Birch i Malin - Psychologia rozwoju w zarysie str. 120-146
6.1 Adolescencja.
Okres pubertacji - rozpoczyna się po ukończeniu 10 r.ż. gdy człowiek dojrzewa seksualnie i kończy się z chwilą gdy staje się możliwa prokreacja. Rozwój w okresie pubertacji dotyczy: zmian fizycznych, poznawczych, interakcji społecznych, emocji oraz świadomości JA.
Adolescencja - okres dłuższy niż pubertacja, trwa od początku pubertacji do dorosłości.
Tradycyjnie adolescencja uważana jest za okres konfliktów i zaburzeń. Stanley Hall określił ją jako czas „burzy i naporów”, jak również istotnych zamian fizycznych, psychicznych oraz emocjonalnych.
Zmiany fizyczne w okresie adolescencji
Podczas pubertacji przysadka wydziela hormony oddziałujące na jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn oraz korę nadnerczy u obydwu płci. U mężczyzn produkcja męskich kom. rozrodczych rozpoczyna się m-dzy 12 - 15 r.ż. - możliwość prokreacji. U kobiet - 11 - 14 r.ż. - występuje pierwsza miesiączka.
Pierwszorzędne zmiany płciowe:
Kobiety - owulacji towarzyszy powiększenie pochwy, łechtaczki, macicy
Mężczyźni - gdy zaczyna się produkcja spermy, powiększeniu ulega penis i jądra.
Drugorzędne zmiany płciowe:
U obydwu płci : owłosienie łonowe, zmiany kształtu i proporcji różnych cz- ci ciała, skok rozwojowy - istotny i szybki przyrost wysokości. Skok rozwojowy u mężczyzn zaczyna się później o 2 lata i trwa dłużej niż u kobiet.
Kobiety: powiększenie piersi
Mężczyźni: obniżenie głosu, zarost
Późne i wczesne dojrzewanie
Wiek w którym zaczyna się okres pubertacji nie jest stały. Wczesne bądź późne dojrzewanie ma niewielkie konsekwencje w przypadku kobiet, natomiast w przypadku chłopców:
Wcześnie dojrzewający: mają większe szanse na wybicie się w sporcie, wcześniej osiągają pewność siebie w kontakcie z k.,
Późno dojrzewający: częściej bywają spięci, nadmiernie się kontrolują, są społecznie niedostosowani, mają poczucie nieadekwatności i odrzucenia.
Różnice tego typu mogą się utrzymywać do dorosłości.
Tożsamość w adolescenji
Wg. Eriksona adolescencja jest okresem poszukiwania tożsamości, występuje kryzys „poczucie tożsamości vs. rozproszenie ról” - jest to kryzys kluczowy dla całego rozwoju. Podstawowym celem jednostki jest wówczas osiągnięcie dającej poczucie bezpieczeństwa oraz stabilnej tożsamości „Ja” oraz świadomości siebie. Tożsamość „Ja” ma trzy składniki:
Poczucie jedności, czyli zgodność (koherencja) obrazu ja;
Poczucie ciągłości w czasie obrazu ja;
Poczucie wzajemności między własnym obrazem ja a sposobem, w jaki jest się spostrzeganym przez innych.
Aby osiągnąć poczucie tożsamości dorastający wypróbowują różna role, dzięki czemu kształtują się trwałe postawy i wartości, dokonują się wybory zawodowe, rodzinne, życiowe.
Skutkiem niepowodzenia w osiągnięciu spójnej tożsamości jest rozproszenie ról albo poczucie dezorientacji co do tego kim się jest. Zbyt mocna presja ze strony rodziców i innych ważnych osób może powodować poczucie opuszczenia i rozpaczy, co z kolei może doprowadzić do wycofania się z otoczenia. W najbardziej krańcowych przypadkach osoba taka zyskuje negatywną tożsamość - będąc przekonana, że nie jest w stanie sprostać wymaganiom stawianym przez rodziców, może się buntować oraz zachowywać w sposób, nieakceptowany.
Style rodzicielskie
Rodzice odgrywają znaczącą rolę w osiąganiu przez dzieci właściwego i trwałego poczucia tożsamości. Źle dostosowani dorastający doznawali ze strony rodziców częściej wrogości i odrzucenia niż akceptacji i miłości. Szczególnie ważnym czynnikiem jest styl sprawowanej władzy rodzicielskiej. W przypadku rodziców demokratycznych, ale również autorytarnych gdzie respektują oni prawo dzieci do podejmowania decyzji a zarazem oczekują zdyscyplinowania i potrafią swoje oczekiwania uzasadnić jest wysoce prawdopodobne ze dzieci w okresie dorastania będą miały wysokie poczucie własnej wartości, będą niezależne i ufne we własne siły. Rodzice bardziej autorytarni oczekują niekwestionowanego posłuszeństwa bez wyjaśniania przyczyn swojego żądania, ich dzieci są mniej ufne we własne siły, mniej niezależne i spostrzegają oczekiwania rodziców jako bezduszne i niezrozumiałe.
Dwa spojrzenia na adolescencję
Tradycyjny punkt widzenia określa adolescencję jako czas buntu i zaburzenia równowagi. Gdzie występują w szczególnym nasileniu zmiany fizyczne, emocjonalne, poznawcze, rozwijają się potrzeby seksualne, występuje konieczność podejmowania pierwszych decyzji zawodowych i innych oraz potrzeba dostosowania się do grupy rówieśniczej.
Adolescencja jest traktowana jako czas burzy i naporu głównie przez teorie psychoanalityczne.
M. Mead podważyła ten pogląd wskazując, że bunt w okresie dorastania jest efektem presji i stresorów charakterystycznych dla społeczeństw zachodnich ponieważ przed młodzieżą stawia się szeroki zakres wyzwań i konieczność podejmowania ważnych decyzji.
Badania nad zjawiskiem buntu w okresie adolescencji
Masterson - 65% młodzieży w wieku 12 - 18 l. przejawia stany lękowe.
Rotter, Tizard, Whitmore - prawie połowa badanych 14 - 15-latków przejawia zachwiania równowagi emocjonalnej, takie jak depresja i smutek.
Offer - w przypadku większości dorastających, rozwojowe zmiany poczucia tożsamości oraz zmiany w charakterze związków z rodzicami i rówieśnikami przebiegają stopniowo, łagodnie i bez kryzysów.
Dusek i Flaherty - obraz ja u dorastającej młodzieży raczej nie podlega istotnym przekształceniom. Zmiany przebiegają stopniowo i bez zakłóceń.
Różne aspekty doświadczenia dorastających
Rozwój poznawczy
Wg. Piageta równocześnie z wejściem w okres pubertacji pojawia się myślenie formalno - operacyjne. Wiele późniejszych badań wykazało jednak, że myślenie formalno - operacyjne występuje tylko u 30 - 40% dorastających i dorosłych. Niemniej jednak procesy myślowe dorastających mają charakter bardziej analityczny oraz stają się przedmiotem świadomej kontroli w większym stopniu, niż ma to miejsce u dzieci. Częściej przejawiają zdolność antycypowania i doskonalenia strategii rozwiązywania problemów, zarówno szkolnych jak społecznych.
Kohlberg - wskazał związek rozumowania moralnego z przeobrażeniami sfery poznawczej. Wyróżnił trzy poziomy rozwoju moralnego:
Przedkonwencjonalny - małe dziecko - wartości są zazwyczaj związane z zewnętrznymi źródłami regulacji, takimi jak kara i nagroda.
Konwencjonalny - wczesna adolescencja - moralność zdominowana jest kwestią troski o dobro rodziny, społeczeństwa czy wartości patriotyczne.
Postkonwencjonalny - dorośli i bardziej rozwinięci dojrzewający - opierają swoje sądy na wskazówkach własnego sumienia.
Związki z grupą rówieśniczą
Adolescencja to wiek kiedy większą rolę niż rodzice odgrywają związki z rówieśnikami. Sorensen - większość badanych stwierdziło, że wyznawane przez nich wartości są zgodne z wartościami rówieśników, a także było skłonnych do identyfikowania się z innymi ze względu na wiek a nie płeć, przynależność społeczną, rasę czy religię.
Coleman zajmował się tzw. subkulturami młodzieżowymi stwierdził, że są one czymś odmiennym od kultury dorosłych i jest głównym powodem zwrócenia się dorastających w stronę swych rówieśników oraz ich wyalienowania ze świata rodziców i celów związanych z nauką szkolną.
Hartup - sugeruje, że dorastający w większym stopniu ulegają wpływom rodziców niż rówieśników w takich dziedzinach jak moralność i wartości społeczne.
Trzy kategorie związków rówieśniczych:
Paczki - małe, intymne grupy złożone początkowo z osób tej samej płci, w tym samym wieku, mających te same zainteresowania i wywodzących się z podobnych środowisk społecznych. Stanowią ramy dla bardziej ścisłych i intymnych związków personalnych.
Grupy - mniej określone, bardziej bezosobowe i liczniejsze, oparte na zasadzie podobieństwa zainteresowań i orientacji na przyszłość.
Przyjaźń - intensywny i intymny związek, gdzie młodzi ludzie mogą „być sobą” wyrażać uczucia, nadzieje i obawy. Dorastający przywiązują szczególną wagę do lojalności i zaufania.
Konformizm
Konformizm wobec rówieśników osiąga szczyt w okresie średniego i późnego dzieciństwa, natomiast w okresie adolescencji ulega obniżeniu.
6.2 Rozwój przez całe życie: badania dorosłości
Eriksona teoria rozwoju psychospołecznego
Kryzysy życiowe |
Pomyślne rozwiązania |
Niepomyślne rozwiązania |
1. r.ż Zaufanie - brak zaufania Dziecko potrzebuje spójnej i trwałej troski, aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpieczeństwa |
Zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość |
Podejrzliwość, brak poczucia bezpieczeństwa, obawa o przyszłość |
2 - 3 r.ż. Autonomia- wstyd i zwątpienie Dziecko poszukuje dróg uniezależnienia się od rodziców. Metody wychowawcze stosowane przez rodziców nie powinny być zbyt sztywne i surowe |
Poczucie autonomii i własnej wartości |
Uczucia wstydu i zwątpienia we własne zdolności kierowania sobą |
4 - 5 r.ż. Inicjatywa - poczucie winy dziecko poznaje swoje otoczenie i planuje w nim nowe działania. Ciekawość seksualna dziecka powinna być traktowana przez rodziców ze zrozumieniem |
Zdolność do inicjowania działań i czerpania przyjemności z ich realizowania |
Obawa przed karą i poczucie winy za przeżywanie określonych uczuć |
6 - 11 r.ż. Przedsiębiorczość - poczucie niższości Dziecko opanowuje wiedzę i umiejętności właściwe jego kulturze |
Poczucie kompetencji i sukcesu. Wiara we własną zdolność realizacji celów i osiągania różnych rzeczy |
Nieakceptujące reakcje ze strony innych mogą przyczyniać się do powstawania uczuć niedostosowania i niższości |
Dorastanie 12 - 18 lat tożsamość - rozproszenie ról Młody człowiek poszukuje spójnej tożsamości osobowej i zawodowej |
Ujmowanie siebie w kategoriach spójnej i zintegrowanej osobowości z ukształtowanym poczuciem tożsamości |
Zagubienie w kwestii własnej tożsamości |
Wczesna dorosłość 20 - 30 lat Intymność - samotność Człowiek poszukuje bliskich i trwałych związków z innymi, szczególnie partnerem odmiennej płci |
Umiejętność przeżywanie miłości i oddania w stosunku do innych |
Samotność, pozbawione treści związki z innymi |
Średnia dorosłość 40 - 64 lata Produktywność - stagnacja Jednostka poszukuje adekwatnych dla siebie form produktywności i twórczości, jak również własnego wkładu do społeczeństwa jako całości |
Zdolność do opieki i troski o innych |
Brak rozwoju: nuda i nadmierna troska o samego siebie |
Późna dorosłość 65 + lat Integracja - rozpacz Jednostka dokonuje bilansu i oceny swoich osiągnięć w życiu |
Poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań; akceptacja śmierci |
Żal z powodu błędów życiowych i straconych szans; lęk przed śmiercią |
6.3 wczesna dorosłość
Trendy progresywne
W okresie dorosłości zainteresowania człowieka skupiają się na rozwoju indywidualnym w określonym kontekście społecznym i związkach z innymi.
White wyróżnił Pięć trendów rozwojowych w dorosłości:
Stabilizacja tożsamości ego - tożsamość ego czyli zespół uczuć jednostki wobec samej siebie jest znacznie lepiej ukształtowana niż we wcześniejszych fazach.
Nawiązywanie głębszych związków interpersonalnych - ukształtowanie się stabilnego obrazu własnej osoby sprawia, że jednostki mniej zwracają uwagę na własne ja co sprzyja powstawaniu silniejszych związków z innymi.
Pogłębienie dziedzin aktywności - przejawianie większego zaangażowania w takich dziedzinach jak nauka, praca, związki z innymi, zainteresowania.
Humanizacja wartości - głębsze dostrzeganie problemów moralnych i etycznych w kategoriach doświadczeń życiowych.
Wzrost znaczenia troski o innych - troska obejmuje nie tylko najbliższych ale wszystkich potrzebujących w społeczeństwie.
Wydarzenia życiowe
Wydarzenie życiowe, może być jakimkolwiek zdarzeniem , które wymaga zmiany w życiu. Teoria wydarzeń życiowych zakłada, że wszelkie wydarzenia życiowe, zarówno dobre ja i złe, mogą powodować napięcie, a w związku z tym wymagają umiejętności przystosowawczych.
Lowenthal, Thutnher, Chiriboga - wykazali, że w okresie wczesnej dorosłości ma miejsce więcej wydarzeń życiowych niż w średniej i późnej. We wczesnej dorosłości ma miejsce więcej wydarzeń pozytywnych natomiast w średniej i późnej więcej negatywnych.
Małżeństwo
Trzy typy małżeństw wg. Dubermana:
Tradycyjne - mężczyzna kieruje i jest osobą podejmującą decyzje, żona może decydować w kwestii wychowywania dzieci i prowadzenia domu.
Partnerskie - przestrzega zasady równości i partnerstwa, obydwoje małżonkowie w równym stopniu podejmują decyzje.
Małżeństwo koleżeńskie - jest podobne do partnerskiego z ta jednak różnicą, że akceptowane jest zróżnicowanie płci i każdy partner decyduje i odpowiada w tej dziedzinie w która jest zgodna z jego zainteresowaniami i umiejętnościami.
Wzajemne przystosowanie w małżeństwie:
Vincent - więcej wyrzeczeń na rzecz małżeństwa robią kobiety, co prowadzi do większego niezadowolenia z małżeństwa niż w przypadku mężczyzn.
Bernard - zamężne kobiety mają więcej problemów psychicznych niż żonaci mężczyźni i niezamężne kobiety. Żonaci mężczyźni z kolei żyją dłużej i są szczęśliwsi.
Role małżeńskie:
Bahr - mężowie pracujących żon wykonują więcej prac domowych niż mężowie, których żony nie pracują.
Walker - kobiety pracujące poświęcają więcej czasu (5h) na rzecz domu niż mężczyźni (1,5h).
Booth - mężczyźni, których żony pracują są szczęśliwsi i przeżywają mniej stresów niż mężczyźni, których żony zajmują się wyłącznie domem.
Rozwód
Przeciętnie jedno na trzy małżeństwa ulega rozwiązaniu, większość rozwodów przypada na pierwszych siedem lat małżeństwa, małżeństwa nastolatków są dwukrotnie bardziej narażone na rozpad.
Przystosowanie do rozwodu: rozwód plasuje się na drugim miejscu stresogennych doświadczeń. Reakcje emocjonalne na rozwód zależą od sytuacji poprzedzających kryzys.
Wiesman - wiele osób rozwiedzionych przeżywa kryzys tożsamości w okresie układania na nowo swego życia. Odnosi się to przede wszystkim do kobiet, które wcześnie wyszły za mąż i których poczucie tożsamości było zdominowane przez męża.
Opieka nad dziećmi
Zgodnie z modelem Eriksona produktywność jako pragnienie troszczenia się o innych jak i przyczynianie się do rozwoju i dobra przyszłych generacji może być realizowana przez posiadanie dzieci.
Motywy posiadania dzieci: nacisk społeczny, szczególnie ze strony własnych rodziców, potrzeba bezpieczeństwa emocjonalnego, którą dzieci mogą zapewnić w przyszłości, pragnienie przekazania komuś własnych cech i wartości oraz miłość dzieci, będąca wartością samą w sobie.
Opieka i wychowanie dzieci jako proces rozwojowy: posiadanie dzieci ma charakter procesu rozwojowego ponieważ pozwala rodzicom przeżywać kryzysy, które sami już wcześniej przeszli. Erikson uważa, że ciąża pozwala kobiecie wykorzystać „wewnętrzna przestrzeń dawania życia”, która jest istotą kobiecego spełnienia.
Przystosowanie do rodzicielstwa: głównym zadaniem związanym z wychowywaniem dzieci jest uspołecznienie dziecka, dzięki dziecku rodzice także stają się uspołecznieni, w miarę jak pomagają dziecku opanować czynności związane z samoobsługą uczą się jak reagować na jego potrzeby i sprawiać by czuło się bezpieczne.
Rodzicielstwo jest opisywane jako krytyczny moment w życiu małżeństwa:
Dohrenwed - urodzenie pierwszego dziecka było opisywane jako najbardziej stresująca rzecz z listy 102 wydarzeń.
Wiele badań wskazuje, że zadowolenie z małżeństwa spada z chwilą urodzenia pierwszego dziecka.
6.4 Średni wiek dojrzały
Istnieją dwie przeciwstawne interpretacje natury średniego wieku dojrzałego:
jest to czas konfliktu i kryzysu gdzie podkreśla się, że ludzie w tym okresie stają się w co raz większym stopniu świadomi, a często przybici dostrzeżeniem wielu zmian zachodzącym w ich życiu, takich jak, fizyczne i psychiczne efekty starzenia się, wymuszające konieczność dostosowania się do nich zmiany w pracy oraz opuszczenie domu przez dzieci.
podkreśla, że wiek średni dojrzały znamionuje większa samoakceptacja oraz ochota do życia.
Osobowość i rozwój społeczny
Badania wskazują na stałość osobowości w ciągu życia, do najbardziej stabilnych cech osobowości należą wartości (społeczne, polityczne, ekonomiczne, religijne i estetyczne) oraz zainteresowania zawodowe. Natomiast Neugarten wskazuje, że występują różnice związane z wiekiem w zakresie takich cech jak: sztywność, ostrożność, konserwatyzm, pojęcie ja.
Badania Haana wykazały, że:
różne wymiary osobowości są względnie stałe;
większą stałość zaobserwowano między dorastaniem i wczesnym wiekiem dojrzałym oraz między wczesnym i średnim wiekiem dojrzałym niż między dorastaniem a średnim wiekiem dojrzałym;
te wymiary, które dotyczą ja są bardziej stałe;
kobiety mają bardziej stałą osobowość niż mężczyźni;
osobowość mężczyzn najbardziej się zmienia między okresem dorastania a wczesnym wiekiem dojrzałym;
wyniki w zakresie takich cech jak inwestowanie w rozwój intelektualny, otwartość ja, opiekuńczość, wiara we własne siły rosną od okresu dorastania aż do starości.
Teorie rozwoju w średnim wieku dojrzałym
Peck - wyróżnił cztery podstawowe mechanizmy przystosowawcze, które człowiek musi wypracować w średnim wieku dojrzałym:
jednostki muszą nauczyć się wyżej cenić mądrość niż siłę i atrakcyjność fizyczną;
mężczyźni i kobiety muszą oceniać się wzajemnie w większym stopniu w kategoriach indywidualnych i niepowtarzalnych cech osobowość niż tylko w kategoriach obiektów seksualnych;
człowiek musi wykształcić w sobie umiejętność zmiany obiektu zaangażowania emocjonalnego zarówno w odniesieniu do ludzi jak i rodzajów aktywności;
bardzo ważne jest także zachowanie elastyczności umysłowej oraz podatności na nowe idee i sposoby działania.
Levinson - opisuje wiek średni dojrzały jako okres utrwalania się zainteresowań, celów oraz podstawowych dziedzin aktywności. W tym wieku człowiek zazwyczaj gdzieś „osiada”, angażuje się w sposób trwały w życie rodzinne, pracę, życie towarzyskie, kultywowanie dodatkowych zainteresowań. Przejście do wieku średniego rozpoczyna się około 40 -tki i trwa pięć lat w tym okresie człowiek dokonuje ważnej samooceny, która obejmuje bilans życia i jeżeli to konieczne, musi dokonać modyfikacji swych celów. Wg Levinsona człowiek musi rozwiązać sprzeczność pomiędzy tym co było wcześniej zamierzone i tym co zostało zrealizowane. Warunkiem stabilizacji w średnim wieku dojrzałym jest akceptacja tych sprzeczności (mądrość i współczucie pojawiają się często dopiero w wieku średnim).
3