Nowela pozytywistyczna jako narzedzie polityki spolecznej
Nowela wywodzi sie od wloskiego twórcy renesansowego G. Boccaccia i jego "Dekameronu" (zbioru 100 nowel). Klasyczna nowela jest utworem krótkim, prozatorskim, o wyrazistej fabule i zredukowanym do minimum komentarzu. W noweli nie ma lub sa nikle watki poboczne, mala jest ilosc bohaterów. Wydarzenia biegna do punktu kulminacyjnego, który przynosi rozwiazanie konfliktu, po czym nastepuje pointa. Cecha noweli klasycznej jest teoria sokola - czyli obecnosc glównego motywu, który przewija sie przez kolejne etapy fabuly i odgrywa kluczowa role.
II polowa lat 70-tych XIX wieku to czas noweli. Nowela stala sie przejsciowa forma wypowiedzi miedzy literatura tendencyjna a dojrzala powiescia realistyczna. Jeszcze glosila tezy, zawierala pewna tendencje, lecz juz na jej materiale twórczym cwiczyli ambitne, precyzyjne chwyty pisarskie. Nowela byla narzedziem polityki spolecznej. Za jej pomoca pozytywistyczni twórcy najczesciej poruszali tematy dotyczace niedoli nizszych warstw spolecznych - chlopów i robotników, stosunku klas wyzszych do tych grup spolecznych oraz tematy patriotyczne.
1. Problematyka spoleczna wsi:
- Henryk Sienkiewicz "Szkice weglem" - opowiesc o tragedii w rodzinie Rzepów, która zostala spowodowana przez pisarza Zolzikiewicza; krytyka ukladu szlachta - lud, ukazanie ciemnoty ludu, jego panicznego strachu przed urzedem, co moze doprowadzic do tragedii, postulat zmiany stosunku klas wyzszych i bardziej wyksztalconych do warstwy chlopskiej, koniecznosc oswiecenia chlopa, który nie umie pisac ani czytac
- Henryk Sienkiewicz "Janko Muzykant" - niedola biednego, choc utalentowanego muzycznie chlopskiego dziecka. Janko Muzykant pragnie grac, a za drobne przewinienie zostaje zakatowany.
- Boleslaw Prus "Antek" - Antek pragnie rzezbic, ale musi pracowac, jest potrzebny w domu, rodzice nie rozumieja go - ciemnota matki, obraz nedzy i zaniedbania ludu.
- Eliza Orzeszkowa "Tadeusz" - tragedia pozbawionego opieki dziecka, które ginie niezauwazone przez nikogo, kontrast wsi i dworu, oskarzenie "wyzszych sfer".
2. Problem zydowski:
- Maria Konopnicka "Mendel Gdanski" - tragiczna historia Mendla Gdanskiego, który byl Zydem i czul sie Polakiem, a skrzywdzono go w prymitywnym antysemityzmie, autorka nawoluje o równouprawnienie i tolerancje, podejmuje próbe ostrzezenia przed tym do czego moze dojsc w spoleczenstwie, wykazanie bezsensownosci antysemityzmu.
3. Problem nierównosci spolecznej, wyzysku robotników, biedy miast i nedzy bezrobotnych:
- Boleslaw Prus "Kamizelka" - dramat milosci malzenskiej urzednika i nauczycielki, "Katarynka" - nieszczescie zyjacej w kamienicy niewidomej dziewczynki wyzwala odruch dobroci u egoistycznie dotad postepujacego pana Tomasza. Te dwie nowele ukazuja ubogich ludzi miast, ich walke o utrzymanie sie przy zyciu.
- Eliza Orzeszkowa "Marta" - samotna kobieta w wielkim miescie rozpaczliwie próbuje utrzymac siebie i dziecko, nikt z bogatych i oswieconych nie próbuje jej pomoc, "A... B... C..." - idealy, które nie sa w stanie pokonac przeciwnosci swiata - nauka, "Dobra pani" - ukazanie próznosci i glupoty "wyzszych" sfer oraz krzywdy i niedoli dziecka. Dobra pani potraktowala dziewczynke, która wychowywala jak malpke - dobra gdy nowa, a gdy sie znudzi do wyrzucenia.