Pedagogika społeczna Pilch Lepalczyk

Rozdział VI

Teoretyczne podstawy pracy socjalnej

Pojawienie się terminu - social work

Klasycznymi dziełami z tego zakresu są książki Mary Richmond traktujące o diagnozie społecznej (Social Diagnosis wydana w 1917 roku) i metodzie indywidual­nego przypadku (What is Social Case Work) opublikowana w 1922 roku). Na kontynencie amerykańskim powstała też pierwsza szkoła pracy so­cjalnej, utworzona w Nowym Jorku w 1897 roku z inicjatywy jednego z towarzystw filantropijnych. W 1920 roku w Chicago rozpoczęli naukę słuchacze studiów uniwersyteckich w dziedzinie pracy socjalnej, W pięć lat później Helena Radlińska utworzyła w Warszawie w ramach Wolnej Wszechnicy Polskiej - będącej wyższą uczelnią niepaństwową - Studium Pracy Społeczno-Oświatowej¹. Wykształciła ona wielu pedagogów społecznych, działaczy kulturalno-oświatowych i pracowników socjalnych.

Pojęcie pracy socjalnej

Praca społeczna polega na wydobywaniu i pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi"³. Podobny charakter ma definicja zapisana w niemieckim Słowniku pracy socjalnej, w której pojęciem tym obejmuje się urządzenia i przedsięwzię­cia, które powinny pomóc ludziom w ich integracji ze społeczeństwem, aby prowadzili w nim takie życie, które odpowiada ludzkiej godności⁴.

W teorii amerykańskiej praca socjalna postrzegana jest dwojako - jako profesja i jako metoda działania charakterystyczna dla tzw. „osobistych usług społecznych" (personal social sewices). Usługi te są zaliczane do tzw. sfery socjalnej, w której wyróżnia się ponadto następujące elementy: utrzymanie dochodów (w tym ubezpieczenia społeczne), programy ochrony zdrowia, programy edukacji narodowej, budownictwo socjalne oraz programy zatrud­nienia (walka z bezrobociem, elementy ochrony pracy). Osobiste usługi społeczne i realizowana w związku z nimi praca socjalna nakierowane są na realizację trzech podstawowych zadań:

- socjalizacja i rozwój jednostki,

- terapia, rehabilitacja, pomoc i ochrona (wobec osób z różnego typu deficytami),

- zapewnienie dostępu do usług, informacji i poradnictwa⁵.

Dla potrzeb działalności praktycznej w Polsce pojęcie pracy socjalnej zostało zdefiniowane w ustawie o pomocy społecznej z 28 listopada 1990 roku (art. 8, punkt 5). Jest ona tam określona jako ,,działalność zawodowa skierowana na pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyska­niu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzenie warunków sprzyjających temu celowi".

Bogatsza pod tym względem jest propozycja Komitetu Rady Europejskiej, w którego rezolucji z 1967 roku czytamy: „Praca socjalna jest specyficzną działalnością zawodową, mającą na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin, grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz rozwijanie poczucia godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do powiązań między profesjonalnych, a także sił i środków społecznych"⁶.

Analizowany termin jest także nieostry, gdyż nie ustalona jest delimitacja między „praca, socjalną" a określeniami bliskoznacznymi, takimi jak „praca opiekuńcza", „praca psychosocjalna", „praca socjalno - wychowawcza" czy „praca kulturalno-wychowawcza". Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnej i związana jest z opieką nad osobami niesamodzielnymi czy to z racji wieku (dzieci i młodzież, starcy), czy to z powodu stanu zdrowia (chorzy, inwalidzi). Natomiast w pozostałych przypadkach mamy do czynie­nia 7- połączeniem pracy socjalnej z - odpowiednio - psychoterapią, wycho­waniem, organizacją uczestnictwa w kulturze.

Praca socjalna może przyjmować zróżnicowane formy - od pomocy doraźnej do długofalowych działań wspierających rozwój jednostek i grup. Decyzja o zastosowaniu odpowiedniej formy lub form działania powinna być wypadkową potrzeb i możliwości podmiotów, którym się pomaga oraz możliwości osób i instytucji pomagających.

Ratownictwo (pomoc doraźna) - wymaga rozpozna­nia warunków natychmiastowego działania, stwierdza istnienie potrzeby i możliwości ratunku, który niesie zagrożonemu niebezpieczeństwem, bez względu na jego uprawnienia i przynależność do grupy społecznej". Przy­kładami działań ratowniczych będą: pomoc dla powodzian w uzyskaniu schronienia, działalność noclegowni dla bezdomnych, dożywianie w szkołach dzieci z ubogich rodzin.

Opieka - to forma świadczona „w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją albo nie mają dość sił, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności"⁸. Opieka jest działalnością wyraźnie zindywidualizo­waną. W odróżnieniu od ratownictwa, opiera się na dokładnej diagnozie potrzeb. Jest formą zawierającą w sobie pierwiastki zależności podopiecznego od opiekuna. W relacjach tego typu opiekun przejmuje w jakimś stopniu odpowiedzialność za losy drugiego człowieka. Opieka jest formą dominującą w zakładach dla przewlekle chorych, w działalności opiekunek domowych, w domach małego dziecka.

Pomoc „(...) zapewnia możność utrzymania i podnoszenia kultury, spo­żytkowania wszystkich sił ludzkich. (...) Dopomaga rozwojowi jednostek i wzrostowi wszystkiego, co zostało uznane za dobro. (...) Pomoc liczy się ze świadomym uczestnictwem, ze współpracą pomagających i korzystających z pomocy w pełni za siebie odpowiedzialnych"⁹. Są to więc działania mające wspierać pomyślny rozwój zarówno osób z jakichś względów zagrożonych, jak i wszystkich członków społeczności. Taki charakter ma na przykład działalność poradni społeczno-zawodowych, klubów seniora, świetlic mło­dzieżowych, poradni rodzinnych.

Kompensacja społeczna = wyrównywa­nie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny bieg życia jednostki lub grupy"¹. Instytucjami kompensacyjnymi są między innymi domy dzie­cka, rodziny zastępcze, kuratorzy sądowi, domy dla osób samotnych.

Praca socjalna z konkretną osobą, rodziną, grupą czy społecznością może opierać się bądź na jednej tylko z wymienionych form, bądź może - w różnych proporcjach - zawierać elementy ratownictwa, opieki, pomocy i kompensacji.

W pracach z zakresu teorii pracy socjalnej - zwłaszcza w publikacjach amerykańskich i zachodnioeuropejskich - często stosowane jest pojęcie „interwencja" („interwencja socjalna"): „(...) jest (ona) działaniem osoby lub zespołu w rzeczywistości, do której pierwotnie nie należeli. (...) Inter­wencja psycho-socjologiczna lub socjologiczna zmierza do zmian społecz­nych, zarówno do ich poznania, jak i ulepszenia"¹¹. J. Dobot wyróżnia trzy „idealne typy" interwencji:

- decyzyjną (decisionnelle) - skoncentrowaną na rozwiązywaniu problemów społecznych,

- analityczną (analytiąue] - polegającą na objaśnianiu istoty problemów społecznych,

• przekonywającą (demonslratwe) - skoncentrowaną na tworzeniu, wzbo­gacaniu wiedzy¹². W konkretnej działalności owe typy są aspektami interwencji socjalnej, których znaczenie jest różne w poszczególnych przedsięwzięciach socjalnych.

Miejsce teorii pracy socjalnej w nauce

„teoria pracy socjalnej" jest faktycznie synonimem „nauki o pracy socjalnej".

W polskiej tradycji naukowej teoria pracy socjalnej zaliczana jest do pedagogiki społecznej. Helena Radlińska wyróżnia w tej nauce trzy działy: teorię pracy społecznej, teorię oświaty dorosłych oraz historię pracy społecznej i oświatowej.

Rozwój teorii pracy socjalnej w Stanach Zjednoczonych był silnie sprzęg­nięty z doskonaleniem metod interwencji socjalnej. Trzy podstawowe, „kla­syczne" metody pracy socjalnej, które zostały tam wypracowane to: prowadzenie indywidualnego przypadku (case work), metoda grupowa (group work) oraz organizowanie społeczności lokalnej (community or-ganization). Aż do lat sześćdziesiątych amerykańscy teoretycy pracy socjal­nej nie podejmowali prób powiązania tych trzech metod wspólnym funda­mentem teoretycznym. Wręcz przeciwnie - każda z metod odwoływała się do dorobku innych dyscyplin naukowych, do różnych teorii. Praktycznym skutkiem takiego stanu rzeczy jest doktryna kształcenia pracowników socjal­nych, zakładająca przygotowanie specjalistyczne do posługiwania się w prak­tyce zawodowej wybraną metodą pracy socjalnej.

Metoda prowadzenia indywidualnego przypadku bazuje na psychody-v namicznej koncepcji człowieka. Twórczyni tej metody, M. Richmond, opra-. cowywała ją pod wpływem psychologii głębi i psychoanalizy. W jej zale­ceniach znajduje się jednak wymóg analizy środowiska społecznego jednostki i w związku z tym metoda ta korzysta także z wiedzy socjologicznej i z psychologii społecznej.

Groupwork jest oddziaływaniem na jednostkę poprzez grupę, do której należy. Metoda ta ma ścisły związek z pedagogiką, psychologią społeczną oraz socjologią małych grup. W przypadku oddziaływania na ludzi o cechach dewiacyjnych bądź przechodzących kryzysy psychiczne, czerpie z doświad­czeń psychoterapii grupowej.

W organizacji środowiska lokalnego (metoda środowiskowa) wykorzy­stuje się głównie ustalenia socjologii społeczności lokalnych, teorii organi­zacji i zarządzania, psychologii społecznej, kulturoznawstwa oraz pedagogiki społecznej, np. streetwalking (wolontariusze pracujący w środowiskach patologicznych, np. z prostytutkami, narkomanami)

Typy badań w pracy socjalnej

Podobnie jak we wszystkich naukach społecznych, także w teorii pracy socjalnej problematykę badań empirycznych i teoretycznych dociekań kształtują dwojakiego rodzaju motywacje: praktyczno-społeczne lub naukowo-poznawcze. O motywacjach naukowo-poznawczych mówimy wówczas, gdy badacz oczekuje, iż wyniki jego badań dostarczą opisu nowych obszarów rzeczywistości, doprowadzą do weryfikacji lub falsyfikacji istnie­jących w „naukowym obiegu" hipotez, pozwolą na wzbogacenie teorii naukowej. Inspiracją poznania naukowego jest zatem w tym przypadku ciekawość, chęć usunięcia „białych plam" w dotychczasowej wiedzy, ambicja sprawdzenia nowych metod badawczych. Tego typu badania w niewielkim tylko stopniu tworzą dorobek teorii pracy socjalnej. Przewodnią dyrektywą obowiązującą w tej dziedzinie nauki jest poznawanie świata po to, by go zmienić i dzięki temu, że się go zmienia. W pracy socjalnej dominują zatem badania, których autorzy kierują się motywacją praktyczno-społeczną. Ich tłem może być opis i teoretyczna diagnoza problemów społecznych i jednostkowych, empiryczna ocena działań praktycznych, zaproponowanie procedur interwencji społecznej bądź prognozowanie zmian¹⁹. Ze względu na problematykę badawczą (rodzaj pytań, na jakie badacz szuka odpowiedzi) oraz przedmiot badania, wyróżnić można trzy typy badań²⁰:

- badania w pracy socjalnej,

- badania nad pracą socjalną,

- badania dla pracy socjalnej.

Badania w pracy socjalnej są wkomponowane bezpośrednio w proces interwencji socjalnej. Jej pierwszym etapem jest diagnoza sytuacji, dostar­czająca informacji wyjściowych potrzebnych do opracowania planu działania. Także na zakończenie należy przeprowadzić badania, po to by ocenić rezul­taty podjętych działań praktycznych²¹. Rzetelne porównanie miedzy „stanem wyjściowym" i uzyskanymi efektami wymaga opracowania systemu zmien­nych i wskaźników charakteryzujących sytuację osób i grup, wobec których podejmuje się interwencję socjalną. Dzięki takim zobiektywizowanym mia­rom można też przeprowadzać porównawczą analizę działalności różnych pracowników socjalnych, pracujących w tym samym środowisku²². Owe mierniki i wskaźniki powinny wynikać z kreowanych w teorii pracy socjalnej docelowych modeli sytuacji społecznych, które odpowiadają na przykład na pytania, jak powinna wyglądać prawidłowa integracja jednostki ze środowi­skiem, jak powinny kształtować się relacje międzypokoleniowe, co powinno charakteryzować „dobrą starość".

Do zakresu badań nad pracą socjalną należą opisy i analizy historyczne (dzieje instytucji i idei) oraz wąsko rozumiana teoria pracy socjalnej (twier­dzenia teoretyczne, definicje podstawowych pojęć). Tutaj także należałoby zaliczyć badania nad kwalifikacjami i kompetencjami pracowników socjal­nych oraz rozważania nad etyką zawodową. Jeszcze inne przykłady - bardziej teoretycznych - problemów badawczych, to wyjaśnianie rezultatów interwe­ncji socjalnej (przyczyny porażek i sukcesów) bądź analiza zależności między pracą socjalną a kwestiami społecznymi.

Badania dla pracy socjalnej polegają na tworzeniu i testowaniu narzędzi badawczych. Do tego typu badań należy też opracowywanie i analiza kate­gorii, mierników wykorzystywanych w praktyce socjalnej, a nie będących bezpośrednim odzwierciedleniem jej celów. Taką kategorią, do której często odwołują się pracownicy socjalni, jest na przykład minimum socjalne.

W badaniach empirycznych, służących gromadzeniu wiedzy o faktach społecznych, wykorzystuje się różnorodne metody badawcze. W zależności od problemu badawczego i stosowanych w konkretnych przypadkach metod pracy socjalnej, stosuje się obserwację, analizę dokumentów (zwłaszcza urzędowych), wywiad (dla metody prowadzenia indywidualnego przypadku jest to podstawowe narzędzie diagnozy), ankietę, techniki s ocj o metryczne bądź - jako metodę kompleksową przydatną w organizowaniu środowiska lokalnego - lustrację społeczną.

Założenia i zasady pracy socjalnej

Polską teorię pracy socjalnej ukształtowały te same idee i tradycje, które wywarły wpływ na pedagogikę społeczną. Powstające pod wpływem idei pozytywistycznych inicjatywy samokształceniowe, placówki wychowawcze i opiekuńcze, instytucje oświatowe, stowarzyszenia realizujące różnorodne cele społeczne spełniały w społeczeństwie żyjącym pod zaborami podwójną rolę. Kompensowały brak narodowego systemu oświaty i wychowania, kul­tury i zabezpieczenia społecznego. Równocześnie były odpowiedzią światłych warstw społeczeństwa polskiego na zjawiska nędzy, kulturowego zacofania i braku szans życiowych.

Główne założenia ontologiczne (ontologia nauka o bycie) to:

• Wiara w postęp moralny (w wymiarze jednostkowym-ontogenetyczny m i społecznym-filogenetycznym)

• Uznanie, że człowiek jest aktywnym podmiotem kształtującym losy swoje i otoczenia społecznego, a nie przedmiotem, o którego życiu decyduje przeznaczenie lub siły nadprzyrodzone.

• Przeświadczenie, że jednostka jest przez całe życie podatna na wpływy

środowiska społecznego.

Założenia epistemologiczne pracy socjalnej można określić następująco:

• Poznanie jednostki i środowiska społecznego musi opierać się na doświad­czeniu.

• Możliwe jest tworzenie norm i wzorców sytuacji społecznych. Służą one do określania celów pracy socjalnej, do oceny jej rezultatów.

Założenia i zasady praktyczne dotyczą przebiegu i uczestników procesu pracy socjalnej:

- Przedmiotem oddziaływania socjalnego jest nie tylko pojedyncza osoba, ale także warunki, jakie kształtują jej sytuację oraz środowisko społeczne.

- Pracę socjalną prowadzi się z osobami w różnym wieku, a każda faza życia charakteryzuje się specyficznymi ograniczeniami i możliwościami.

- Z uznania podmiotowej roli jednostki i postrzegania jej w kontekście środowiska społecznego wynika dyrektywa wydobywania i uruchamiania „sił społecznych", tzn. wartości i możliwości tkwiących w podopiecznym i w jego otoczeniu. Owych sił szukać należy w emocjonalnych, fizycznych i intelektualnych możliwościach oraz praktycznych umiejętnościach jed­nostki. W środowisku społecznym zaś szukać trzeba wzmacniających podopiecznego więzi społecznych, poznawać autorytety grupowe, kulturę środowiskową i normy grupowe, analizować funkcjonowanie instytucji.

- Dobry pracownik socjalny musi łączyć trzy cechy: kompetencję zawodo­wą, doświadczenie życiowe i autentyczne zainteresowanie drugim czło­wiekiem połączone z chęcią pomożenia mu.

W pracy socjalnej dobro jednostki musi być zespolone z dobrem wspól­nym, a w działaniu należy kierować się zasadą primum non nocere.

- Każda interwencja socjalna winna być aktem twórczym, a nie powielaniem schematów.

Dążyć należy do kształtowania relacji między pracownikiem socjalnym a podopiecznym w układzie horyzontalnym, a więc takim, w którym przeważa partnerstwo.

- Pracownik socjalny winien spoglądać na problemy podopiecznego z jego punktu widzenia, przyjmując postawę zrozumienia i życzliwości. Nie powinien występować w roli wypominającego winy sędziego, lecz part­nera, który pomaga jednostce w znalezieniu popełnionych przez nią błędów.

W pracy socjalnej należy łączyć działania profesjonalistów i nieprofe­sjonalistów, pracowników etatowych i wolontariuszy, praca socjalna nie powinna odwoływać się do przymusu jako środka oddziaływania. Układ socjalno-wychowawczy należy tworzyć na zasadach dobrowolności. Oddziaływać poprzez perswazję, prezentację pozytywnych wzorów zachowań i dróg życiowych.

Diagnoza w pracy socjalnej jest elementem terapii. Jest to etap potrzebny nie tylko po to, by dobrze poznać problemy podopiecznego, ale i po to, by pozyskać jego zaufanie. Pomaga mu w uświadomieniu sobie proble­mów, w zrozumieniu ich istoty. Bez tego niemożliwa jest dalsza praca oparta na partnerstwie i zasadzie odpowiedzialności człowieka za jego własny los.

Etyka pracownika socjalnego:

- Człowiek jest najwyższą wartością, ma nienaruszalne prawo do samosta­nowienia.

- Wszyscy są równi w dostępie do usług socjalnych, nikt nie może być dyskryminowany.

- Praca socjalna jest działalnością bezinteresowną, to znaczy pracownicy socjalni nie mogą czerpać z niej nielegalnych korzyści.

- Podopieczny ma prawo do pełnej informacji o swojej sytuacji i stosowa­nych wobec niego procedurach interwencji socjalnej.

~ Pracownika socjalnego obowiązuje tajemnica zawodowa.

Działania socjalne nie mogą naruszać dóbr osobistych (dobrego imienia, godności) podopiecznego.

Pracownika socjalnego obowiązuje postawa tolerancji wobec podopiecz­nych. Jego poglądy i zachowania jako osoby prywatnej nie mogą mieć wpływu na zawodową ocenę sytuacji podopiecznego i niezależność po­dejmowanych decyzji. Pracownik socjalny musi być bezstronny. W rozstrzyganiu sporów winien

kierować się zasadą sprawiedliwości i dobrem najbardziej pokrzywdzo­nych i potrzebujących.

Służby społeczne i pracownicy socjalni

Określenie „służby społeczne" (ang. social services, franc. services so-ciales) częściej pojawia się w opracowaniach z zakresu polityki społecznej niż w teorii pracy socjalnej. Pedagodzy społeczni - Helena Radlińska i Alek­sander Karniński używali tego terminu w liczbie pojedynczej, traktując go jako synonim „opieki społecznej"²⁵.

Jan Rosner zdefiniował służby społeczne jako „wszystkie instytucje | i organizacje działające na polu polityki społecznej w ścisłym tego słowa l znaczeniu, więc bez służby zdrowia, szkół i innych instytucji oświatowych l i wychowawczych, instytucji sportowych i rekreacyjnych itp."

Zasadne wydaje się zatem nadanie temu pojęciu szerszego znaczenia. Służbami społecznymi będą zatem nazywane zorganizowane, względnie trwałe i wyspecjalizowane zespoły ludzi działające w ścisłym związku lub w ramach pewnych instytucji i organizacji, których zadaniem jest wspomaganie jednostki, rodziny oraz innych grup i zbiorowości w sytu­acjach, gdy nie mogą one z powodów subiektywnych lub obiektywnych zaspokoić swoich potrzeb na wystarczającym poziomie lub w zadowala­jącej formie.

Wychodząc od tej szerokiej definicji, można podzielić podmioty służb społecznych na zinstytucjonalizowane (np. państwowy system pomocy spo­łecznej, kościelne organizacje charytatywne, zarejestrowane grupy samopo­mocowe, fundacje) i niezinstytucjonalizowane (pomoc rodzinna i sąsiedzka, nieformalne grupy samopomocowe). W grupie podmiotów zinstytucjonalizo­wanych dokonuje się współcześnie proces ograniczania działalności służb państwowych na rzecz pozapaństwowych - samorządowych i prywatnych. Jest on efektem załamania się koncepcji „państwa opiekuńczego" (welfare state), w której odpowiedzialność za bezpieczeństwo socjalne obywateli przejmowało na siebie państwo. Od lat siedemdziesiątych upowszechnia się przekonanie, że odpowiedzialność tę w większym stopniu powinni ponosić sarni obywatele.

posługując się kryterium źródła finansowania, można wyodrębnić służby społeczno-publiczne - finansowane z podatków (instytucje państwowe i samorządowe) oraz niepubliczne - opłacane bezpośrednio z prywatnych pienię­dzy (organizacje społeczne, fundacje, inicjatywy samopomocowe). W prak­tyce podział ten nie jest ostry, gdyż często instytucje niepubliczne korzystają z dotacji państwa lub samorządów, a z kolei placówki państwowe lub samorządowe wspierane są przez prywatnych sponsorów.

Jeszcze innym kryterium - choć także finansowym -jest to, czy podmioty świadczące usługi społeczne mają charakter komercyjny, to znaczy działają w celu wypracowania dla siebie zysku (np. prowadzący prywatną praktykę pracownicy socjalni, agencje opiekunek domowych, prywatne domy dla przewlekle chorych) czy też nie są nastawione na zysk, tzw. instytucje non-profit. W Polsce, w związku ze zmianami ogólnoustrojowymi, należy liczyć się ze wzrostem liczby i znaczenia socjalnych instytucji komercyjnych. Służby społeczne dzieli się też ze względu na miejsce działania, wyod­rębniając zakładowe służby socjalne, działające w miejscu pracy oraz tere­nowe służby społeczne, funkcjonujące w miejscu zamieszkania²⁹. Przez wiele lat w państwach socjalistycznych obowiązywała koncepcja uczynienia zakładu pracy miejscem zaspokajania różnorodnych potrzeb załóg i ich rodzin. Kryzys ekonomiczny schyłku „epoki komunizmu", a następnie przejście do gospodarki rynkowej drastycznie zredukowały zakres usług socjalnych to w miejscu zatrudnienia. Działalność służb społecznych niemal w całości przeniesiona została do miejsca zamieszkania. Z doświadczeń rozwiniętych krajów kapitalistycznych wynika jednak, że poprawa sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw powoduje ich większe zainteresowanie działalnością socjalną. Można zatem spodziewać się, że i w Polsce zakładowe służby społeczne i będą w przyszłości istniały i rozwijały się. '

Typologię służb społecznych tworzy się także posługując się kryterium merytorycznym, uwzględniającym zróżnicowanie struktur życia społecznego nastawionych na zaspokajanie określonych potrzeb. W tym podejściu głów­nymi sferami aktywności służb społecznych są:

pomoc społeczna realizowana w formie otwartej (środowiskowej) i za­mkniętej (zakładowej) przez zawodowych pracowników socjalnych, dzia­łaczy społecznych, członków grup samopomocowych; - służba zdrowia - w jej strukturach działają asystenci socjalni w szpitalach ogólnych i psychiatrycznych, pielęgniarki środowiskowe, osoby pracujące z osobami uzależnionymi od środków odurzających, pracownicy socjalni wspomagający rehabilitację inwalidów;

- wymiar sprawiedliwości - działalność kuratorów zawodowych i społecz­nych, społeczny patronat nad więzieniami, grupy Anonimowych Alkoho­lików w zakładach karnych;

- edukacja i wychowanie - część zadań pedagogów szkolnych, poradnie społeczno-wychowawcze, pracownicy socjalni w domach dziecka, świet­lice dla dzieci zaniedbanych społecznie;

- zatrudnienie - pracownie społeczno-zawodowe i wydzielone stanowiska do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych w biurach pracy, służby pracownicze w zakładach pracy;

- pomoc rodzinie i jednostce w sytuacjach kryzysowych - poradnie rodzin­ne, telefony zaufania, grupy samopomocowe.

Zadania pracownika socjalnego

W polskim ustawodawstwie mówi się, iż „pracownikiem socjalnym może być osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje zawodowe, to znaczy ukończoną szkołę pracowników socjalnych lub studia wyższe o kierun­kach: praca socjalna, peda­gogika specjalna”.

Zawód pracownika socjalnego, z racji zatrudnienia w różnych instytucjach i wykonywania różnorodnych zadań, wymaga realizacji wielu funkcji, wśród których wyróżnia się:

- diagnostyczną (rozpoznawanie potrzeb),

- planistyczną (układanie planów pomocy),

- terapeutyczną (prowadzenie poszczególnych przypadków i grup),

- edukacyjną (szkolenie współpracowników i samokształcenie),

- administracyjną,

- organizacyjną,

- koordynatorską (wobec różnych podmiotów pracy socjalnej),

- usługowo-opiekuńczą,

- decyzyjną,

- kontrolną,

- doradczo-informacyjną.

Zawód pracownika socjalnego zazwyczaj nie cieszy się wysokim presti­żem wśród mieszkańców poszczególnych krajów. Nie należy do najlepiej opłacanych - choć poziom życia tej grupy zawodowej w różnych krajach jest nieporównywalny, Jest w znacznym stopniu sfeminizowany. Równocześ­nie oczekiwania wobec przedstawicieli tej grupy zawodowej są bardzo wysokie. Uważa się bowiem, że pracownik socjalny powinien dysponować rozległą wiedzą społeczną i umiejętnością posługiwania się metodami pracy socjalnej. Musi być komunikatywny - łatwo nawiązywać kontakt z ludźmi, umieć mówić i słuchać. Powinien być dobrym organizatorem, by koordyno­wać pracę innych i samodzielnie organizować pracę własną. Ponadto oczekuje •'?, ze będzie odznaczał się spostrzegawczością, cierpliwością i konsekwencją w działaniu oraz wewnętrzną równowagą i życiowym optymizmem. Jak sprostać tym wymaganiom, dowodzi znaczna rotacja w tym zawodzie.

---