,
okres późnego archaizmu.
|
Okres ciemny
W okresie archaicznym zazwyczaj wyróżnia się okres zwany ciemnym, trwający do ok. 900 p.n.e., o którym niewiele wiadomo. Wraz z upadkiem głównych ośrodków administracji achajskiej nie budowano wtedy okazałych rezydencji i twierdz zdobionych malowidłami. Upadały warsztaty złotnicze i snycerskie. Znaleziska archeologiczne tego okresu to wyroby ceramiczne, których zdobnictwo początkowo kontynuuje wzory (kształt naczyń i dekoracje) mykeńskie (tzw. styl submykeński, trwający do ok. 1050 p.n.e.) stopniowo je upraszczając do stylu zwanego protogeometrycznym. Zamiast spiral, artyści stosowali linie faliste, koncentryczne półkola, trójkąty, romby, a później meandry i swastyki.
Okres wczesnoarchaiczny
Okres ten jest datowany na od IX - VIII wieku p.n.e. Związany jest z początkami stabilizacji gospodarczej i początkowym stadium powstawania państw-miast.
Z tego okresu zachowały się fundamenty świątyń i wykonane z terakoty ich modele. Domy mieszkalne i świątynie powtarzały typ budynku zwany megaronem. Ten dom władcy mykeńskiego został zaadaptowany dla potrzeb domu bóstwa. Po usunięciu paleniska i zamknięciu dymnika, nieprzydatnego w świątyni, konieczne było opracowanie nowego sposobu oświetlenia pomieszczenia. Podniesiono płaski strop z desek przykrywający megaron, opierając go na wąskich słupkach. Światło wchodziło do pomieszczenia przez szpary pomiędzy nimi. Przestrzeń powstałą pod stropem wypełniono deskami lub płytami z terakoty w kształcie kwadratu. Wzór otrzymany z układu słupków został powtórzony na czołach belek stropowych stosowanych przy konstrukcji stropu w świątyniach o większych rozmiarach. Tak powstał fryz zwany tryglifonem. Był to początek, z którego w późniejszym czasie wykształciły się tryglify i metopy znane z porządku doryckiego. Świątynie okresu wczesnoarchaicznego wznoszono z cegły suszonej i drewna. Nie miały one zewnętrznej kolumnady.
Rzeźba to przede wszystkim małe figurki wotywne wykonane z gliny lub brązu. Charakterystyczną cechą tych znalezisk jest ich ukształtowanie w tzw. tendencji odśrodkowej (ręce i nogi są wyraźnie oddzielone od tułowia). Powierzchnie figurek zdobione były wzorami geometrycznymi. W VIII wieku p.n.e. pojawiły się figurki wotywne wykonane z brązu i ołowiu. Najczęściej są to posążki kobiet, mężczyzn i zwierząt. Posążki nadal są mocno zgeometryzowane, a szaty bardzo uproszczone.
Znaleziska archeologiczne ceramiki z tego okresu charakteryzują się geometryczną formą zdobień. Ornamenty rozmieszczone są w pasach, wzory wypełniają prawie całą powierzchnię ścian naczynia, podkreślając jego kształt. W tym czasie pojawiły się postacie ludzkie i zwierzęce w mocno uproszczonej, geometrycznej formie. Do najcenniejszych zabytków tego okresu należą tzw. wazy dipylońskie. Zostały odnalezione w pobliżu bramy Dipylon w Atenach. Są to wysokie, czasem nawet do ok. 2,0 m wysokości, naczynia, ustawiane jako nagrobki na ateńskim cmentarzu. Datowane są na lata 850 - 700 p.n.e. Dekoracja wykonana na nich często nawiązuje do obrzędów pogrzebowych.
Okres dojrzałego archaizmu
Dominuje w nim styl zwany orientalizującym, ukształtowany w VII wieku p.n.e. pod wpływem twórczości artystów Bliskiego Wschodu i Egiptu. Styl ten dotyczył głównie ceramiki, ale wpływy wschodnie można dostrzec także w innych dziedzinach. Jest to czas postępującej w dużym tempie kolonizacji obszaru basenu Morza Śródziemnego.
W architekturze sakralnej wprowadzono zewnętrzną kolumnadę (perystaza), w związku z tym fryz ze ścian zewnętrznych celli przeniesiono na belkowanie znajdujące się powyżej niej. Pod koniec VII wieku p.n.e., wraz z upowszechnieniem kamienia jako budulca, świątynie przybierały coraz bardziej monumentalne rozmiary. Przez powtórzenie formy stosowanej wcześniej ukształtował się w rejonie Półwyspu Peloponeskiego styl zwany porządkiem doryckim. W tym też okresie, w rejonie Attyki i Jonii, pod wpływem budownictwa ludów Wschodu, wykształcił się porządek joński. Świątynie greckie wznoszone z kamienia stawiano na kamiennej, trójstopniowej podbudowie, kryto je dwuspadowym dachem, fasadę zamykano ozdobnym tympanonem.
W rzeźbie, pod wpływem starożytnego Wschodu, postać ludzka kształtowana była w formie zwartej bryły. Najczęściej spotykane są rzeźby kurosa (nagiego młodzieńca) i kory (przyodzianej w luźne szaty dziewczyny). Postacie ukazywane są w postawie stojącej, siedzącej, czasem kroczącej (z jedną nogą lekko wysuniętą), zazwyczaj z uśmiechem na twarzy (archaiczny uśmiech). Według niektórych archeologów ówcześni artyści nie potrafili wyrzeźbić poważnego wyrazu twarzy. Inni badacze z faktu, iż były to posągi tworzone dla celów kultowych, wnioskują, że uśmiech miał wyrażać głębokie przeżycie religijne. Z końcem VII wieku p.n.e., wraz z rozwojem budownictwa sakralnego, pojawiała się rzeźba monumentalna. Do przykładów tego rodzaju twórczości należą posągi siedzących lwic przy drodze do świątyni Apollina na wyspie Delos oraz sfinks wieńczący kolumnę w Delfach. Oprócz figur ludzi i zwierząt pojawiały się także postacie herosów i bóstw wyróżniające się swoimi atrybutami. Rzeźby związane z Peloponezem i Jonią różnią się podejściem artysty do modelowania ciała. Rzeźby jońskie cechuje bardziej miękka, wytworna linia; na Peloponezie postacie mają wyraźniej podkreśloną muskulaturę ciała.
W dekoracji wyrobów ceramicznych pojawiły się wielobarwne wyobrażenia fantastycznych zwierząt (sfinksów, gryfów, syren) oraz gatunków nie spotykanych w Grecji - panter, tygrysów. Wśród wzorów roślinnych spotykane są pąki lotosu, palmety, rozety. Do użytku weszła też nowa metoda zdobienia - rycie wzorów, w miejsce wcześniejszej dekoracji malarskiej. Najpiękniejsze wyroby pochodzą z Koryntu oraz warsztatów na wyspach Rodos, Naksos.
Datowany jest na VI wiek p.n.e. - 480 p.n.e., czyli do bitwy pod Salaminą. To czas rozwoju zapoczątkowanych wcześniej tendencji, próby pogodzenia w architekturze trzech zasad tryglifów obowiązujących w porządku doryckim z budowlami wznoszonymi z kamienia, wprowadzenie wybrzuszenia na linii stylobatu i belkowania, dalszy rozwój typów świątyń greckich przez ich rozbudowę związaną ze zwiększeniem liczby kolumn i rozbudową wnętrza. Podobnie w rozwiązaniach kompozycji płaskorzeźby zdobiącej budowle nasilały się dążenia do osiągnięcia większej harmonii. Dla metop w porządku doryckim zostały wprowadzone trzy zasady kompozycji: centralna (scena umieszczana w środku pola), wertykalna (postać lub postacie wzdłuż osi pionowej metopy), po przekątnej (postacie rozmieszczone na linii przekątnej pola metopy, najczęściej były to dwie walczące ze sobą osoby). Podobnie dla scen przedstawianych na tympanonie opracowana została zasada, w której myśl akcja jest komponowana symetrycznie w stosunku do postaci centralnej umieszczanej w środku trójkąta. Pozostałe osoby mają pozycję pochyloną, klęcząca i leżącą. W porządku jońskim po raz pierwszy zastosowano zamiast tradycyjnych kolumn - kariatydy. W ośrodkach kultowych oprócz świątyń budowano skarbce, np. skarbiec Knidyjczyków, skarbiec Syfniczyków, skarbiec Ateńczyków w Delfach. Do siedmiu cudów świata starożytni zaliczyli jońską świątynię Artemidy zbudowaną w Efezie ok. 580 - 560 p.n.e.
W zabudowie miast wykształciła się agora, wokół której budowano najważniejsze budowle administracyjne i sakralne miasta. Od V wieku p.n.e. agora została wzbogacona budowaną przynajmniej wzdłuż jednego z boków stoą. Rozwój budownictwa mieszkalnego przejawiał się w budowaniu domów wieloizbowych na planie prostokąta. Był to także okres wykształcenia się typowych dla architektury greckiej budowli użyteczności publicznej, w tym dom prytanów - czyli prytanejon.
Rzeźba monumentalna to posągi kurosów i kor wykonywane z kamienia i brązu (techniką pustego odlewu). Kierunek dorycki koncentrował się na oddaniu muskulatury ciała, operował dużymi płaszczyznami. Kierunek joński to dbałość o oddanie szczegółów, np. fryzury, miękka linia modelunku. Połączenie tych dwóch tendencji miało miejsce w tzw. szkole attyckiej. Największym jej osiągnięciem było przełamanie zasady symetrii (rzeźba pasterza niosącego cielę - tzw. Moschoforos) i frontalności (Jeździec z Rampin). Oprócz rzeźby monumentalnej pojawiły się też rzeźbione stelle nagrobne. Pod koniec VI wieku p.n.e. rzeźba przestała być anonimowa. Na bazach posągów coraz częściej pojawiały się sygnatury artystów. Jednym z mistrzów był rzeźbiarz Antenor, twórca pomnika tyranobójców: Harmodiosa i Arystogejtona (rzeźba, wykonana w 510 p.n.e. została wywieziona przez Persów z Aten, następnie odtworzona przez uczniów Antenora). Antenor w sposób nowatorski podszedł do kompozycji swojego pomnika. Postacie przedstawione są w ruchu, zróżnicowane są także głowy postaci, rzeźbiarz podkreślił różnicę wieku pomiędzy nimi.
Malarstwo tego okresu związane jest przede wszystkim z ceramiką. W VI wieku p.n.e. pojawiło się malarstwo czarnofigurowe oraz około 530 - 480 p.n.e. malarstwo czerwonofigurowe. Najczęściej spotykane tematy to sceny z życia bogów i ludzi wkomponowane w pasy pokrywające naczynia lub w zamknięte pole prostokąta albo koła (w przypadku dna naczynia). Najbardziej znane przykłady zdobienia ceramiki w stylu malarstwa czarnofigurowego to np. scena gry w kości pomiędzy Achillesem i Ajaksem. W malarstwie czerwonofigurowym częstsze stają się malowidła ukazujące akcję - np. sceny tańca, zawodów sportowych itp. Postacie ludzkie ukazywane były coraz częściej przy zastosowaniu skrótów perspektywistycznych, dbałość o detale przyczyniała się do coraz większego realizmu ukazywanych scen. Artyści zwracali też uwagę na dobór tematyki dekoracji do kształtu i przeznaczenia naczynia.
Pod koniec VI wieku p.n.e. pojawiły się także najstarsze malowidła na stellach nagrobnych. Polichromia nakładana była również na rzeźby wolno stojące i architektoniczne. Świadczą o tym między innymi znaleziska odkryte w tzw. gruzowisku perskim (na południe od Partenonu). W latach siedemdziesiątych XVIII wieku, podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na Akropolu, archeolodzy natrafili na wiele rzeźb uszkodzonych w 480 p.n.e. Na nich oraz na odnalezionych detalach architektonicznych zachowała się polichromia. Niektórzy historycy przypuszczają, że wykonywano w tym okresie obrazy sztalugowe, jednak nie przetrwały one do naszych czasów.
Sztuka grecka w okresie klasycznym
Okres klasyczny w sztuce starożytnej Grecji to drugi z etapów, na które zazwyczaj dzieli się czas trwania i rozwoju sztuki na terenach zamieszkałych przez ludy greckie, czyli na obszarach należących głównie do basenu Morza Egejskiego. Jako wydarzenie rozpoczynające ten okres przyjmowana jest data bitwy pod Salaminą (480 p.n.e.) a wydarzenia kończące go wiązane są z datą śmierci Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e., po której nastąpił stopniowy podział jego imperium.
Ten przedział czasu umownie dzielony jest na trzy etapy, które noszą nazwy:
|
Po bitwie pod Salaminą 480 p.n.e. duże znaczenie dla rozwoju sztuki miały greckie Ateny. Zwłaszcza w za czasów Peryklesa, który zapoczątkował rozbudowę Aten, a przede wszystkim Akropolu. Odbudową kierował Fidiasz, projektantami i wykonawcami budynków byli: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.
Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Trzymano się zasady rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych. Domy mieszkalne budowano na planie prostokąta, wpisując je w wydzieloną działkę. Najważniejszym miejscem, wokół którego koncentrowała się zabudowa była agora. Oprócz agory w centrum miasta planowano agorę handlową.
W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.), w sztuce greckiej, udoskonalono dwa podstawowe porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka świątynia Ateny w Syrakuzach (zbudowana w 480 p.n.e.), świątynia Zeusa w Akragas (Agrygent) na Sycylii, zbudowana w latach 460 - 450 p.n.e., skarbiec Ateńczyków w Delfach zbudowany w formie templum in antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami).
Do ważnych zabytków tego okresu należy także świątynia Zeusa w Olimpii. Została zbudowana w latach 468 - 456 p.n.e. Jest to najstarszy znany przykład przełamania dotychczasowej zasady symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania do wyścigów rydwanów, postać Zeusa ustawiona była frontalnie, w centrum kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczono symetrycznie. Dekoracja przyczółka zachodniego już nie przestrzegała tych zasad. W przedstawionej na tympanonie scenie walki Lapitów z centaurami, centralna postać Apolla została pokazana frontalnie, ale głowa postaci była obrócona. Bóg spoglądał i wskazywał ręką na prawą część kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczone były symetrycznie. Jednak ich pozy i gesty wynikały z ukazanej akcji. Indywidualizm w ukazaniu twarzy, gestów, mimiki, strojów, realizm w przedstawieniu muskulatury ciała, podkreślenie ruchu układem szat odbiegały od dekoracji okresu archaicznego. Nowością było także powiązanie tematyczne dekoracji z historią regionu. Zasada przeciwstawienia spokojnej akcji na przyczółku wschodnim do dynamicznej sceny rozgrywanej na przyczółku zachodnim została przyjęta przy budowie innych świątyń greckich.
.
Podczas odbudowy Akropolu, oprócz stosowanego wcześniej porządku doryckiego, zastosowano elementy porządku jońskiego. Po raz pierwszy na Akropolu, przy budowie Partenonu (447 - 432 p.n.e.) zastosowano cztery jońskie kolumny w pomieszczeniu zwanym opistodomos. Innym elementem jońskim był fryz ciągły, tzw. procesja panatejska, dekorująca ściany wewnątrz celli. Krzywizny pionowe i poziome korygowały zniekształcenia powstające przy oglądaniu budowli. Są to, stosowane już w okresie archaicznym, wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi kolumn i zastosowanie entazis (lekkiego wybrzuszenia kolumn w dwóch piątych wysokości).
Podobne rozwiązania zastosowano w zbudowanej w latach (445 - 425 p.n.e.) świątyni poświęconej Atenie i Hefajstosowi, zwanej Tezejonem (od dekoracji metop ukazującej czyny Tezeusza). Przy budowie jońskiego Erechtejonu (421-406 p.n.e.) zastosowano w południowym portyku kariatydy zamiast kolumn. Rozwiązanie tej świątyni, złożonej z trzech połączonych ze sobą obiektów, rozplanowanych na terenie o zróżnicowanej wysokości, uważane jest za wzór doskonałości zastosowania porządku jońskiego. W doryckich Propylejach (437-432 p.n.e.) przy budowie wewnętrznej kolumnady zastosowano porządek joński.
Innym przykładem łączenia różnych porządków architektonicznych jest zbudowana przez Iktinosa, w 420 p.n.e. świątynia Apollina w Bassai. Architekt użył kolumn w porządku doryckim - do kolumnady zewnętrznej, wewnątrz celli zastosował półkolumny jońskie wydzielające wnęki (zamiast tradycyjnie stosowanych naw bocznych) i jednej kolumny korynckiej oddzielającej adyton od pomieszczenia celli. Jest to najstarszy znany przykład zastosowania porządku korynckiego w architekturze starożytnej Grecji. Całości dopełnia fryz ciągły z przedstawieniami walk centaurów i Amazonek.
Wojny peloponeskie przyczyniły się do osłabienia potęgi Aten. Osłabienie gospodarcze miało wpływ na rozwój sztuki tego rejonu. Jednocześnie nastąpiło znaczne ożywienie na obszarze Azji Mniejszej. Milet, Halikarnas, Efez to tylko niektóre z miast przeżywających w zmienionej sytuacji politycznej i gospodarczej swój renesans. Pod wpływem myśli filozoficznej Platona i Arystotelesa artyści przywiązywali coraz większą wagę do tego, co dotyczy spraw człowieka. Zmiany zachodzące w sztuce tego okresu nazywane są też często procesem laicyzacji. Faktycznie, nie wznoszono już tylu nowych świątyń a rzeźbiarze i malarze coraz częściej podejmowali tematykę życia codziennego.
Architekci w budowlach wznoszonych porządku doryckim odchodzili od przestrzegania już niezrozumiałej dla nich zasady tryglifów, proporcje świątyń były smuklejsze a wnętrza bardziej dekoracyjne. Częstym elementem były półkolumny i kolumny o korynckich głowicach. Porządek joński przeżywał swój renesans. Pod wpływem architektury Wschodu zaznaczyła się tendencja wznoszenia budowli o gigantycznych rozmiarach, której przykładami były świątynia Artemidy w Efezie, odbudowana w 323 p.n.e. na miejscu spalonego w 356 p.n.e. Artemizjonu oraz świątynia Apollina w Didim.
Upowszechnił się rzadko wcześniej stosowany typ budowli - tolos, wznoszony na planie koła w porządku doryckim lub jońskim otoczony zewnętrzną, zazwyczaj wykonaną w porządku korynckim, kolumnadą. Oprócz budowli sakralnych, na terenach Azji Mniejszej wznoszono monumentalne grobowce. Najbardziej znanym przykładem tego typu budowli był grobowiec władcy Karii Mauzolosa w Halikarnasie (Mauzoleum w Halikarnasie), zaliczony do siedmiu cudów świata.
Rozpowszechniono także poza terenami Jonii budowle świeckie pełniące funkcję propagandową, tzw. pomniki honoracyjne. Jedyny, zachowany na miejscu zbudowania, pomnik Lizykratesa w Atenach, to budowla w kształcie tolosu. Została ustawiona na 10-metrowym podium, otoczona półkolumnami w porządku korynckim i zwieńczona trójnogiem, trofeum w konkursie śpiewaczym. Lizokrates w ten sposób uczcił zwycięstwo swojego chóru w zawodach. W budownictwie świeckim wznoszono gmachy posiedzeń władz (np. Tersilion w Megalopolis), magazyny (np. Skeuoteka - arsenał floty ateńskiej w Pireusie), rozbudowano też teatr Dionizosa (338-326 p.n.e.) i zbudowano monumentalne teatry w Syrakuzach (ok. 400 p.n.e.) i w Epidauros (ok. 330 p.n.e.).
Sztuka grecka w okresie hellenistycznym
Sztuka grecka okresu hellenistycznego to sztuka ostatniego, umownego okresu dziejów sztuki starożytnej Grecji. Jego ramy czasowe wyznaczają: śmierć Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e. oraz podbój Egiptu Ptolemeuszy, ostatniego, niezależnego państwa hellenistycznego (30 p.n.e.).
Podboje Aleksandra Wielkiego rozszerzyły zasięg oddziaływania sztuki greckiej. Jednocześnie wiele z podbitych ziem już wcześniej posiadało bogate tradycje kulturowe (np. Egipt, Mezopotamia, Persja czy dolina Indusu). Przenikanie się elementów greckich i orientalnych a także w późniejszym okresie italskich, zdecydowało o dalszych kierunkach rozwoju sztuki hellenistycznej. Wielu jej twórców wywodząc się z tradycyjnych ośrodków artystycznych Grecji czerpiąc z bogatej spuścizny poszukiwało nowych form wyrazu pełniej odpowiadających nowym realiom. Wraz z ekspansją terytorialną powstały nowe ośrodki, miejscowe tradycje wywierały wpływ na działających w nich artystów.
Nastąpił rozkwit nauk przyrodniczych i filozofii. Zainteresowanie człowiekiem i jego rozwojem osobowym zaowocowało w sztuce licznymi portretami ludzi różnej kondycji, wszelkich ras i warstw społecznych; zdrowych, kalekich i starców. Przedstawienia na reliefach i obrazach zamiast neutralnego tła otrzymały bogate pejzaże. Idealizacja została zastąpiona tendencjami naturalistycznymi a klasyczna harmonia ustąpiła miejsca ekspresji i kontrastowi piękna i brzydoty.
Architektura tego okresu związana jest w dużej mierze z zakładaniem nowych miast i przebudowywaniem istniejących ośrodków miejskich. Przy rozwiązywaniu układów urbanistycznych przestrzegano zasad opracowanych już w V wieku p.n.e. przez Hippodamosa z Miletu. Jednym z czołowych urbanistów okresu hellenistycznego był architekt macedoński Dejnokrates, projektant Aleksandrii. Nowatorstwo rozwiązań wiązało się, między innymi, z planowaniem — biorącym pod uwagę ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne, odległość od szlaków komunikacyjnych oraz możliwości zaopatrzenia w wodę.
Miasta zakładano na geometrycznym planie z wyraźnie zaznaczonymi granicami dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych i terenów rekreacyjnych. Centralnym miejscem była agora, a regularną siatkę ulic prowadzono w prostopadłych kierunkach. Miasta wyposażano w urządzenia wodociągowe doprowadzające wodę do domów oraz w sieć kanalizacyjną. Najważniejszymi budowlami miejskimi były: buleuterion (ratusz, miejsce posiedzeń rady miejskiej), eklesiastreon (gmach posiedzeń zgromadzeń), stoa wznoszona jako budowla wolno stojąca o zróżnicowanym przeznaczeniu użytkowym albo portyk otaczający agorę, kręgi świątynne czy palestry.
Została wprowadzona także stoa piętrowa (pomysłodawcą takiego rozwiązania był Sostratos z Knidos), w której parter projektowano najczęściej w porządku doryckim a piętro w jońskim. Tak rozwiązano np. Stoę Antigonosa w Delos (ok. 245 p.n.e.) czy też Stoę Attalosa w Atenach (ok. 140 p.n.e.).
W tym czasie powstawały też duże obiekty sportowe - gimnazjony, gmachy bibliotek miejskich (np. w Aleksandrii, i Pergamonie), w budowlach teatrów rozbudowywano proskeon, którego część podziemną - hyposkeon wyposażano w portyk. O możliwościach technicznych rozwiązań ówczesnych architektów świadczy wielopiętrowa budowla jaką była zaliczana do siedmiu cudów świata latarnia morska w Faros. Zachodziły także zmiany w budownictwie rezydencji. Powstawały pełne przepychu pałace, rozbudowane w planie piętrowe budynki o bogatym wystroju malarskim, marmurowych wykładzinach, mozaikach zdobiących posadzki. W mniej bogatych willach okładziny marmurowe zastępowano malarską imitacją.
W architekturze sakralnej nastąpiło ostateczne zerwanie z zasadą tryglifów. Porządek dorycki występował tylko w małych obiektach sakralnych, jako dekoracja budynków świeckich lub w fasadach grobowców. Nowe świątynie budowane były w porządku jońskim lub korynckim. Dodatkowo wzbogacano go przez np. reliefową dekorację baz kolumn, dodatkową kolumnadę (świątynia Apollina w Milecie, Olimpiejon w Atenach).
Oprócz świątyń na planie prostokąta wznoszono także budowle na planie koła (tzw. tolosy). Monumentalną budowlą tego typu jest zbudowany około 270 p.n.e. Arsinejon na Samotrace, tolos o średnicy 20 m z półkolumnami we wnętrzu budowli. Był to ośrodek kultu Kabirów. Inną budowlą założoną na planie centralnym jest zbudowane około 40 p.n.e. w Atenach obserwatorium astronomiczne (Wieża Wiatrów). Jest to budynek na planie ośmiokąta z umieszczonymi na ścianach płaskorzeźbami uosabiającymi wiatry. Na dachu znajdował się ruchomy posąg trytona, wskazujący kierunek wiatru. Zegary słoneczne ulokowane były na wszystkich ścianach, a we wnętrzu budowli umieszczono zegar wodny.
Okres początkowy
W okresie schyłku kultury zwanej protowillanowiańską, związaną z epoką brązu i bezpośrednio po niej następującej kultury willanowiańskiej nastąpiło znaczne zróżnicowanie tempa rozwoju osiedli położonych na terenie Etrurii. Najszybciej rozwinęły się ośrodki położone pomiędzy rzekami Arno i Tybrem. Na terenach tych natrafiono na pozostałości kamiennych budowli na planie prostokąta z wejściem poprzedzonym niewielkim portykiem. Na terenach sąsiednich, w warstwach archeologicznych datowanych na ten sam okres, odnaleziono ślady niewielkich chat z pali, chrustu i gliny. W miejscach pochówku natrafiono na groby szybowe, w których chowano prochy zmarłych w dwustożkowych popielnicach. Pod koniec okresu protowillanowiańskiego zaczęto nakrywy popielnic przykrywać hełmem z brązu lub gliny. Był to początek rozwoju form antropomorficznych, z których powstała kanopa. Na ten okres datowane są też pierwsze tumulusy, nakrywające kilka sąsiednich grobów. Ceramika była lepiona bez użycia koła garncarskiego, ozdobiona rytymi ornamentami geometrycznymi. Z późniejszego okresu willanowiańskiego pochodzą naczynia z uchwytami w kształcie głów zwierzęcych, figurki przedstawiające ludzi i zwierzęta. W ornamentyce motywy geometryczne przeplatają się z motywami roślinnymi. Koniec VIII w. p.n.e. to czas kolonizacji greckiej na południu półwyspu i wpływu tej kultury na sztukę etruską. Rozwój handlu spowodował napływ wyrobów pochodzenia syryjskiego, egipskiego i fenickiego. Ujednolicenie stylistyczne nastąpiło pod koniec VII w. p.n.e.
Głównym materiałem używanym w budownictwie była cegła i drewno. Kamień stosowano przede wszystkim w budowlach obronnych, natomiast terakotę do ozdoby.
Zachowane pozostałości miast to przede wszystkim ślady siatki ulic, urządzeń wodnych i kanalizacyjnych. Pozwalają one wnioskować o wysokim poziomie urbanistyki, wzorowanym na kulturze greckiej i wschodniej. Domy wznoszone na początku VII w. p.n.e. budowane były na planie prostokąta. Fundamenty wykonywano z otoczaków lub bloków kamiennych, ściany z suszonej cegły wzmacniano drewnianymi palami. Dach o konstrukcji z drewna kryty był terakotowymi dachówkami. Domy zdobiono płytkami z terakoty. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. dom etruski rozbudowany został wszerz, wzdłuż znajdującego się przed nim dziedzińca. Trójdzielne wnętrza składały się z umieszczonego pośrodku większego pomieszczenia i dwóch bocznych o mniejszej powierzchni. Pod wpływem kultury greckiej dom mieszkalny w IV w. p.n.e. uległ przekształceniu. Zabudowa tego okresu to dom budowany na planie prostokąta, z szeregiem pomieszczeń wokół częściowo przekrytego dachem atrium. Fundamenty były wykonywane z kamienia a dwuspadowe dachy kryte były dachówką i zdobione terakotą. Przez kolejne lata (do ok. II w. p.n.e. atrium zmieniało się, upodabniając się coraz bardziej do reprezentacyjnej izby z funkcją komunikacyjną.
Zabytki sakralne (świątynie etruskie) znane są z wykopalisk, modeli tworzonych w terakocie oraz opisów literackich. Przy budowie świątyń, pod wpływem porządku doryckiego wykształcił się porządek toskański. Jedynie w porcie Caere (Cerveteri) w Pyrgi odkryto pozostałości świątyni poświęconej bogini Thesan-Leukotei pochodzącej z ok. 460 p.n.e. Świątynia została wzniesiona na niskim, kamiennym podium. Boki pronaosu zamknięte są antami a dach wsparty był na trzech rzędach kamiennych kolumn. Wnętrze na trzy nawy dzieliły ściany zbudowane z suszonych cegieł i wykończone tynkiem. Wnętrze zdobiły polichromowane rzeźby i terakotowe fryzy.
Wśród zabytków związanych z obrzędami chowania zmarłych (architektura sepulkralna) można wymienić tumulusy budowane do VI wieku p.n.e., groby komorowe i grobowce wykuwane w tufie. Komory grobowe były bogato zdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską (najciekawsze malowidła odnalezione zostały w Tarkwinii). Wyposażenie komór grobowych naśladowało domy mieszkalne (w grobach odkrytych w Caere nie tylko wyposażenie ale cały wystrój wnętrza imitował domy mieszkalne). Etruskowie do wykonywania rzeźb używali gliny (koroplastyka) i metalu (toreutyka), najczęściej brązu. Najstarsze z zachowanych to wykonane z brązu maski pośmiertne zakładane na urny z prochami z VIII-VII wieku p.n.e. Późniejsze to głowy z terakoty występujące na pokrywach urn (kanopa) i wreszcie w VI-II w. p.n.e. całe postacie zmarłych na pokrywach urn i sarkofagach.
Wyszukiwarka