SOBÓR TRDEŃSKI (1545-63). Miasto Trydent, położone w północnych Włoszech, było miejscem soboru powszechnego Kościoła rzymskokatolickiego; sobór obradował podczas trzech sesji. Zdefiniował doktrynę Kościoła eksponując te punkty, które były kwestionowane w okresie reformacji, dokonał reformy dyscypliny kościelnej i wzmocnił autorytet papieża. Podczas pierwszej sesji (1545-47), zorganizowanej w Trydencie, uchwalono m.in. dekret przeciwko doktrynie Lutra o usprawiedliwieniu przez wiarę. W trakcie drugiej sesji (1551-52), odbytej w Bolonii, odrzucono stanowisko Lutra i Zwingliego w stosunku do Eucharystii. Podczas trzeciej sesji (1562-63), przeniesionej z powrotem do Trydentu, rozwiały się wszelkie nadzieje na pogodzenie się z protestantami. Te prace, które sobór rozpoczął lub zalecił ich podjęcie, zostały przekazane do wykonania papieżowi; obejmowały one m.in. rewizję łacińskiego przekładu Biblii, Wulgaty (ukończono ją w 1592). Sobór położył fundamenty pod ożywienie Kościoła katolickiego w okresie kontrreformacj
PROTESTANCI, członkowie każdego chrześcijańskiego odłamu religijnego, który w okresie reformacji oddzielił się od Kościoła rzymskokatolickiego. Określenie to zostało ukute po sejmie Rzeszy zwołanym do Spiry w 1529 i wywodzi się od protestatio zwolenników reformy przeciwko decyzjom katolickiej większości. Zwolennicy reform nie tylko stawiali zarzuty, lecz byli przeświadczeni o konieczności powrotu do prostej wiary wczesnego Kościoła, którą wedle nich zaciemniły zbyteczne innowacje średniowiecznego katolicyzmu. Odtąd określenie,,protestanci'' służyło do utożsamiania tych, którzy akceptowali zasady reformacji z opozycjonistami wobec katolików i prawosławnych (prawosławny Kościół). M. Luter, U. Zwingli i J. Kalwin założyli największe Kościoły protestanckie, ale było szereg innych, pomniejszych, bardziej radykalnych grup, np. anabaptyści.
Wszyscy protestanci wczesnego okresu podzielali przekonanie, że Biblia jest jedynym źródłem prawdy objawionej i winna być dostępna wszystkim w tłumaczeniach na języki narodowe. Wierzyli także, iż od następstw grzechu zwalnia sama wiara, opowiadali się za ideą powszechnego kapłaństwa wierzących, sprowadzali do minimum ceremonialne obrzędy, a nauczanie i słuchanie słowa Bożego stawiali przed wiarą w sakramenty i praktyki kultowe. Zasada,,prywatnego osądu'' w interpretacji Biblii prowadziła do zaciemnienia samej doktryny i do powstania różnych sekt i kościołów protestanckich. Członkowie Kościoła anglikańskiego i różnych nonkonformistycznych Kościołów w Anglii uważani są zwykle za protestantów.
KONTREFORMACJA, religijne odrodzenie Kościoła rzymskokatolickiego, jakie miało miejsce między XVI a XVII w. Jej początki wiążą się z reformami religijnymi mającymi o tyle związek z reformacją protestancką, że były jej przeciwne („kontra” reformacji protestanckiej). Można w niej wyodrębnić trzy zasadnicze aspekty eklezjastyczne. Pierwszym jest zreformowanie papiestwa; odtąd papieże mieli znacznie więcej duchowego autorytetu i zapoczątkowali szereg reform w zarządzaniu Kościołem. Drugim jest założenie nowych zakonów, zwłaszcza oratorianów i w 1540 Towarzystwa Jezusowego (jezuici) oraz zreformowanie już istniejących, np. reforma franciszkanów przeprowadzona przez kapucynów. Trzecim jest sobór trydencki (1545-63), który ustalił i jasno określił naukę Kościoła katolickiego w tych kwestiach, które były przedmiotem sporów z protestantami; wprowadził on także poważne zmiany w moralnej postawie i dyscyplinie obowiązującej duchownych, którzy mieli być lepiej kształceni przez seminaria. Wybitnymi postaciami kontrreformacji byli Ignacy Loyola (ok. 1491-1556), założyciel Towarzystwa Jezusowego, Karol Boromeusz, arcybiskup Mediolanu (1560-84), papież Pius V (1566-72), hiszpańska karmelitanka i mistyczka Teresa z Ávila (1515-82) i Jan od Krzyża (1542-91). Doprowadzili oni do rozkwitu duchowość katolicką na szczeblu ludowym, przyczynili się także do wzrostu antyprotestanckich nastrojów. Kontrreformacja nabrała również charakteru politycznego z uwagi na udział w niej władców katolickich, zwłaszcza Filipa II, króla Hiszpanii, który starał się siłą narzucać protestantom wiarę katolicką. Sytuację patową w starciu katolików z protestantami uznał ostatecznie w 1648 traktat westfalski, kończący wojnę trzydziestoletnią i zamykający właściwy okres kontrreformacji.
JEZUICI, Societas Jesu, zakon katolicki założony przez św. Ignacego Loyolę (1534), zatwierdzony przez papieża Pawła III (1540). Pierwotnym jego zadaniem było nawracanie muzułmanów na wiarę chrześcijańską, później sprzyjał reformie Kościoła katolickiego, zwłaszcza w obliczu wyzwania, jakie niosła reformacja.
W początku XVII w. jezuici walnie przyczynili się do sukcesu kontrreformacji wyróżniając się w pracy misyjnej i pedagogicznej na terenie Indii, Chin (gdzie M. Ricci zdobył zaufanie Wanli, cesarza z dynastii Ming), Afryki i Ameryki Południowej. Przed końcem tego wieku spotkali się z poważną opozycją w łonie Kościoła katolickiego. Dominikanie, janseniści i inni oskarżali ich o zaniedbywanie kodeksu etycznego, potępiali za to, że włączali do chrześcijańskich obrządków zwyczaje lokalne. Ich przeciwnicy doprowadzili do usunięcia jezuitów z Francji (1764) i Hiszpanii (1767); w 1773 papież Klemens XIV dokonał kasacji zakonu. Jezuici kontynuowali jednak nauczanie w Niemczech i Austrii, przetrwali także w Anglii. Formalnie zakon reaktywował w 1814 papież Pius VII.