Katarzyna Stempień

Europeistyka wieczorowa gr. I

Temat: Religie świata: Protestantyzm.

Symboliczny początek rozłamu jakim jest protestantyzm wiążę się z bardzo uzasadnionym czynem Marcina Lutra, zakonnika i teologa, który w 1517 r. na drzwiach kościoła w Witenberdze odezwę przeciwko sprzedaży odpustów. W 1521 r. Rzym potępił Lutra, uważając, że jest w stanie stłumić spór. Jednak Luter, pomimo tego z wielkim uporem wprowadzał swoje czyny w zamiary.

Luter nie był sam, popierali go m.in. Kalwin i Zwingli. Ci dwaj mistrzowie bardzo szybko utworzyli szkoły, do których przyłączali się szczególnie książęta z niemieckich państw. Problem stał się więc zarówno polityczny, jaki i religijny. W praktyce oznaczało to, że Rzym stracił nadzieję na powstrzymanie ruchu protestanckiego.

W ten sposób nastąpiło połączenie warunków do tworzenia się niezależnych Kościołów, powołanych do tego, by rozwijać się oddzielnie ok. katolicyzmu, ale poruszanych przez pewne wspólne wierzenia i zasady.

Wierzenia protestanckie:

Niezależnie od różnorodności ich kościołów i ich dążeń protestanci są przede wszystkim chrześcijanami. Protestanci całkowicie odrzucają nauczanie Kościoła, ponieważ się od niego odcięli. Powołują się wyłącznie na Pismo Św., aby interpretować zgodnie ze swoim sumieniem przesłanie Biblii. Protestanci uważają, że godzien oddawania czci religijnej jest tylko Bóg , dlatego właśnie w protestanckich świątyniach nie ma posągów świętych, ani Marii. Z sakramentów uznają tylko chrzest i eucharystię. Niektóre Kościoły uznają także mniej lub bardziej odpuszczenie grzechów, udzielanie święceń pastorom i małżeństwo.

Protestantyzm kładzie nacisk na prostotę kultu: szaty duchownych są skromne, miejsca kultu pozbawione ozdób(sztuka bowiem nie jest konieczna do wywyższania Boga), pieśni są pełne pobożności.

Reformacja ustanowiła szczególny rodzaj duchownego - jest nim pastor. Ma on do spełnienia wyłącznie rolę funkcjonalną, nie jest niezbędny do istnienia Kościoła, który uwierzytelnia się poprzez zgromadzenie wiernych. Ponadto ordynacja nie daje mu wyłączności władzy, świeccy mogą bowiem także otrzymać prawo głoszenia nauk oraz bycia szafarzami sakramentów. Pastor jest przede wszystkim osobą , która poprzez wykształcenie zdobywa przygotowanie do nauczania wiernych, także kobiety mają możliwość zdobycia takich kwalifikacji; nie obowiązuje też wymóg celibatu.

Podstawą kościołów luterańskiego i reformowanego stanowi parafia, kierowane przez radę parafialną złożoną z pastora i ludzi świeckich; jej zadaniem jest zarządzanie parafią i jej działalnością, w tym także duchową. Parafie skupione są w dystryktach(dekanatach) oraz w regionach kierowanych przez synody. W skład synodów może wchodzić równa liczba świeckich i pastorów, synod zwoływany jest co rok.

Odmiany protestantyzmu:

Od początku ruch Reformacji nie był jednolity. W jego historii bardzo wcześnie pojawiło się kilka wielkich kierunków:

- ruch anabaptystyczny

- anglikanizm

- luteranizm

- kalwinizm

Ruch anabaptystyczny:

Wciela on w życie chrześcijaństwo o wiele bardziej uczuciowe, niż intelektualne. Nazywani są również nowochrzczeńcami z powodu ponownego chrztu dorosłych. Nie należeli do zwolenników gwałtownych działań. Jedynymi prawdziwymi anabaptystami, którzy istnieją w naszych czasach są :

- Amiszowie: mała, anachroniczna sekta w Stanach Zjednoczonych, osiadła na kilku wsiach Środkowego Zachodu, w stanie Indiana, Ohio, a przede wszystkim w pobliżu Lancaster we wschodniej Pensylwanii. Osiedlili się w Ameryce Północnej ok. 1720 r. Nazywają siebie Amiszami na pamiątkę swojego biskupa Jacoba Ammana. Zachowali wyjątkowo czyste tradycje, bez śladu nowoczesności. Sami tkają sobie ubrania. Mężczyźni noszą brody i nakrywają głowy kapeluszami z szerokim rondem, kobiety mają długie włosy czepki, nie noszą biżuterii. Dzieci kończą naukę w wieku 14 lat. Społeczność jest bardzo solidarna. Amiszowie uchylają się od wojska, ponieważ nie są zwolennikami używania przemocy.

Nie przyjmują żadnej pomocy państwa, łącznie ze świadczeniami socjalnymi. Dlatego w 1961 r. zostali zwolnieni z płacenia podatków.

- zalicza się tu również Mennonitów: ich Kościół wywodzący się z Europy Środkowo Wschodniej był bardzo prześladowany w ciągu wieków. Są oni bardzo gorliwi i żyją w bardzo rozproszonych wspólnotach. Mennonitów jest prawie 400 000 w USA i prawdopodobnie prawie 100 000 w byłym ZSRR. Ich praktyka religijna jest dzisiaj bardzo zbliżona do praktyki baptystów i kwakrów.

Grypy wywodzące się z tego pnia można nadal spotkać w Holandii, Alzacji i innych częściach Europy , skąd emigrowały w poszukiwaniu miejsc oddalonych od zsekularyzowanego świata do USA, Kanady, Meksyku, Belize oraz na Jawę.

Anglikanizm:

Kościół anglikański powstał w 1534 r. na mocy „Aktu supremacji', który ogłosił Henryk VIII, ponieważ papież nie chciał się zgodzić na unieważnienie jego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Na mocy tego aktu Henryk VIII całkowicie zerwa stosunki z katolickim Kościołem rzymskim. Nie istnieje żadna specyficzna dla Anglikanizmu doktryna religijna; Anglikanie wyznają wiarę głoszoną przez Ojców Kościoła , oraz przez sobory. Charakterystyczną cechą anglikanizmu jest jego usytuowanie między katolicyzmem a Kościołami powstałymi pod wpływem Reformacji: ”Book of Common Prayer” zawiera obrzędy liturgiczne pokrewne liturgii katolickiej; „Trzydzieści Dziewięć Artykułów” ogłoszonych w 1563 r. oraz „Lambetch Conference” z 1888 r. przyjęły za podstawę wiary Pismo Św. Ii uznały dwa sakramenty: chrzest oraz komunię. Jednakże w kościele anglikańskim, którego zwierzchnikiem jest król , mianujący biskupów na wniosek Rady Ministrów, istnieją dwie tendencje: High Chuch (Wysoki Kościół) uznaje autorytet Kościoła instytucjonalnego oraz obrzędy i sakramenty katolickie. Natomiast Low Chuch

(Kościół Niski) skupia zwolenników religii pojętej jako przeżycia duchowe i osobiste, ulegających wpływom luteran i kalwinistów. W naszych czasach jest on przychylny wyświęcaniu kobiet na pastorów.

Wspólnota Kościołów anglikańskich skupia Kościoły uznające duchowe przywództwo arcybiskupa Canterbury. Liczy nieco ponad 62 mln wiernych, w tym 27,5 mln w Anglii, a pozostałe to episkopalne Kościoły Szkocji, Irlandii, USA, Australii, Kanady i inne. Od 1867 r. biskupi anglikańscy spotykają się co dziesięć lat na Lambetch Conference, a ich reprezentanci spotykają się co dwa lata na Anglikańskiej Radzie Konsultacyjnej.

To właśnie w Niższym Kościele anglikańskim powstał ruch zwany metodystycznym. Kościół Metodystów został założony przez Johna Wesleya w 1740 r. Wywodzi się on z ruchu zwanego revival , który przyczynił się do rozbudzenia duchowego w Anglii w XVIII w. Dzisiaj Metodyści są liczni na Południu oraz Środkowym Wschodzie USA, jak również w czarnych społecznościach. Nie troszczą się zbyt szczególnie o doktrynę. Kościół Metodystów kładzie szczególny nacisk na ideę uświęcenia. Uznaje chrzest dzieci ale najczęściej zastępuje go „ofiarowaniem”, a wiernych chrzci się w wieku dojrzałym. Metodyści nie wierzą w rzeczywistą obecność Jezusa Chrystusa w eucharystii i w predestynację. Według metodyzmu wszyscy ludzie mogą mieć nadzieję, że zostaną zbawieni, jeżeli ich czyny na to zasługują.

Metodyzm odznacza się wielką strukturalną różnorodnością. Poglądy Metodystów są zbliżone do Baptystów. Obecnie Kościół metodystów liczy ok.40 mln wiernych, w tym w USA 14 mln.

Luteranizm:

Marcin Luter komentując „List Rzymian do św. Pawła” odkrył w nim prawdy, które stały się wykładnią protestantyzmu, a mianowicie usprawiedliwienie przez wiarę. Sprzeciwiając się sprzedawaniu odpustów, nepotyzmowi i symonii, zredagował i 31 października 1517 r. przybił na drzwiach kaplicy zamkowej w Witenberdze 95 tez. Wezwany przez legata papieskiego kardynała Kajetana do stawienia się w Augsburgu odmówił wyrzeczenia się swoich poglądów. Luter szczególnie wierzył w niezbędność zorganizowanego Kościoła.

Był zwolennikiem kościołów narodowych, pozostających po opieką książąt.

• Usprawiedliwienie z łaski przez wiarę:

Luter uważa, że zbawienie niesie sama wiara, jednak nie od człowieka zależy, czy ma wiarę, bowiem tylko Bóg w swej wszechmocy daje ją, lub nie daje grzesznikowi. Wiara jest więc łaska pochodzącą od Boga. Utrzymując, że jedynie wybrańcy Boga mogą żyć w wierze, Luter w pewnym sensie zakłada predestynację, choć w przeciwieństwie do Kalwina, nie czyni z tego teorii. Owa względna obojętność w stosunku do predestynacji wynika założenia, że człowiek za życia nie wie, czy wiara jest mu dana czy nie.

Założenia luteranizmu:

- źródłem wiary jest Biblia

- każdy człowiek powinien poznać biblię

- uznawanie tylko dwóch sakramentów: chrzest i komunia(pod dwoma postaciami)

-odrzucenie wszelkich pośredników w kontakcie z Bogiem

- Luteranie uznają konsubstancjację ( doktryna zakładająca, ze w Eucharystii ciało i krew Chrystusa są prawdziwe i w niej rozdzielane spożywającym)

Kościołem o luterańskiej uczuciowości są Bracia Morawscy. Jest to najstarszy Kościół w protestantyzmie. Jego zwolennicy to wyznawcy teologa Jana Husa, spalonego jako heretyka. Są otwarci na dialog kościołów chrześcijańskich, dokonują chrztu dzieci przez zanurzenia. Eucharystię odprawia się sześć razy w roku. Kościołem zarządzają prowincjonalne synody, a biskupi spełniają tylko role duchową i administracyjną. Morawianie wykazują wielką misjonarska gorliwość. Jest ich tylko kilkaset tysięcy(170 000 w USA) ale rozwijają się w Afryce i Ameryce Łacińskiej.

Kalwinizm:

Jan Kalwin przeciwstawia teorii usprawiedliwienia teorie predestynacji, która mówi, że :

1. Bóg w swej wszechmocy i miłości, przeznaczył na całą wieczność pewną liczbę istot do życia z Chrystusem, niezależnie od ich uczynków. Reszta jest skazana na wieczne życie w grzechu i potępieniu. Jest to teoria wybrania jednostek przez Boga.

2. Poświęcenie Chrystusa przyniosło odkupienie wybranym i tylko wybranym. Odkupienie nie jest wiec dla wszystkich. Jest to odkupienie jednostkowe.

3. Grzech pierworodny na zawsze pozbawił człowieka możliwości czynienia dobra. Wszyscy ludzie zasługują wiec na wieczne potępienie.

4. Jednakże, na mocy nieodpartej łaski , wybrani wezwani prze Boga za pośrednictwem Jego i Ducha Świętego, niezależnie od swych grzechów i swych uczynków muszą przyjąć swoje powołanie: ich powołaniem jest zbawienie.

5. Wybrani są zbawieni na wieczność: łaska nie może zostać im odebrana. Jest to doktryna o niezmienności wyroków Boga.

Ponadto Kalwin:

- odrzucał zwierzchnictwo papieża

- głosił hasło ubogiego kościoła

- odrzucał kult świętych i obrazów

- uznawał tylko dwa sakramenty: chrzest i komunie pod dwoma postaciami

Poprzednikami kalwinistów są Waldensi. Poszukują oni ideału czystości, a swoją naukę czerpią jedynie z Pisma Św. , które każdy może sam interpretować. Odrzucają oni stan kapłański i wszelką hierarchię, modlą się we własnym języku, a nie po łacinie, odmawiają korzystania z sakramentów, nie godzą się na adorację krzyża i oddawanie czci świętym. Wierzą natomiast, że zbawienie można uzyskać dzięki przykładnemu życiu. W 1532 r. Waldensi przyłączyli się do kalwińskiej reformy, zachowując jednak pewne swoje szczególne właściwości. Jest ich jeszcze dzisiaj kilkadziesiąt tysięcy we Włoszech.

Purytanizm: anglikański prąd pozostający po wpływem kalwińskiej surowości. Narodził się w Anglii za panowania królowej Elżbiety. Byli oni przeciwni hierarchii kościelnej i koncepcji Kościoła episkopalnego oraz krytycznie nastawieni do zbyt sformalizowanej religii, której zasady zawierała „Prayer Book”. Domagali się oni śmiałej reformy religijnej, ograniczenia obrzędowości i wprowadzenia surowszych praktyk religijnych oraz zniesienia hierarchii kościelnej, a ponadto rygorystycznego przestrzegania zasad moralnych. Głosili też konieczność bezwzględnego świętowania niedzieli.

Z purytanizmu wywodzi się ruch baptystów. Narodził się on w XVII w i bardzo rozwinął w czasach Cromwella. Pierwszy kościół baptystów założył w 1611 r. w Londred Thomas Helwys. Jego podstawą jest nieprawomocność chrztu dzieci. Każda wspólnota cieszy się wielką religijną swobodą , a pastorzy to tylko chrześcijanie żyjący wśród swoich braci. Obrzędy religijne są proste: śpiewy, modlitwy, czytanie Pisma Św. Eucharystia jest tylko zwykłym wspomnieniem Wieczerzy Pańskiej. Nie obchodzi się ani Świąt Bożego Narodzenia, ani Wielkiejnocy. Biblię uznają za jedyne źródło chrześcijaństwa, od początku swego istnienia głoszą też konieczność istnienia prawa do wolności religijnej i rozdziału Kościoła od państwa. W ich przekonaniu chrzest jest jedynie w wieku dojrzałym, przez całkowite zanurzenie, po wyznaniu wiary w Chrystusa. Obecni baptyści tworzą Światowy Związek Baptystów, grupujący 31 mln członków w tym 26 mln w USA.

Z baptyzmu wywodzi się natomiast ruch zielonoświątkowców. Członkowie tego ugrupowania wierzą, że Dary Ducha Świętego, ujawnione w czasach apostolskich, mogą stać się udziałem i wyjątkowym błogosławieństwem współczesnych chrześcijan. Ruch ten ma swój początek w 1900 r. w Topika w Kansas, kiedy to wystąpiło masowo zjawisko glosolalii( mówienia językami). Od tej pory ruch ten zaczął się szerzyć w Los Angeles, głównie wśród ludności murzyńskiej, a także w Europie ( Norwegii, Wielkiej Brytanii i Niemczech, a ostatnio w Rosji). Grupy zielonoświątkowców wierzą dosłownie w natchnienie, czerpane z biblii godzą się na pewien stopień ascezy o charakterze sekciarskim. Skupiają uboższą część społeczeństwa niż ta, którą spotyka się zazwyczaj w parafiach. Ugrupowania zielonoświątkowców różnią się znacznie od siebie pod względem organizacji i zaufania. Kilka z nich posiada ordynowanych duchownych, pewien system kształcenia kapłanów. Ugrupowania te mają zazwyczaj charakter świecki, który przejawia się w tzw. Upowszechnianiu charyzmy, której przejawem jest powszechna praktyka mówienia językami i śpiewania natchnionych pieśni, co charakteryzuje obrzędy religijne zielonoświątkowców.

Z purytanizmu wywodzą się również takie ugrupowania jak: kwakrzy i derbiści, należące do kościołów kongregacjonalistycznych.

Kwakrzy- inaczej „Stowarzyszenie Przyjaciół” zostało założono przez anglikańskiego szewca i pasterza Jerzego Foxa. Nie mają oni żadnej dogmatyki, sakramentów, obrzędów, ikon, księży i pastorów. Obrzędy religijne nie są przez nikogo kierowane i polegają przede wszystkim na cichej adoracji. Poruszenie spowodowane nauczaniem Foxa doprowadziło go w końcu przed sąd. Sędziemu Fox poradził drżeć przed Panem i stąd przydomek „kwakrzy”, po angielsku drżący, nadany jego zwolennikom. Kwakrzy mający poglądy pacyfistyczne są zdecydowanie przeciwni wszelkim formom przemocy. Stanowczo walczą z karą śmierci, niewolnictwem, a nawet z wszelkimi formami więziennego rygoru. Odrzucają także służbę wojskową. Nie wierzą w Trójcę Świętą, uważają, że Jezus Chrystus jest jedynie mędrcem, a Synem Bożym tylko tak w ogólnym znaczeniu, w jakim jest nim każdy człowiek. Według kwakrów w duszy przywódców tego ruchu co pewien czas wstępuje dusza Chrystusa. Jednak owi przywódcy często nadużywali swojej władzy i prowadzili rozwiązłe życie. Najwięcej kwakrów jest w stanie USA- Pensylwanii (ok. 200 000).Znajdują się również w Wielkiej Brytanii, Afryce Wschodnie, Francji, Kolumbii Brytyjskiej i na Wyspie Księcia Edwarda.

Derbiści- zwani inaczej „Braćmi z Plymouth” dzielą się na liczne odłamy, których jest ok. 700 000. W Polsce noszą nazwę Zbór chrześcijan, bez Osobliwego Wyznania. Ruch ten został zapoczątkowany w 1827 r. przez pastora anglikańskiego Johna Darby. Odrzucają ekumenizm, uważając się jednocześnie za narzędzie ponownego zjednoczenia chrześcijan. Główna doktryna darbistów głosi, że świat jest zupełnie zły i zbawienia można spodziewać się tylko ze strony Jezusa Chrystusa, którego powtórne przyjście jest bliskie, władza apostołów nie jest przekazywalna, wszyscy chrześcijanie mają obowiązek głoszenia Ewangelii i mogą udzielać sakramentów. Sakramenty te jednak maja tylko symboliczną wartość. Teksty Pisma Św. interpretowane są w dosłownym znaczeniu. Cotygodniowa komunia gromadzi od 30 do 40 osób zbierających się w domu jednej nich albo w wynajętej sali. Darbistom nie zależy za bardzo na krzewieniu wiary , nie wydają żadnych publikacji, nie zarządzają żadną organizacją międzynarodową .

Inne kościoły i sekty w protestanckie:

Prezbiterianie- ruch chrześcijański, który powstał w okresie reformacji zainicjowany w Szkocji przez G. Wisharta i J. Knoxa, stanowi odmianę kalwinizmu. Za początek ruchu przyjmuje się ogłoszenie tzw. „Księgi dyscypliny” w 1560r. na powszechnym zgromadzeniu Kościoła szkockiego. Ogłoszona w niej doktryna:

- znosiła urząd episkopalny w Szkocji oraz tworzyła 2 urzędy kościelne: ministra i prezbitera, czyli starszego

- głosiła hasła „oczyszczenia Kościoła anglikańskiego”

Od 1565 r. zwolenników tej doktryny zaczęto nazywać prezbiterianami. W 1645 r. w wyniku episkopatu w Szkocji, ukonstytuował się Kościół prezbiteriański. Uchwalono wyznanie wiary składające się z 33 artykułów, które wraz z przyjętą w 1923 r. Konstytucją kościoła szkockiego dotyczącą spraw duchownych, stanowią zasady doktrynalne współczesnego prezbiterianizmu.

Doktryna ta:

- opiera się na rozwinięciu kalwinizmu, w tym na rozszerzeniu zasady predestynacji także na anioły

- za absolutną wartość uważał Pismo Św.

- w kulcie nie uznaje ołtarza i szat liturgicznych

Kościół prezbiteriański jest w Szkocji kościołem państwowym. Poza Szkocją ma swoich wyznawców w USA. Jest ich ok. 5 mln.

Unitarianie- poglądy unitariańskie głosili w XVI wieku JReuchlin, M.Servet i bracia polscy. Współczesny unitarianizm narodził się w Wielkiej Brytanii w wyniku działalności J.Biddle'a , Lindleya i Priestleya. W 1773 r. oddzielił się od anglikanizmu. Unitarianie wyznają liberalną religię bezdogmatyczną wywodzącą się z dziedzictwa nieortodoksyjnej myśli teologicznej wczesnego chrześcijaństwa ewangelicznego (I-IV w.), humanizmu, radykalnego nurtu Reformacji (XVI w.) i z wiary nonkonformistów religijnych XVI - XVII w. Nazwa "unitarianie" pochodzi od łacińskiego "unus" - jeden i "unitas" - jedność. Kościół Unitariański przyjął tę nazwę dla zaznaczenia swej wiary w jedynego Boga. Nazwa ta wyraża też dążenie wiernych - członków Kościoła do jedności wszystkich ludzi oraz podkreśla wiarę w jedność świata, bowiem wszystko ma swoje źródło w tej samej rzeczywistości. Unitarianie w swej nazwie nawiązują do wezwania i prośby zawartej w modlitwie Jezusa z Nazaretu: "Aby wszyscy byli jedno!" (J 17, 21). Nie ma zasadniczego konfliktu między wiarą i nauką, sacrum i profanum - ponieważ wszystko ma swoje źródło w tej samej rzeczywistości Wszechświata. Wszyscy ludzie mają równe prawo do życia, wolności i sprawiedliwości. Życie człowieka jest ważniejsze od jakiejkolwiek ideologii i filozofii. Każdy człowiek ma prawo do własnej religii, do wyrażania otwarcie swoich poglądów religijnych oraz swobodnego wypowiadania się w kwestiach wiary - bez obaw przed potępieniem i prześladowaniem. Najwyższym sędzią w sprawach religii nie są dogmaty ani duchowni kościołów, ale osobisty wybór i decyzja każdego człowieka. Podstawowym prawem wspólnoty ludzkiej jest prawo miłości, które dba o dobro innych, nikogo nie krzywdzi i niczego nie niszczy.

Adwentyści- inicjatorem tego ruchu był Wiliam Miler, głoszący powrót Chrystusa w 1844r. Nazwę „Adwentyści Dnia Siódmego” przyjęli w 1860 r podkreślają konieczność święcenia soborów jako siódmego dnia tygodnia, wskazanego przez Boga jako dzień odpoczynku. Adwentyści traktują Biblię jako jedyne źródło wiary i przywiązują szczególna wagę do proroczych partii Pisma Św. Uznają chrzest dorosłych przez zanurzenie w wodzie. Istnieje ok. 5 mln adwentystów, w tym znaczna liczba w krajach Trzeciego Świata. Obecnie adwentyści, jako jedyni chrześcijanie teologicznie wyznają wiarę w istnienie Przybytku Pańskiego w niebie (świątyni niebiańskiej), gdzie arcykapłanem jest sam Jezus Chrystus. Ta świątynia była wzorem dla świątyni w Izraelu .

Mormonii- Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Dni Ostatnich został założony przez wizjonera Józefa Smitha, któremu w 1830r. objawiła się Święta Księga Mormona, gloryfikująca biblijną historię Ameryki. Stanowi ona wraz z Biblią podstawę wiary mormonów. Uznają się oni za odnowicieli pierwotnego Kościoła, a ich zwierzchnikiem jest prorok przekazujący rozporządzenia Chrystusa, które otrzymuje w objawieniach Towarzyszy mu kolegium apostolskie. Mormoni nie uznają Darów Ducha Świętego. Sekta mormonów wypracowała system rytuałów na wzór masoński. Mormoni rygorystycznie przestrzegają nakazów moralnych, co jest typowe dla większości sekt, zabraniają też picia alkoholu, kawy i herbaty oraz palenia tytoniu. Nie angażują się w działalność polityczną i społeczną. Świat ich wartości to przede wszystkim etyka pracy. Tzw. Kościół mormonów w odróżnieniu od innych sekt inwestuje w przemysł, rolnictwo, operacje finansowe i komunikację, zachęca swych członków do podejmowania studiów wyższych, szczególną wagę ponadto przykładają do genealogii. Ma to związek z ich wiarą, że żyjący członkowie sekty mogą per procura przyjmować chrzest w imieniu zmarłych przodków, polepszając w ten sposób ich los w zaświatach. Eschatologia mormońska jest na ogół uniwersalistyczna . Największym ośrodkiem mormońskim jest Salt Kale City. Obecnie liczbę wiernych szacuje się na blisko 6 mln..

Armia Zbawienia- jest to organizacja powstała w 1865 r. z inicjatywy Wilhelma Bootha. Ma charakter wojskowy ze względów praktycznych i prowadzi działalność społeczną i ewangeliczną. Członkowie tego ruchu interpretują chrześcijaństwo jako duchową walkę, w której Bóg potrzebuje własnej armii. Jedyną podstawą wiary jest Pismo Święte i Biblia. Armia Zbawienia nie praktykuje rytuałów i sakramentów - ani chrztu, ani Wieczerzy Pańskiej. Każdy z członków (żołnierzy) Armii Zbawienia, poza akceptacją przywództwa i obowiązku pracy ewangelizacyjnej lub charytatywnej (na zasadzie wolontariatu) zobowiązany jest do przyjęcia zasad wiary i złożenia przysięgi wojskowej, która zastępuje chrzest. Przysięga zakłada wyznanie Jezusa Chrystusa jako jedynego Pana i Zbawiciela oraz zobowiązanie do posłuszeństwa Duchowi Świętemu, modlitwy, służby i studiowania Pisma Świętego. Żołnierze zobowiązują się również do abstynencji od alkoholu, tytoniu, narkotyków, nie korzystania z pornografii oraz wystrzegania się gier hazardowych. Każdy z nich ma obowiązek osobistego głoszenia Królestwa Bożego i konieczności nawrócenia oraz przekazywania części swoich zarobków na potrzeby wspólnoty. Armia Zbawienia przywiązuje dużą wagę do symboli i hierarchii. Armia Zbawienia liczy 3 mln członków, w tym 25 000 oficerów w 86 krajach.

Starokatolicy - powstanie tego ruchu sięga jansenizmu. Ostateczne zerwanie Kościoła starokatolików z Rzymem nastąpiło w 1870 r za sprawą odrzucenia dogmatu o nieomylności papieża. Unia Kościoła Starokatolickiego została zawarta w 1899 r. dzięki połączeniu Kościołów Niemiec, Szwajcarii, Polski, Chorwacji i Czechosłowacji. Starokatolicy są dzisiaj obecni w ok. 20 krajach i liczą blisko 500 000 wiernych, rozmieszczonych w 600 parafiach. Mają 13 biskupów po jednym dla Kościoła krajowego ich „honorowym prymasem” jest arcybiskup Utrechtu . Ze względu na praktykę interkomunii, czyli tego, ze wyznawcy jednego Kościoła mają prawo przyjmować komunię podczas mszy w drugi Kościele, Starokatolicy są bliscy anglikanom. Ruch ten jest członkiem Światowej Rady Kościoła. Uznają oni siedem sakramentów, podkreślając jednak szczególne znaczenie chrztu i eucharystii. Komunia udzielana jest pod dwiema postaciami, chleba i wina. Małżeństwo księży i biskupów jest dopuszczalne. Biskupi SA wybierani przez księży. Starokatolicy mają niekiedy inne nazwy, w Szwajcarii tworzą Katolicki Kościół Chrześcijański. Kilka należących do zdecydowanej mniejszości Kościołów utrzymuje z nimi pewne związki, np. niezależny Kościół Katolicki w Londynie.

Świadkowie Jehowy - organizacja powstałą w 1875 r. z inicjatywy Amerykanina Charlesa Russella, jako odłam adwentystów. Doktryna Świadków opiera się na Biblii, na Starym i na Nowym Testamencie. Każdy wers pisma analizowany jest bardzo dokładnie. Jehowy odrzucają wiarę w nieśmiertelność duszy, w piekło, liczne obrzędy i święta chrześcijańskie i głoszą, że bliski jest czas nastania pełnego królowania Chrystusa, a wówczas zapanują prawdziwi świadkowie. Według świadków Jehowy stworzenie świata w ciągu sześciu dni należy rozumieć sposób dosłowny, ale skoro w Drugim Liście św. Piotra mówi się, że dla Boga jeden dzień równa się tysiącowi lat, wywnioskowano więc, że stwarzanie świata wymagało 6000 lat. Jehowy nie wierzą w Trójcę Świętą, bowiem uważają, ze Jezus oczywiście jest synem Boga, ale ma on mniejsze znaczenie niż jego ojciec. Innym przekonaniem tych świadków, które wiąże się również z wyrażonymi w Biblii zasadami, jest to, że krew stanowi siedlisko duszy. Wynika stąd szereg zakazów: nie można rozlewać krwi ani jej przetaczać, ani nawet spożywać krwi zwierzęcej pod jakąkolwiek postacią. Jehowy odrzucają służbę wojskową, odmawiają składania honorów sztandarowi, który uważają za fałszywe bóstwo. Organizacja ruchu jest bardzo elastyczna. Głosiciele są zgrupowani w niezależnych zgromadzeniach, z których każde liczy kilkadziesiąt członków. Zgromadzenia funkcjonują bez hierarchii i bez duchowieństwa, stosownie do możliwości i uzdolnień swoich członków. Świadkowie tego ruchu praktykują chrzest przez całkowite zanurzenie. Może on być udzielany przez dowolnego należącego do wspólnoty mężczyznę. W nauczaniu Świadków Jehowy uderza nieustanne odwoływanie się do Biblii dla uzasadnienie i wyjaśnienia każdego z ich przekonań. Jehowy otrzymują pogłębione wykształcenie. Mają pod dostatkiem dokumentacji i metod, które pokazują, jak publicznie przemawiać, przewodniczyć zebraniom, nawiązywać kontakt, odpowiadać na zarzuty. Usiłowania związane z odwiedzaniem poszczególnych ludzi są umiejętnie dostosowywane do każdej sytuacji. Zaczyna się od krótkiej rozmowy, służącej wykryciu ewentualnych zainteresowanych osób, następnie w trakcie drugiej wizyty konwersacja przedłuża się i odwołuje się do Biblii oraz do literatury ruchu. Świadkowie tego ruchu wiodą życie na różnych poziomach, w zależności od środowiska kulturalnego, do którego się zwracają. Jehowy są bardzo anglosascy ze względu na swój sposób mylenia i organizację, dostosowują się więc dobrze do swoich słuchaczy mających powierzchowne wykształcenie religijne. Świadkowie Jehowy tworzą teokratyczną organizację. Liczy ona ok. 2,8 mln członków w ponad 200 krajach. Najwięcej jest ich w USA, Brazylii i Meksyku. Najmniej jest ich w Pakistanie, bo tylko 207 głosicieli.

---