37. Zbigniew Morsztyn, Emblemata 41 i 44, oprac. Agnieszka Księżopolska
emblemat - specyficzny gatunek z pogranicza literatury i sztuk plastycznych uprawiany w renesansie i baroku. Wzorcowy emblemat był kompozycją trzyczęściową, składać się winien z motta (czyli lemmy), ryciny (icon), mającej charakter symboliczny, oraz tzw. subskrypcji - tekstu objaśniającego znaczenie obrazu, najczęściej wierszowanej, choć zdarzały się również subskrypcje pisane prozą. Za twórcę gatunku uchodzi włoski prawnik Andrea Alciati, autor pierwszego znanego zbioru Emblematum liber (1531), później wielokrotnie wznawianego i tłumaczonego na języki nowożytne. W Polsce konstrukcje emblematyczne pojwiają się w twórczości różnych poetów renesansowych (Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński), jednak moda na emblematykę osiągnie u nas kulminację dopiero w XVII w., kiedy to powstają m.in. obszerne zbiory emblematyczne, w rodzaju Emblematów Zbigniewa Morsztyna czy Adverbia moralia Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.
(definicja zaczerpnięta z Literatury staropolskiej Jacka Sokolskiego)
EMBLEM<A> 41
Oblubienica daje serce Oblubieńcowi i koło obraca, żeby je na nim szlifował i polerował.
Napis: Zetrzej rdzę, a będzie czyste. Przypow. 25, 4.
Oblubieńcze mój, w Twoje ręce święte
Oddaję serce z piersi mych wyjęte,
Tak dymem brzydkich grzechów obrudzone
I tak rdzą ziemie srodze zaszpecone,
Jako skorupa jaka okopcona
Albo jak głownia w piecu opalona.
Sam go poleruj, niech jak kryształ czyste
I jak karbunkuł będzie przezroczyste;
Ja-ć sama będe koło obracała,
A gorzkimi je łzami pokrapiała.
Wiem to, wiem dobrze, że tam do świętego,
Któreś założył, miasta niebieskiego,
Którego bramy z pereł wydrożone,
A mury z drogich kamieni złożone,
Nic wniść nie może, co jest nieczystego
O raczże mię tam z miłosierdzia swego
Wziąć, niech w pokutnych łzach szaty wybielę
I na Twe wielkie stawię się wesele!
Podmiotem lirycznym utworu jest kobieta (Oblubienica), która zdecydowała się oddać swoje serce mężczyźnie. Z wersu któreś założył, miasta niebieskiego wynika, że Oblubieńcem jest Bóg. Niewiasta liczy na to, że mężczyzna oczyści jej serce z grzechów i sprawi, że będzie czyste jak kryształ i kamienie szlachetne (karbunkuł). Sama również będzie starała się obmyć je, obracając kołem do szlifowania i polerowania oraz płacząc. Oblubienica pragnie mieć czyste serce, ponieważ wie, że inaczej nie dostanie się do miasta niebieskiego.
Powyższy utwór ma regularną budowę. Emblema 41 jest jedenastozgłoskowcem, posiadającym dokładne sąsiadujące rymy żeńskie.
Utwór napisany został stylem poetyckim. W emblemacie znajdziemy wiele środków stylistycznych takich jak: metafory (Tak dymem brzydkich grzechów obrudzone), epitety (ręce święte), apostrofy (Oblubieńcze mój), porównania (Sam go poleruj, niech jak kryształ czyste) czy wzmocnienie (Wziąć, niech w pokutnych łzach szaty wybielę | I na Twe wielkie stawię się wesele!) .
EMBLEM<A> 44
Pasterz dobry pasie owce i broni od źwierza, a najemnik ucieka, gdy źwierz następuje.
Napis: Paś owce moje. Joan. 21, 16, 17.
Jako więc dobry pasterz, gdy srogiego
Źwierza do trzody widzi bieżącego,
Nie lękając się ani o ucieczce
Myśląc, zdrowie swe przy każdej owieczce
Gotów położyć, a zasię zdradliwy
Najmit odbiega trzody nieszczęśliwy,
Którą drapieżni wilcy gdy rozprószą,
Biedne owieczki szarpają i duszą.
Nie myśli najmit, o paszy, o wodzie
Ani o żadnej owieczek wygodzie,
A dobry w bujne pasze je wywodzi,
Czystym strumieniem napawa i chłodzi.
Tak ci Zbawiciel nasz owieczki swoje
Pasie, wdzięczne im wczasy i pokoje
Obmyślawając zawsze o nich radzi,
Do pięknych je łąk i źrzódeł prowadzi;
Ażeby ich źwierz piekielny nie pożył,
Duszę swą własną za wszytkie położył.
Bądźże-ć cześć, chwała, o wierny Pasterzu,
Za Twe litości, a niech w Twym przymierzu
Pod łaską Twoją i pasterskim rządem
Staną przed strasznym Twe owieczki sądem.
Utwór opowiada o pasterzu, który jest gotów poświęcić się dla dobra i bezpieczeństwa swojej trzody. Przeciwną postawę przyjmuje najemnik, który ucieka, gdy tylko zbliża się niebezpieczeństwo w postaci dzikich zwierząt, skazując owieczki na szarpanie i duszenie. Dobry pasterz, który symbolizuje Zbawiciela, opiekuje się owieczkami, czyli ludzkością. Zaspokaja potrzeby swoich podopiecznych (karmi ich, poi). Z tekstu dowiadujemy się, że Zbawiciel umarł, aby szatan, nazwany źwierzem piekielnym nie miał nad trzodą Pana żadnej władzy. Bóg jest łaskawy i troskliwy. Zawarł z ludźmi przymierze.W utworze zawarta została informacja, że w przyszłości ludzkość stanie przed strasznym sądem.
Tak jak powyżej omówiony utwór, Emblema 44 jest jedenastozgłoskowcem, posiadającym sąsiadujące dokładne rymy żeńskie.
Utwór napisany został stylem poetyckim. W emblemacie użyte zostały środki stylistyczne takie jak, epitety (dobry pasterz), przerzutnie (Nie lękając się ani o ucieczce | Myśląc) czy apostrofy zawarte w czterech ostatnich wersach (o wierny Pasterzu)