Arthur Schopenhauer (1788-1860)

dysertacja doktorska Schopenhauera

Praca ta powstała pod wpływem Kanta. Świat doświadczenia jest światem zjawiskowym, jako taki jest on światem naszych umysłowych przedstawień. Wszystkie przedstawienia są jednak powiązane z innymi przedstawieniami. Wiedza jest zaś poznaniem tych uregulowanych relacji. Podstawową zasadą, która rządzi poznawaniem przez nas przedmiotów jest zasada racji dostatecznej dla owych powiązań.

Istnieją cztery główne klasy przedmiotów i cztery główne typy ich relacji. Co za tym idzie, cztery są i podstawowe formy zasady racji dostatecznej, a jej ogólne sformułowanie jest z tych form wyabstrahowane.

Do pierwszej klasy przedmiotów należą przedstawienia naoczne, empiryczne i pełne (przedmioty badań nauk przyrodniczych), którymi rządzi zasada racji dostatecznej stawania się.

Druga klasa przedmiotów składa się z pojęć abstrakcyjnych, powiązanych sądami. Sądem - syntezą pojęć - rządzi zasada racji dostatecznej poznania.

Na klasę trzecią składają się „aprioryczne naoczności form zmysłu zewnętrznego i zmysłu wewnętrznego, przestrzeni i czasu”, a więc przedmioty matematyczne. Prawo, z godnie z którym części przestrzeni i czasu wzajemnie się określają jest zasadą racji dostatecznej bytu.

Klasa czwarta zawiera tylko jeden element: podmiot woli rozpatrywany jako przedmiot dla poznającego podmiotu, a więc Ja jako źródło chcenia. Zasadą, która rządzi poznawaniem przez nas relacji między podmiotem a jego aktami woli jest zasada racji dostatecznej działania, a więc prawo motywacji.

świat jako przedstawienie

Jak mówił Berkeley, esse rzeczy zmysłowych jest ich percipi. Schopenhauer twierdzi, że świat jest moim przedstawieniem - i chodzi mu oczywiście o przedstawienie intuicyjne, a nie abstrakcyjne (przedstawienia abstrakcyjne to pojęcia). Przedstawienia intuicyjne wspólne są człowiekowi i wyższym zwierzętom, u których występują warunki możliwości świata zjawiskowego - czas, przestrzeń i przyczynowość. Zwierzęta dysponują więc intelektem, ale nie rozumem.

Schopenhauer połączył doktrynę Kanta z hinduską doktryną Mai. Wszystkie jednostkowe przedmioty i podmioty są zjawiskami, czyli Mają. Świat jest fenomenalny, ale czy istnieje sfera noumenów?

biologiczna funkcja pojęć i możliwości metafizyki

Przesłanką dla stworzenia przez rozum pojęć abstrakcyjnych jest doświadczenie. Pełnią one przede wszystkim funkcję praktyczną przy porządkowaniu materiału poznawczego. Pomijają różnice między jednostkami, ale umożliwiają utrzymywanie i przekazywanie wiedzy eksperymentalnej.

Wiedza jest służebnicą ciała, konieczną dla rozwoju organizmu. Rozum pełni więc funkcję przede wszystkim biologiczną. Nie jest więc przystosowany do przenikania ku światu noumenalnemu. Metafizyka możliwa jest tylko dzięki temu, że intelekt, choć pozostaje sługą woli, może się rozwinąć do tego stopnia, że potrafi osiągnąć przedmiotowość. Intuicja, która pozwala wejrzeć w świat rzeczy samych w sobie, jest umieszczona na poziomie spostrzeżenia. Przesłanką filozofii jest więc wzajemne oddziaływanie intuicji i myślenia pojęciowego.

świat jako przejaw woli życia

Kant utrzymywał, że noumen jest niepoznawalny. Schopenhauer zaś stwierdza, czym on jest - jest wolą. Jest to jedyna wola, gdyż o wielości mówić można tylko w sferze zjawisk.

Aby znaleźć klucz do rzeczywistości, muszę wejrzeć w siebie, gdyż w świadomości wewnętrznej kryje się jedyna droga prowadząca do prawdy. Dzięki tej świadomości uświadamiam sobie, że cielesne działanie i jego chcenie są tym samym. Cielesne działanie jest więc po prostu uprzedmiotowioną wolą (wolą, która stała się przedstawieniem). Wszelkie zjawiska stanowią zatem przejaw metafizycznej woli.

Metafizyczna wola jest nie tylko „ślepym pędem” i „wiecznym stawaniem się”, ale też wolą życia. Dowodem jest choćby to, jak przyroda troszczy się o zachowanie gatunku.

metafizyczny pesymizm

Skoro wola jest bezkresnym dążeniem, to nie może osiągnąć stanu zaspokojenia. Ta jej cecha widoczna jest w jej samouprzedmiotowieniach i w ludzkim życiu. Człowiek nigdy nie osiąga zaspokojenia ani szczęścia. Dostępne nam szczęście jest tylko chwilowym brakiem pragnienia, które szybko się nudzi.

Każda jednostkowa rzecz stara się utrzymać swoje istnienie kosztem innych rzeczy - świat jest więc polem konfliktu, który ujawnia naturę woli skłóconej z sobą samą. I to właśnie egoizm, chciwość i okrucieństwo ludzi prawdziwie uzasadniają państwo. Pesymizm Schopenhauera jest pesymizmem metafizycznym, gdyż jest konsekwencją natury woli metafizycznej.

estetyczna kontemplacja jako chwilowa ucieczka od poddaństwa wobec woli

Źródłem wszelkiego zła jest podporządkowanie się woli życia. Umysł ludzki ma jednak możliwość rozwoju poza granice wytyczone przez zaspokajanie potrzeb fizycznych. Istnieją dwa sposoby ucieczki: kontemplacja estetyczna, czyli droga sztuki, oraz asceza, czyli droga zbawienia.

W kontemplacji estetycznej człowiek staje się bezinteresownym obserwatorem. Teoria ta wsparta jest metafizyczną teorią idei platońskich. Bezpośrednim uprzedmiotowieniem woli są idee, które są wzorami dla jednostkowych rzeczy, ich wiecznymi archetypami. W estetycznej kontemplacji widz uczestniczy w uchwytywaniu idei, wznosząc się ponad czas i zmienność. W zależności od relacji między kontemplowanym przedmiotem a kontemplującym podmiotem, możemy mówić o kontemplowaniu piękna i wzniosłości.

poszczególne sztuki piękne

Podobnie jak Schelling i Hegel, także Schopenhauer szereguje sztuki piękne w hierarchiczny ciąg. Modelem tego porządku jest hierarchia stopni uprzedmiotowienia woli. Najwyższą ze sztuk poetyckich jest tragedia, ale największą ze sztuk w ogóle - muzyka, która znakomicie oddaje charakter ludzkiego życia.

cnota i wyrzeczenie - droga zbawienia

Kontemplacja estetyczna daje tylko chwilowe wyzwolenie z poddaństwa woli. Wyzwolenie trwałe możliwe jest dzięki odrzuceniu woli życia - tę formę musi przyjąć postęp moralny.

Egzystencja sama w sobie jest przestępstwem, które może być odkupione tylko cierpieniem i śmiercią. Jeżeli możliwa jest moralność, musi ona przybrać formę negacji woli życia. Samobójstwo nie jest aktem sprzeciwu, lecz aktem podporządkowania się woli, ucieczki przed nią.

Jednostka jest uprzedmiotowieniem Woli, a jej uczynki są zdeterminowane. Jednostkowa wola empiryczna jest tylko rozwinięciem woli inteligibilnej, noumenalnej. To, że przypisujemy sobie wolność, wynika z tego tylko, że nie znamy przyczyny, która określa postępowanie. Schopenhauer dowodzi jednak, że zdeterminowanie przez charakter nie wyklucza zmian w postępowaniu. Motyw może być ten sam przy zmianie tylko opinii dotyczącej środków, które mają mnie zaprowadzić do celu.

Schopenhauer dopuszcza coraz doskonalsze przenikanie zasłony Mai, dzięki zdolności umysłu do rozwijania się poza zakres wymagany dla spełniania funkcji praktycznych. Człowiek prawy przenika złudzenie jednostkowości, spostrzegając, że noumen jest jeden. Człowiek osiąga poziom współczucia, gdy dostrzega, że wszystkie jednostki są przejawami jedynej Woli. Dalej, człowiek może osiągnąć tak pełną wiedzę o sobie, że w przerażeniu odwraca się od siebie. Ludzka wolność przestaje by wtedy związana z czymkolwiek, a człowiek podąża drogą ascezy do świętości. Śmierć oznacza dla niego całkowite unicestwienie.

Schopenhauer i idealizm metafizyczny

System Schopenhauera można określić mianem transcendentalnego idealizmu woluntarystycznego. Idealizm jest to w tym sensie, że o świecie mówi, że jest naszym przedstawieniem. Jest systemem woluntarystycznym, gdyż kluczem do rzeczywistości jest pojęcie Woli. Jest transcendentalny, gdyż Wola ta jest wolą absolutną, która przejawia się w wielości fenomenów doświadczenia.

Istnieją jednak duże różnice między systemem Schopenhauera a niemieckimi systemami idealistycznymi. W systemie Hegla ostateczną rzeczywistością jest rozum, podczas gdy u Schopenhauera Wola jest ślepa, a rzeczywistość ostatecznie irracjonalna. Warto jednak zauważyć, że jak u Hegla celem rozumu jest on sam, jako myśl myśląca siebie, tak u Schopenhauera Wola ma również za cel samą siebie, gdyż chce w imię chcenia.

---