Edukacja wczesnoszkolna w zreformowanym systemie edukacyjnym
Pedagogika wczesnoszkolna to subdyscyplina pedagogiki, która zajmuje się, mówiąc ogólnie wychowaniem i nauczaniem dzieci w młodszym wieku szkolnym lub organizacyjnie rzecz ujmując, w klasach początkowych. Specyficzne właściwości procesów poznawczych i cechy myślenia tych dzieci oraz umiejscowienie fazy ich społecznego rozwoju stanowią wyzwanie dla praktyki edukacyjnej. Narodziny, rozwój i ewolucja pedagogiki wczesnoszkolnej łączą się z poszukiwaniem optymalnego modelu tej praktyki.
Nauczanie elementarne (początkowe, kształcenie zintegrowane) dawniej przeznaczone było dla szerokich mas, z reguły dla dzieci robotników i chłopów, trwające 3-4 lata i dające im skromne wiadomości wraz z umiejętnością czytania, pisania i rachowania. W miarę demokratyzacji życia społecznego nauczanie początkowe rozrastało się jakościowo i ilościowo.
W Polsce od 1 września 1999 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej przeprowadziło generalną (strukturalną, programową, wychowawczą, ewaluacyjną) reformę systemu edukacji. Reforma była projektem radykalnej zmiany inicjującym proces przekształcenia szkoły autorytarnej (narzucającej swoją wolę i zdanie, wymagającej bezwzględnego posłuszeństwa) w szkołę demokratyczną. Głównym celem reformy było wyrównanie szans edukacyjnych, poprawienie jakości edukacji rozumianej jako integralny proces wychowania i kształcenia.
Zmiany widoczne były w całej strukturze oświaty. Szkoła podstawowa licząca sześć klas została podzielona na dwa etapy edukacyjne:
I etap obejmujący klasy I-III
II etap obejmujący klasy IV- VI
Pierwszy etap obejmuje kształcenie (nauczanie) zintegrowane. Kształcenie zintegrowane ustawodawca definiuje jako koncepcję skoncentrowaną na dziecku, jego rozwoju i poznawczej autonomii.
W wydawanej przez MEN Biblioteczce Reformy sformułowane zostały następujące cele zintegrowanego kształcenia w klasach I-III: „Wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia, w tym w szczególności:
Umiejętności służących zdobywaniu wiedzy (czytania, pisania, rachowania)
Umiejętności nawiązywania i utrzymywania poprawnych kontaktów z innymi dziećmi, dorosłymi, osobami niepełnosprawnymi, przedstawicielami innej narodowości itp.
Poczucia przynależności do społeczności szkolnej, środowiska lokalnego, regionu i kraju
Umiejętności działania w różnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych
Rozbudzanie potrzeby kontaktu z przyrodą”
Są to tzw. kompetencje kluczowe , których rozwijanie ma stanowić nadrzędny cel nauczania.
Zmiany na gruncie edukacji początkowej dotyczyć miały miedzy innymi rezygnacji z nauczania przedmiotowego na rzecz zintegrowanego układu treści. Integracja to innymi słowy zespolenie się, scalenie, tworzenie całości z części. Przejawem występowania zjawiska integracji jest dążenie do scalenia poszczególnych elementów w jedną całość.
W przypadku nauczania przez integrację rozumiemy dążenie do ukazywania uczniom, w toku procesu poznawczego organizowanego w szkole, scalonego obrazu świata. Realizacja koncepcji integracji polega na eliminacji „przedmiotowego” sposobu poznawania zjawisk otaczającego świata, a zastąpieniu go sposobem „całościowym”.
Tradycyjne szczegółowe plany nauczania zastąpiły plany ramowe, które określają jedynie globalną tygodniową liczbę godzin na poszczególne lata nauki:
klasa I- 20 ; klasa II- 21; klasa III- 23 ( w tym 15/16/17 godzin na kształcenie zintegrowane). Encyklopedyczne programy nauczania zastąpiono skrótową podstawą programową, która treści kształcenia obowiązujące w lasach I-III ujęła zaledwie w 55 punktach.
Podstawa programowa w bezpośredni sposób nawiązuje do idei regionalizmu: kręgi tematyczne uporządkowane są według zasady wychodzenia od tego, co dziecku bliskie (dom, rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza) i stopniowego przybliżania mu zagadnień z mikrosfery życia społecznego i kulturowego. Na edukację wczesnoszkolną składają się:
1. edukacja polonistyczna
2. język obcy nowożytny
3. edukacja plastyczna
4. edukacja muzyczna
5. edukacja społeczna
6. edukacja przyrodnicza
7. edukacja matematyczna
8. zajęcia komputerowe
9. zajęcia techniczne
10. wychowanie fizyczne
Nauczanie integralne w ramach bloków tematycznych pobudza do samodzielnego rozwiązywania problemów codziennego życia, zaspokaja naturalne dążenie do ruchu i praktycznego działania, zapewnia większą trwałość wiedzy przez korelację treści różnych przedmiotów nauczania wokół określonego tematu. Umożliwia uczniom lepsze zrozumienie rzeczywistości, wdraża do wnikliwej obserwacji i umiejętności wyciągania wniosków. Uczy systematyczności.
Kolejną zmianą dokonaną przez reformę było wprowadzenie oceny opisowej. Ocena opisowa to ustne lub pisemne poinformowanie o postępach ucznia w toku nauki; o tym jak wykonał zadania, przy czym najpierw podkreślamy w niej to, co uczeń wykonał dobrze, a później wskazujemy niedociągnięcia i sposób ich poprawy. Ocena opisowa nie jest celem samym w sobie. Ma ona dostarczyć informacji: uczniowi - nauczycielowi - rodzicom. Ocena taka powinna mieć charakter motywacyjny, ukierunkowujący pracę ucznia i rodziców nad jego dalszym rozwojem, nie zaś selekcyjny. Nie każdy jednak uważa, że taka ocena jest rzetelna i zrozumiała. W klasie czwartej dochodzi do pierwszych rozczarowań. Dziecko w klasach początkowych zdobywało ocenę opisową, a w klasie czwartej otrzymuje noty, niekiedy niskie, np. trójki, i opinię słabego ucznia. Rodzice zadają sobie pytanie, co ich dziecko naprawdę umie. Dlatego istotne staje się odpowiednio wcześniejsze przygotowanie uczniów klas młodszych i ich rodziców do prawidłowego rozumienia różnych form i sposobów oceniania.
W nauczaniu zintegrowanym zmienia się również czas trwania zajęć. Nie jest to 45 minut; czas ich trwania nie jest ściśle określony. Nie ma podziału na przedmioty- jest dzień pracy. Organizowanie niezbędnych przerw między nimi zależy od rytmu pracy uczniów, ich aktywności, potrzeb i zasad higieny pracy umysłowej. Taka zmiana wprowadza konieczność wcześniejszego przygotowania ucznia do racjonalnego gospodarowania swym czasem, ponieważ będąc w kl. IV będzie musiał przystosować się do systematycznego toku pracy.
Wiele zmian związanych z transformacją ustrojową, jak też towarzyszących wdrażaniu reformy oświatowej do praktyki szkolnej sprawił, że od początku przebiegała ona z oporami i niezgodnie z przyjętymi założeniami, w związku z czym spotkała się z powszechną krytyką. W przypadku nauczania zintegrowanego na rynku pojawiło się ponad 40 autorskich zintegrowanych programów nauczania oraz kilkaset związanych z nimi podręczników szkolnych, zeszytów ćwiczeniowych, kart pracy oraz różnych przewodników metodycznych. Jednocześnie nadmiernie skrócono czas nauki w planie nauczania, co nie pozwala na właściwą realizację nauki zintegrowanej.
Likwidacja nauczania przedmiotowego- która stała się osią reformy- nie prowadzi automatycznie do zmiany strategii nauczania i uczenia się. Jednak niedopuszczalne w edukacji początkowej jest nie tyle organizowanie procesu kształcenia w ramach przedmiotowego układu treści, co uporczywe serwowanie dzieciom „tematów kompleksowych” pozbawionych walorów poznawczych i kształcących, co dziś ma miejsce najczęściej.
Bibliografia:
Więckowski R., Pedagogika wczesnoszkolna, Warszawa: WSiP, 1995
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Żak, Warszawa
Pedagogika, podręcznik akademicki, pod red. Z. Kwieciński., B. Śliwierski, Warszawa: PWN, 2004
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom II, pod red. T. Pilcha, WA Żak, Warszawa 2003
R. Więckowski, Elementy systemu nauczania początkowego, Warszawa 1976
Pedagogika wczesnoszkolna- dyskursy, problemy, rozwiązania, red. nauk. D. Klus- Stańska, M. Szczepska- Pustkowska, WAiP, Warszawa
R. Więckowski, Pedagogika wczesnoszkolna, Warszawa: WSiP, 1995, s. 36
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Żak, Warszawa, s. 184
Pedagogika, podręcznik akademicki, pod red. Z. Kwieciński., B. Śliwierski, Warszawa: PWN, 2004, s.164
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom II, pod red. T. Pilcha, WA Żak, Warszawa 2003,,s. 931
R. Więckowski, Elementy systemu nauczania początkowego, Warszawa 1976, s. 83.
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom II, pod red. T. Pilcha, WA Żak, Warszawa 2003,,s. 932
Pedagogika wczesnoszkolna- dyskursy, problemy, rozwiązania, red. nauk. D. Klus- Stańska, M. Szczepska- Pustkowska, WAiP, Warszawa, s. 540
I. Borawska: Innowacje w edukacji wczesnoszkolnej. Życie Szkoły nr 3/2001, s.145-146.
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom II, pod red. T. Pilcha, WA Żak, Warszawa 2003,s. 932
4