DRUGI OKRES FILOZOFII SCHOLASTYCZNEJ, SYSTEMY ŚREDNIOWIECZNE (XIII n.e.)

CECHY OKRESU - Okres dojrzałości filozofii średniowiecznej, scholastycznej

• Powstanie uniwersytetów - zrzeszenia nauczycieli i uczniów (Paryż - studia teologiczne; Oksford - studia humianistyczne, przyrodnicze, matematyczne; potem uniwersytety włoskie), które stały się prawie wyłącznym miejscem pracy naukowej i dyskusji;

• 4 fakultety: artyści (filozofowie), teolodzy, dekretaliści (prawnicy), medycy

• cechy uniwersytetów: wolność nauki (bez immatrykulacji), międzynarodowość, hierarchiczność i ciągłość fakultetów oraz wykształcenia (od ucznia do nauczyciela w arts, do ucznia i nauczyciela w teologii)

• Udział zakonów w pracy naukowej (dominikanie - zakon kaznodziejski; franciszkanie - bracia mniejsi św. Franciszka) - opanowali katedry uniwersyteckie (Aleksander, Bonawentura, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu), stopniowo między zakonami uwidaczniały się różnice (dominikanie - nowa doktryna; franciszkanie - konserwatywni) i między nimi rozgrywały się filozoficzne spory; dzięki nim nastąpiła recepcja Arystotelesa i stworzenie arystotelesowsko - chrześcijańskiej filozofii;

• zalety: przewaga myśli zbiorowej nad indywidualną, skoncentrowanie wysiłków na określonych przez tradycję zagadnieniach

• Schematy w nauczaniu i nauce - „Szkolarz” przechodził kurs nauki: bakałarz, licencjat (mógł wykładać), magister (czytanie i komentowanie określonych tekstów - Arystoteles, Porfiriusz, Boecjusz i Gilbert; w teologii dodatkowo czytanie pism Piotra Lombarda); praca nauczycieli i pisarzy była komentowaniem, a także systematyką i kompletnym zestawianiem zagadnień (sumy)

• Odzyskanie pism starożytnych za pośrednictwem Żydów i Arabów (XII/ XIII n.e.) i przyswojenie ich do scholastyki łącznie z żydowskimi i arabskimi komentarzami - Arystoteles, neoplatończycy (Proklos i ekscerepta z Plotyna), Sekstus Empiryk, Lukrecjusz, Laertios Diogenes, Euklides, Galenus; również odzyskanie pism naukowych (optyka, astronomia, matematyka, medycyna) i filozofii patrystycznej [początkowo tłumaczono z arabskiego na łacinę, potem poszukiwano greckich oryginałów greckich]

• pisma sceptyków, epikurejczyków itp. (obce duchowi średniowiecza) - bez echa

• pisma Arystotelesa (znanego i interpretowanego, zwłaszcza początkowo, w duchu neoplatońskim)- początkowo odrzucany, potem stopniowa zmiana prądów w scholastyce na bardziej empiryczny, obiektywny, intelektualny (z mistycznego, subiektywnego, emocjonalnego - taki był prąd augustyńsko - platoński), ostatecznie dwie wielkie modyfikacje Arystotelesa (Albert Wielki, Tomasz z Akwinu) i uznanie go za najważniejszego filozofa („Filozof”)

• Nurty główne filozofii XIII n.e. - augustynizm (platonizm schrystianizowany), tomizm (arystotelizm schrystianizowany), skotyzm (kompromis) - wszystkie stanowiska oparte na stosunku do filozofii Arystotelesa

• konserwatyści, czyli augustyniści - Augustyn w teologii, Arystoteles w filozofii, podstawą Platon (schrystianizowany)

• tomiści - teologia i filozofia oparta na Arystotelesie, podstawą Arystoteles (schrystianizowany)

• skotyści - kompromis stanowiska augustyńskiego z tomistycznym, autorstwa Dunsa Szkota

• Nurty uboczne: aleksandrynizm oraz awerroizm łaciński - arystotelizm radykalny/ heterodoksalny (arystotelizm nieschrystianiozowany - Aleksander z Afrodyzji, Aweroes) i teizm oraz panteizm (platonizm nieschrystianizowany)

• Zagadnienia filozoficzne (obozy - heterodoksalny (awerroiści), 2 prawowierne (augustyński, arystotelesowsko - tomistyczny))

• Teologia filozoficzna: stosunek Boga do świata (ortodoksi a heterodości -wola Boża czy emanacja? w czasie czy przedwiecznie? z materii czy z niczego? przez pośredników czy przez Boga?); dowody istnienia Boga (obozy prawowierne - dowód kosmologiczny czy ontologiczny?) i własności Boga (obozy prawowierne - jaka główna własność i jak ją ustawlić? intelektualizm a woluntaryzm)

• Ontologia: pojęcie bytu i jego powszechne składniki, uniwersalia (wiele sporów, ustalanie stanowisk kompromisowych)

• Epistemologia: psychologia, kosmologia (empiryzm kontra aprioryzm) i logika formalna: drugi plan (własności terminów, logika semantyczna)

• Psychologia: definicja duszy (Platońsko - Augustyńska i Arystotelesowska), stosunek duszy do stanów organicznych, czynności, klasyfikacja władz psychicznych, rozum czynny (ogólny czy jednostkowy? śmiertelny czy nieśmiertelny?)

• Filozofia przyrody: hilemorfizm (tomiści) i teoria zarodków (szkoła augustyńska)

• Etyka: etyka normatywna, psychologiczna, socjologiczna - cel ostateczny, prawa moralne, podział cnót, natura cnót, udział woli i rozumu, wolność woli itp.

• Sposób pisania: sumy (ogólne albo szczegółowe - etyka, logika, semantyka, filozofia przyrody), encyklopedie wiedzy pozytywnej (podobnie jak na początku średniowiecza) - Bartłomiej Anglik, Wincent z Beauvais

• Terminy: istnienie/ istota, substancja/ akcydens, forma/ materia, akt/ potencja itp. (podstawowe terminy filozofii scholastycznej)

Chronologia XIII n.e.:

(1200 - Uniwersytet Paryski, inne: w Neapolu, Tuluzie, Cambridge, Salamanka, Sorbona, Lizbona), rozwój wielkiej sztuki - gotyk we Francji, Niemczech, Włoszech; prekursorzy renesansu; dzieła erudycyjne i literackie - Dante; wielkie odkrycia - Marco Polo, technika - okulary, papier, busola; walki i wojny - wyprawy krzyżowe; najazd Tatarów; nowe formy ustrojowe, które przyjęły się - Szwajcaria, Anglia, Rzesza)

• pierwsze ćwierćwiecze: powstanie uniwersytetów, zakonów, studia filozofii starożytnej - jeszcze niezgodnej z chrześcijaństwem (Dawid z Dinant, Amalryk z Bene - potępieni przez Kościół)

• drugie ćwierćwiecze: porozumienie scholastyki z antykiem (Wilhelm z Owernii, Aleksander z Hales, Robert Grosseteste - konserwatyści augustyńscy; Albert Wielki - „tomizm”)

• trzecie ćwierćwiecze: najpłodniejszy i najświetniejszy okres (Albert Wielki, Tomasz z Akwinu - tomiści; Bonawentura - augustynizm, Roger Bacon) - okres ostatecznego formowania się prawowiernej filozofii, ponadto awweroizm (Siger z Brabantu)

• czwarte ćwierćiwecze - uczniowie, broniący i rozwijający doktryny, coraz mniejsza samodzielność (Henryk z Gandawy) i nowy mistrz (Duns Szkot - skotyzm)

KLASYCZNA FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA (XIII n.e.)

Aleksandryści, Awerroiści

CECHY NURTÓW:

• dochodzenie do prawdy niezależnie od Pisma św., w oparciu o Arystotelesa w formie nadanej mu przez komentatorów (Aleksandrna, Awerroesa)

• aleksandrynizm - Dawid z Dinant (pierwsze pokolenie XIII n.e.),

• awerroizm łaciński - Siger z Brabantu (XIII n.e.)

• poprzednicy: Aleksander z Afrodyzji (arystotelik, II n.e. - naturalistyczne pojmowanie filozofii Arystotelesa), Awerroes (arystotelik arabski, XII n.e., tłumaczony przez Michała Szkota)

ALEKSANDRYNIZM - DAWID Z DINANT (POCZĄTEK XIII n.e.)

sławny myśliciel, mało danych (zapewne świecki nauczyciel wydziału artystów w Paryżu), dzieło potępione przez Kościół i spalone, miał bezwzględne zaufanie do rozumu i myślał samodzielnie, opierał się na Arystotelesie i Aleksandrze (II n.e.)

FILOZOFIA

AWERROIZM ŁACIŃSKI - SIGER Z BRABANTU (XIII n.e.)

• przywódca ruchu awerroistycznego w Paryżu, magister wydziału artystów, ostatecznie represjonowany i potępiony, i to dwukrotnie, udał się do Włoch i tam umarł;

• dzieł zachowało się mało, wiadomo o nim z pism Tomasza z Akwinu, Egidiusza z Lessines (potępiali go)

• opierał się na Awerroesie, którego autorytetem był Arystoteles - jego zdaniem najświetniejszy z ludzi, rozwijał jego metafizyczne zagadnienia w swój sposób (Arystoteles nie mówił o nich szczegółowo)

FILOZOFIA

OPOZYCJA - niezgodność interpretacji Arystotelesa z dogmatami wiary (Kościół - zakazy oficjalne, ponadto - Wilhelm w Owernii, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu)

KONTYNUACJA - brak kontynuacji materializmu aleksandryjskiego; awerroizm łaciński stworzył szkołę (Paryż - Boecjusz z Danii, Jan z Jandun; Włochy - Padwa), która przetrwała aż do Odrodzenia (Włochy, XIV wiek), wtedy odnowił się też pogląd aleksandryński

Augustynizm XIII n.e. i św. Bonawentura

CECHY NURTU:

• system prawowierny (filozofia zgodna z dogmatami), konserwatywny (wierność tradycji - Augustyn i jego platonizm z elementami mistyki i scholastyki), ale zmieniony trochę przez pisma Arystotelesa, stoików, neoplatończyków ; rozwinięty przez „starą szkołę franciszkańską”, najznakomitszy przedstawiciel - św. Bonawentura

• poprzednicy: św. Augustyn (platonizm), św. Anzelm (scholastyka), wiktorianie (mistyka), nowe pisma Arystotelesa, stoików, neoplatończyków

ROZWÓJ:

• Wilhelm z Owernii (początek) - biskup Paryża, przeciwny doktrynom arystotelików arabskich (wieczność materii, konieczność stworzenia, pośredniość stworzenia, brak Opatrzności), wierny tradycji scholastycznej (zasady poznania dzięki oświeceniu boskiemu, bezpośrednie poznanie duszy, pojęcia dzięki odrębnej władzy umysłu)

• Aleksander z Hales (wprowadzenie do zakonu braci mniejszych i do uniwersytetu paryskiego) - profesor paryski, franciszkanin, pierwszy wybitny uczony tego zakonu; akceptował wiele nowych doktryn Arystotelesa, nie chcąc się wyrzekać starych (dowody na istnienie Boga metodami Augustyna i Arystotelesa; w teorii poznania rola pośrednictwa bożego, ale też doświadczenia i abstrakcji; rozum czynny interpretowany po augustyńsku jako światło udzielone od Boga; forma i materia jako składniki przedmiotów niecielesnych, pojęcie materii duchowej)

• Robert Grosseteste (Oksford - uzupełnienie o filozofię przyrody),

• Bonawentura (wyrażenie pełnej formuły),

• uczniowie (rozszerzanie w dziedzinie teorii poznania i obrona przed tomizmem)

SZKOŁA:

1. współcześni Bonawenturze - augustynizm: Jan z La Rochelle (XIII n.e.) - Francja; Adam z Marsh - Anglia

2. następcy Bonawentury - analizy epistemologiczne łączone z augustyńską metafizyką, iluminizm i egzemplaryzm: Jan Peckham - Anglia (XIII n.e.), Mateusz z Aquasparta (XIII/ XIV n.e.) - Rzym, Wilhelm z la Mare - Anglia (XIII n.e.),

3. Wilhelm z Ware, Roger z Marston, Ryszard z Middletown, Piotr Olivi - utalentowani, samodzielni myśliciele,

4. grupa wśród franciszkanów oxfordzkich - nauki empiryczne i matematyczne: Roger Bacon

5. modyfikacja doktryn: Duns Szkot (XIV n.e.)

BONAWENTURA (1221 - 1274 N.E., św. Jan Fidanza)

• Bonawentura - przezwisko nadane mu przez św. Franciszka z Asyżu

• Włoch, franciszkanin, studia w Paryżu, uczeń Aleksandra z Hales, stał na czele zakonu (biskup i kardynał), zaprzyjaźniony ze św. Tomaszek z Akwinu,

• znawca Arystotelesa (ale nie zgadzał się z jego nauką), tradycjonalista (nie tworzył nowych poglądów, lecz chciał zachować stare), wszechstronny umysł (scholastyk i mistyk, teolog i filozof) z naciskiem na teologię

• dzieła - scholastyczne i mistyczne (tytuły łacińskie)

FILOZOFIA

Empiryzm średniowieczny - Roger Bacon (odłam augustynizmu)

CECHY OXFORDZKIEJ SZKOŁY EMPIRYCZNEJ:

metafizyka w duchu Augustyna, nauka w duchu empiryzmu

ośrodek - Oksford, przedstawiciel - Bacon

poprzednicy:

szkoła w Chartres (kontynuacja, ale uzupełniona przez materiały dostarczone przez Arabów)

Oxfordzcy myśliciele: Alfred z Sareshel (Alfred Anglicus), Robert Grosseteste/ Greathead (XII/ XIII n.e.) - światło to pierwotna postać materii i prawa rozchodzenia się światła są prawami tworzenia materialnego świata

Piotr z Maricourt - „mistrz eksperymentu”

ROGER BACON (1210 - 1294 n.e.)

• Anglik, studiował w Oksfordzie i Paryżu, uczeń Roberta Grosseteste, wykładał w Paryżu, potem wstąpił do Franciszkanów w Oksfordzie, ostatecznie oddał się całkowicie badaniom naukowym, wraz z kolejną zmianą papieża jego pisma został potępione i spalone, on ukarany więzieniem

• umysł krytyczny, indywidualistyczny, zamiłowanie do badań empirycznych i filologicznych

• pisma: Opus maius (teoria błędów umysłu ludzkiego, pogląd na stosunek nauki i teologii, lingwistykę, matematykę, perspektywę, „naukę eksperymentalną”, filozofię moralną) i inne

• ciekawostka - zbudował teorię nauki eksperymentalnej, ale też sam eksperymentował - przewidział powstanie statków bez wioseł, bomby itp.

• znaczenie: dualista w metodzie (doświadczenie w przyrodoznawstwie, wiara w filozofii), nie oddziałał na współczesnych, czczony przez nowożytnych.

• myśliciele pokrewni: Polska - Witelo (połowa XIII n.e.), Niemcy - Ulryk ze Strassburga, Teodoryk z Freibergu -> szkoła albertystów

FILOZOFIA - ZAGADNIENIA PRZYRODNICZE W OPARCIU O STARĄ FILOZOFIĘ (GRECKĄ PRZEKAZANĄ U ARABSKICH)

św. Tomasz z Akwinu, tomizm (chrześcijański arystotelizm XIII n.e.)

wcześniej od Augustyna - augustynizm: filozofia chrześcijańska oparta na platonie (platoński idealizm)

od Tomasza - tomizm: filozofia chrześcijańska oparta na Arystotelesie (perypatetycki empiryzm) - nowy system, przyjęty najwcześniej przez szkołę dominikańską („młodszą” - starsza była wierna augustynizmowi)

św. TOMASZ (ur. 1225 - 1274)

• poprzednicy:

• Arystoteles: pojęcie poznania jako procesu receptywnego -źródłem poznania są wyłącznie zmysły, nie ma wiedzy wrodzonej, rozum dochodzi do wiedzy pewnej i ogólnej w oparciu o materiał zmysłowy -> empiryzm genetyczny (empiryczna teoria poznania), pojęcie dowodu (rozgraniczenie wiedzy i wiary), pojęcie przyczynowego powiązania zdarzeń (pogląd na stosunek Boga i stworzenia), pojęcie aktu (energii) i potencji oraz pojęcie formy i materii (teoria duszy, ciał, psychologia, filozofia przyrody), pojęcie środka (etyka)

• Tomasz wykazał, iż filozofia Arystotelesa jest zgodna z wiarą chrześcijańską (dogmaty: świat stworzony w czasie, dusza nieśmiertelna, zdarzeniami kieruje opatrzność), przeciwstawił się platonizmowi (neoplatonizmowi, augustynizmowi)

• Augustyn, neoplatonicy chrześcijańscy (Pseudo - Dionizy, Bernard): przymioty Boga

• Tomasz stworzył syntezę historyczną

• Plotyn, neoplatonizm: pytanie o stworzenie świata (powstał taki, bo taki jest doskonały), hierarchiczna koncepcja świata (drabina bytów - dół pojęty po arystotelesowsku, góra po neoplatońsku)

• Tomasz nigdy nie przekroczył granicy między ortodoksją chrześcijańską a panteizmem

• Abelard, Gilbert, Piotr z Hibernii (nauczyciel młodego Tomasza): teoria uniwersaliów i genetyczna teoria poznania

• Albert zwany Wielkim: uznał wyższość Arystotelesa nad innymi doktrynami, ale z elementami neoplatonizmu i augustynizmu (iluminacja jako warunek poznania, mnogość form, dusza jako substancja), z nowych poglądów - oddzielił tajemnice wiary od prawd rozumu, odnalazł kompromisowe koncepcje uniwersaliów (Awicenna), przypomniał kosmologiczne dowody na istnienie Boga (uczeń i kontynuator części teologiczno - filozoficznej: Tomasz, uczniowie Tomasza - tomiści); podejmował badania doświadczalne (uczniowie i kontynuatorzy części przyrodoznawczej - Albertyści)

• życiorys: Włoch z rodu hrabiów Akwinu, studia w klasztorze Monte Cassino, dominikanin, wolny od życia prywatnego i kościelno - administracyjnego (klasztory - Neapol, Kolonia - uczeń Alberta Wielkiego), nauczyciel (wykłady - Kolonia, Paryż, praca naukowa we Włoszech), pracował nad pogodzeniem Arystotelesa i chrześcijaństwa (papież Urban IV polecił mu zinterpretować krytycznie Arystotelesa i poprawić jego błędy)

• pisma (liczne): Komentarz do Sentencyj Piotra Lombarda, Suma filozoficzna, Suma teologiczna, komentarze do prawie całego Arystotelesa, prace monograficzne i prace aktualne o charakterze polemicznym - widać ewolucję poglądów Tomasza w czasie

WIARA A ROZUM, FILOZOFIA A TEOLOGIA

ODDZIELENIE WIEDZY OD WIARY, DZIEDZINY ROZUMU OD DZIEDZINY OBJAWIENIA

Niektóre prawdy są równocześnie objawione i dostępne rozumowi (np. nieśmiertelność duszy), ale pozostałe prawdy należą albo do dziedziny rozumu, albo pochodzą z objawienia.

Dziedziny wiedzy (prawda naturalna, pochodzi z rozumu)

• rzeczy materialne,

• Bóg, Jego istnienie, własności, działanie

Dziedziny objawienia (prawda objawiona, pochodzi z łaski)

• Trójca św., grzech pierworodny, wcielenie, stworzenie świata w czasie

Dziedziny wiedzy i objawienia (prawda zarówno objawiona, jak naturalna)

• nieśmiertelność duszy

Tomasz rozszeregował prawdy ze względu na ich różną naturę (Anzelm próbował jeszcze dowodzić wszystkiego rozumem)

Prawd objawionych nie sposób udowodnić, można ich tylko bronić i wykazywać niesłuszność zarzutów przeciwko nim.

Prawdy objawione nie są sprzeczne z rozumem, lecz uzupełniają prawdy rozumowe (naturalne)- nie ma podwójnej prawdy, gdyż źródło prawdy jest jedno - Bóg.

U awerroistów przyjmowano dwie prawdy o jednej rzeczywistości - wyprowadzone przez rozum i objawione przez Boga.

ODZIELENIE FILOZOFII OD TEOLOGII

Teologia - zajmuje się prawdami objawionymi (z łaski)

Filozofia - zajmuje się prawdami rozumowymi (naturalnymi)

Gdy filozofia i teologia zajmują się tą samą prawdą (prawdy objawione, dostępne też rozumowi), traktują ją inaczej -> filozofia przygotowuje do teologii i jej broni, teologia wykłada prawdy objawione.

1272 n.e. - paryski wydział artystów zabronił filozofom zabierać głos w sprawach teologicznych, jako nieuprawnionym do tego

NAUKA O BYCIE

Istnieją substancje, czyli byty samoistne (jednostkowe rzeczy) i byty niesamoistne (powszechniki - pojęci ogólne).

Dużo z Arystotelesa (substancja, czyli byt samoistny, to tylko przedmioty jednostkowe, poznanie bezpośrednie dotyczy tylko przedmiotów jednostkowych, powszechniki są zawarte w substancjach i abstrahowane przez umysł)

A. JEDNOSTKOWE RZECZY - BYTY SAMOISTNE:

1. to jedyne byty istniejące samodzielnie (byty samoistne), czyli substancje,

2. to jedyne byty dane umysłowi w bezpośrednim poznaniu.

BUDOWA SUBSTANCJI (jednostkowego bytu):

istota (forma + materia) + istnienie

1. istota: to, co wspólne gatunkowi i zawarte w definicji

1. forma: podstawa tego, co gatunkowe, źródło jedności

2. materia: podstawa tego, co indywidualnie różne, źródło mnogości i cielesności

2. istnienie

RODZAJE SUBSTANCJI:

1. Bóg - jedyny byt, którego istotą jest istnienie; czysty akt; byt tworzący

• byt konieczny - nie może nie istnieć i byt niezależny - istnieje niezależnie od wszystkiego

pozostałe byty - byty złożone z istnienia i istoty; zawierają potencję; byty stworzone

• byty przypadkowe (istnienie nie leży w ich istocie, mogą nie istnieć) i byty zależne (nie istnieją same w siebie)

1. byty duchowe - byt złożony z istoty i istnienia, ale w istocie mające tylko formę (anioły); zawierają potencjalność

2. byty cielesne - byty złożone z istoty i istnienia, w istocie mające formę i materię (ludzie itd.); zawierają potencjalność




























B. POWSZECHNIKI (uniwersalia, przedmioty pojęć ogólnych) - BYTY ZALEŻNE:

a) to byty istniejące jedynie w łączności z substancjami (jednostkowymi rzeczami) - istnieją w substancjach, nie są substancjami,

b) to byty, które mogą być wyabstrahowane przez umysł.

TRZY RODZAJE POWSZECHNIKÓW:

1. zawarty w substancji jednostkowej, której przedmiot stanowi, tzw. powszechnik bezpośredni - istnieje w rzeczy jednostkowej

2. wyabstrahowany przez umysł, tzw. powszechnik refleksyjny - istnieje w umyśle, tylko podstawę ma w rzeczach

3. idea w umyśle bożym, wzór, wg którego Bóg stworzył świat realny, tzw. powszechnik niezależny - istnieje w umyśle bożym

BÓG

ISTNIENIE BOGA:

1. nie jest oczywiste, wymaga dowodu (zerwanie z augustynizmem - Bóg jest obecny w duszy ludzkiej)

2. dowód nie może być oparty na apriorycznym rozumowaniu - istnienie Boga nie wynika z pojęcia prawdy (Augustyn), ani z pojęcia doskonałego bytu (Anzelm)

3. dowód musi być oparty na doświadczeniu (scholastyka), musi być aposterioryczny - istnienie Boga może być wyprowadzone tylko z jego dzieł; obserwacja ukazuje, iż świat sam w sobie nie zawiera swojej przyczyny i wskazuje na przyczynę poza światem

5 dowodów na istnienie Boga:

1. istnieje ruch, musi istnieć pierwsza przyczyna ruchu

2. świat jest niesamoistny, musi istnieć istota samoistna będąca przyczyną świata

3. rzeczy są przypadkowe (mogą nie istnieć), musi istnieć poza nimi istota konieczna (musząca istnieć)

4. istnieją istoty różnej doskonałości, musi istnieć istota najdoskonalsza

5. przyroda jest celowa, musi istnieć istota najwyższa rządząca przyrodą i działająca celowo

• dowody kosmologiczne (założenie: szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza), trzy pierwsze oparte na Arystotelesie, dwa pozostałe - neoplatońskie (Jan z Damaszku)

PRZYMIOTY BOGA:

1. określone przez Pismo św. i pisma Ojców kościoła,

2. poznawalne rozumem, pośrednio (negacja lub eminencja - przez zaprzeczenie bądź wzmożenie własności istot skończonych)

Własności Boga: byt samoistny, niezależny - jedyny byt istniejący sam przez się, inne są bytami zależnymi (ujęcie metafizyczne)

1. własności ustalone przez negację: niezmienny (nie ma przyczyny, więc nie ma siły mogącej go zmieniać), odwieczny i nieskończony (początek i koniec to rodzaj zmiany, a jest niezmienny), prosty i niezłożony (podstawa złożoności to materia, a Bóg jest niematerialny), ma istotę identyczną z istnieniem (byt prosty nie może mieć składników), niedefiniowalny (nie ma dlań rodzaju - formy)

2. własności z eminencji: doskonałość, mądrość, wszechmoc, inteligencja, wola itd.

ŚWIAT

1. własności świata (rzeczy skończonych) wynikają z pojęcia Boga jako bytu samoistnego i pojęcia rzeczy skończonych - niesamoistnych - byt świata jest niesamoistny, więc musiało kiedyś nastąpić nadanie tego bytu, czyli stworzenie - świat jest stworzony

2. budowa świata wynika z pojęcia Boga - Bóg działa celowo i rozumnie, jest stwórcą świata, więc świat musi być celowy i rozumny, a mnogość i różnorodność stworzenia służą wyrażeniu pełni istoty Boga

-> własności świata i jego budowa w większości poparte są racjonalnymi dowodami

WŁASNOŚCI ŚWIATA:

1. stworzony z niczego (a nie z odwiecznej materii - odwieczna materia musiałaby być niezależna od Boga, a nie ma nic samoistnego poza Bogiem; odejście od Platona i Arystotelesa)

2. stworzony wprost przez Boga, a nie przez instancje pośrednie (gdyby były instancje pośrednie, wtedy świat byłby wynikiem sumowania się przyczyn, czyli dziełem przypadku, i nie miałby jedności, którą posiada; odejście od neoplatończyków, gnostyków i niektórych systemów patrystycznych)

3. stworzenie jest aktem woli, nie konieczności (każda istota działa zgodnie ze swoją naturą, istoty rozumne są wolne, Bóg jest istotą rozumną i działa w sposób wolny - z wielu możliwości wybrał jedną; odejście od systemów emanacyjnych)

4. stworzenie świata nastąpiło według idei Bożych (istoty rozumne i wolne działają zgodnie ze swoimi ideami, Bóg stworzył świat według idei)

-> własności świata poparte dowodem i wiedzą

5. stworzenie świata nastąpiło w czasie (stworzenie świata w czasie jest rzeczą wiary, nie można jej udowodnić, gdyż dowód operuje pojęciami ogólnymi, które dotyczą własności rzeczy, niezależnych od czasu; augustyńskie dowody na początek świata i dowody na koniec świata Awerroesa są niewystarczające)

6. stworzenie świata ma cel, więc świat jest uporządkowany i rozwija się celowo wg planu boskiego, tzw. Opatrzności - Bóg jest przyczyną sprawczą i celową świata, czyli stworzył świat i kieruje nim; części niższe służą wyższym, wszystkie części służą Bogu, który jest celem świata; wszystko, co się dzieje (nawet wolne czyny istot rozumnych), jest zgodne z planem Boga (Tomasz zajął stanowisko pośrednie między deizmem - Bóg nie ma wpływu na działanie stworzeń i okazjonalizmem - stworzenia nie mają wpływu na swoje działania; wg niego częścią planu Boga jest wolna wola, będąca postawą działania istot rozumnych; Bóg jest transcendentny, ale poniekąd immanentny światu)

BUDOWA ŚWIATA:

1. istnieje mnogość i różnorodność stworzeń, które są potrzebne, by wyrazić pełnię istoty Boga;

2. istnieją różnorodne stworzenia o różnym stopniu doskonałości: od ciał nieorganicznych, przez rośliny, zwierzęta, aż po człowieka (wszystkie powyższe znane są z doświadczenia),

3. ponadto istnieją istoty wyższe, czyste inteligencje (anioły) - są konieczne, by zapewnić ciągłość między Bogiem a stworzeniem, to istoty pośrednie, a ich własności są również pośrednie, tzn. poznają przez iluminację, a nie przez zmysły, jak człowiek, czy z własnej natury, jak Bóg (w nauce o aniołach u Tomasza górę biorą czynniki neoplatońskie i i religijne - Tomasz łączy biblijną naukę o aniołach ze stopniami hierarchicznymi bytu u neoplatończyków, bierze układ chórów anielskich od Pseudo - Dionizego, przypisuje aniołom własności, które niektórzy przypisywali ludziom - np. iluminacja u Augustyna)

4. najwyższa istota tworząca to Bóg

ciała nieorganiczne -> rośliny -> zwierzęta -> człowiek -> anioły -> Bóg

DUSZA

1. każdy człowiek to samoistna substancja, do jego natury należy dusza i ciało (pogląd odbiegający od Platona i potem Augustyna, mistyków, franciszkanów - wg nich człowiek to dusza; pogląd arystotelesowski - hylemorfizm)

2. dusza to forma każdej istoty organicznej, czynny pierwiastek tej istoty

3. każda istota ma jedną formę - duszę

4. forma wyższa obejmuje własności wszystkich niższych form (odejście od poglądu franciszkańskiego, zgodnie z którym człowiek musi mieć kilka form, które pełnią różne funkcje)

5. u człowieka dusza jest rozumna - dzięki niej człowiek potrafi poznawać w sposób rozumny (to cecha właściwa i wyróżniająca człowieka spośród innych stworzeń) i potrafi wszystko, co istoty niższe

-> Tomasz zajął stanowisko psychofizycznej jedności człowieka (odszedł od bezcielesnego spirytualizmu i dualizmu duszy/ ciała)

POZNANIE

POZNANIE:

1. człowiek ma dwie władze poznawcze - zmysłową (niższa) i umysłową (wyższa), nierozerwalnie związane, przy czym umysł posługuje się zmysłami, gdyż jest złączony z ciałem i nie może obejść się bez zmysłów (odejście od augustyńskiej tradycji, wg której poznanie jest samorzutne - umysł niezależny od zmysłów)

2. poznanie to proces receptywny, podczas którego przedmiot wraża w duszę swój obraz (zachodzi to podczas zetknięcia się podmiotu z przedmiotem za pośrednictwem zmysłów)

3. wszelkie poznanie jest pochodzenia empirycznego, poznajemy przez zmysły konkretne rzeczy (nie ma idei wrodzonych (Platon) ani prawzorów rzeczy (Augustyn) - prawzory poznają tylko „czyste inteligencje” - anioły, nie mające ciał i zmysłów) - poznanie rozpoczyna się od zmysłów, kończy się umysłowym ujęciem rzeczy, poznanie ma empiryczną genezę, ale abstrakcyjny (racjonalny) kres

4. rozum jest władzą duszy (u Awerroesa - oddzielna substancja, rozum pojmowany metafizycznie), dzieli się na czynny i bierny (za Arystotelesem): rozum czynny nie jest właściwie władzą poznawczą, jest niczym światło, które padając na wyobrażenie wydobywa zawartą w nim istotność; rozum bierny rozpoznaje istotność oświetloną przez rozum czynny i dokonuje właściwego aktu poznawczego - jest bierny i receptywny wobec rozumu czynnego, jak rozum wobec zmysłów

zmysły -> ujmowanie umysłowe konkretnych, jednostkowych przedmiotów -> poznawanie ogólnych, istotnych własności jednostkowych przedmiotów

ZAGADNIENIA SZCZEGÓŁOWE:

1. przedmioty materialne możemy poznawać rozumem, posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną (u Platona - przedmiot poznania to idee niematerialne), ale poznajemy tylko gatunki - poznanie rozumowe jest bowiem zawsze ogólne

2. duszę poznajemy tylko pośrednio, gdyż dostrzegamy jedynie czynności duszy, a nie duszę i jej władzę (dane nam są bezpośrednio tylko rzeczy zewnętrzne, a nie przeżycia wewnętrzne, i tylko to, co rzeczywiste, a nie to, co potencjalne) (u Augustyna - dusza poznaje siebie przez bezpośrednią intuicję i to jest poznaniem najpewniejszym, z którego wywodzi się wszystko inne)

FILOZOFIA MORALNA

(Tomasz włączył do swojej filozofii zagadnienia moralne i włączył do filozofii dział moralny równoległy do teoretycznego, mimo iż powszechnie panował pogląd, że są one sprawą wiedzy praktycznej, a nie naukowej; nawiązał przy tym do Arystotelesa i etyki umiaru i rozumu, a nie do ascetyzmu i neoplatońskiego ekstatyzmu, które dominowały)

1. dobra są niższe i wyższe (a nie tylko wyższe)

2. rozum musi kierować wolą i poprzedzać ją, aby trafnie wybierać -> intelektualizm (odejście od woluntaryzmu augustyńskiego)

3. cel życia to szczęście, które jest poznaniem Boga (poznanie to najwyższa funkcja człowieka, a Bóg to najdoskonalszy przedmiot poznania)

4. Bóg to ostateczny cel i miara czynów ludzkich (tak samo jak augustyniści), ale istnieją też cele bliższe, pośrednie (inaczej niż u Augustyna)

OGÓLNE WŁASNOŚCI TOMIZMU

1. oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu (odrzucenie iluminizmu, nadprzyrodzonego oświecenia, wiedzy apriorycznej, wrodzonej, intuicyjnej - tego, co było typowe dla scholastyki)

2. dualizm Boga i świata - bytu absolutnego i względnego, Boga i stworzenia (przeciwieństwo panteizmu)

3. hilemorfizm i jedność natury człowieka - człowiek jest duszą i ciałem (odrzucenie spirytualizmu i dualizmu w pojmowaniu człowieka, jest to jedna substancja)

4. obiektywizm - tylko rzeczy zewnętrzne są nam dane bezpośrednio w doświadczeniu zmysłowym, rzeczy wewnętrzne są nam dane tylko pośredni (odejście od subiektywizmu mistyków i augustynistów)

5. empiryzm - wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (odejście od aprioryzmu Augustyna)

6. uniwersalizm - ogół jest wyżej niż jednostka (przeciwstawienie się indywidualizmowi)

7. realizm umiarkowany - pojęcia ogólne są zawarte w rzeczach jednostkowych (przeciwieństwo nominalizmu - pojęcia ogólne nie mają przedmiotów; i realizmowi skrajnemu - tylko pojęcia ogólne mają przedmioty)

8. intelektualizm - pierwszeństwo rozumu przed wolą (przeciwstawienie woluntaryzmowi Augustyna i emocjonalnej postawie mistyków)

-> Tomasz nawiązał do antyku Arystotelesa, był w swoich czasach w mniejszości (nawiązywano do Platona i neoplatończyków)

OPOZYCJA

Spór o Tomasza stał się najważniejszym sporem XIII w.

XIII w - „stara” scholastyka (augustyńska) - głównie franciszkanie, też dominikanie), heterodoksalna i ortodoksalna filozofia, awerroizm: atakowano jedność materii i formy, odrzucenie materii duchowej, uznanie materii za podstawę indywidualności, potencjalność materii, teorię pośredniego poznania duszy, odrzucenie illuminizmu

UCZNIOWIE I ZWOLENNICY

dominikanie - Ptolemeusz z Lukki, Egidiusz z Lessines, Herveus z Nedellec; zakon augustianów - Egidiusz Rzymianin; karmelici - Gerard z Bolonii; księża świeccy (Paryż, potem Kolonia) - Piotr z Owernii

ostatecznie nauka Tomasza uznana została za oficjalnie obowiązującą (dominikanie, jezuici i inni)

nawrót do tomizmu: XVI n.e. (Hiszpania - Franciszek Suarez), II p. XIX n.e. (Rzym - Leon XIII, tzw. „neotomizm”)

Duns Szkot i skotyzm

SKOTYZM

wyrównanie antagonizmu między augustynizmem a tomizmem (postawa zasadniczo augustyńska, ale z przyjęciem wielu elementów Tomasza), dokonane przez franciszkanów - „nowa szkoła franciszkańska”

DUNS SZKOT (1270 - 1308 n.e.)

• poprzednicy:

Wilhelm z Ware (nauczyciel Dunsa - opozycja przeciw iluminizmowi),

Henryk z Gandawy (XIII n.e. - wierny przekonaniu, iż siły przyrodzone nie wystarczają do poznania pełnej prawdy, konieczne jest boskie oświecenie, ponadto wola powinna poprzedzać rozum (woluntaryzm), z czym wiąże się przekonanie, że dobro jest ważniejsze od prawdy (metafizyka), a miłość ważniejsza od poznania (etyka))

• życie: poświęcenie nauce (Oksford, potem Paryż, Kolonia), umysł krytyczny

• pisma: komentarz do Sentencyj (Opus Oxoniense) i inne

POGLĄDY:

wspólne z Tomaszem: poglądy teologiczne (wspólne dla wszystkich filozofów ortodoksyjnych), ale też ontologiczne, epistemologiczne, psychologiczne (aposterioryzm, odrzucenie teorii iluminacji, koncepcja uniwersaliów, podział funkcji psychicznych)

różnice z Tomaszem: postawa introwersyjna (koncentracja na przeżyciach wewnętrznych), z której wynikał indywidualizm, woluntaryzm (u Tomasza - koncentracja na doświadczeniach zewnętrznych, uniwersalizm i intelektualizm)

PRZEWAGA WIARY NAD ROZUMEM

Nauka - zajmuje się tym, co jest znalezione przez rozum, a rozum nie wszystko może znaleźć, np. większość tez teologicznych jest rozumowi niedostępna, to dziedzina rozumu

-> sceptycyzm w stosunku do możliwości poznawczych rozumu

Wiara - zajmuje się tym, co niedostępne rozumowi, czyli większością tez teologicznych (w tym: właściwościami Boga, świata, duszy), to dziedzina objawienia

-> poznanie nadprzyrodzone, będące podstawą wiary, ma większy stopień pewności od poznania rozumowego

(różnica w stosunku do Tomasza - mniejsze możliwości rozumu, u Tomasza jedynie niektóre dogmaty nie mogły być rozumowo wytłumaczone; odejście od scholastyki przetwarzającej wiarę w wiedzę)

PRZEWAGA INTUICJI NAD ABSTRAKCJĄ

Są dwa rodzaje aktów pierwotnych - zmysłowe (zmysły zwrócone ku rzeczom zewnętrznym) i umysłowe (umysł zwrócony ku samemu sobie i przeżyciom wewnętrznym)

(u Tomasza - pierwotne akty to tylko akty zmysłowe, umysł jest w stosunku do nich bierny)

Akty zmysłowe prowadzą do poznania nie tylko gatunków, ale i jednostek, co jest możliwe dzięki temu, iż umysłowe poznanie abstrakcyjne jest poprzedzone poznaniem intuicyjnym - akt bezpośredniego poznania przedmiotu obecnego

(u Tomasza - poznanie ma charakter ogólny i dotyczy tylko gatunków, przechodzi od zmysłów, przez abstrakcję, do poznania ogólnego)

Przebieg poznania: zmysły (poznanie bezpośrednie zmysłami) -> intuicja (poznanie bezpośrednie- poznanie konkretnej jednostki, jej cech indywidualnych i istnienia) -> abstrakcja (poznanie powszechnych i ogólnych własności rzeczy)

(u Tomasza - zmysły -> abstrakcja)

PRZEWAGA JEDNOSTKI NAD OGÓŁEM

Natura bytu jest jednostkowa (a nie ogólna - Platon), indywidualność to podstawowa cecha bytu.

(odejście od starożytnego uniwersalizmu, gdzie byt lub jego istota jest ogólna, do indywidualizmu)

Forma to istotny czynnik rzeczy, każda rzecz zawiera formę gatunkową i indywidualną. Indywidualność pochodzi od formy, a nie od materii.

(u Tomasza - forma w rzeczy jest jedna i ogólna, indywidualność wynika z materii)

Pojęcia ogólne mają swoje przedmioty, zawarte w rzeczach indywidualnych (np. linia, punkt itd. są zawarte w rzeczach, nie są pustymi pojęciami) - połączenie indywidualizmu z uniwersalizmem.

(u innych - pojęcia ogólne mają swoje przedmioty poza rzeczami, albo w ogóle nie mają przedmiotów)

W człowieku istnieje wiele form - psychiczne i biologiczne

(u Tomasza - tylko jedna forma)

PRZEWAGA WOLI NAD MYŚLĄ

W poznaniu obok zmysłów (materiał) i abstrakcyjnego rozumu (obróbka) ma udział intuicja i wola.

Intuicja to bezpośrednie poznanie jednostkowej rzeczy i jej istnienia.

Wola z natury jest wolna i może kierować rozumem, od woli zależy poznanie - w poznaniu jest aktywność (pierwszy etap jest bierny, kolejny - aktywny)

(U Tomasza - poznanie rozpoczyna się od zmysłów i jest dziełem wyłącznie abstrakcyjnego rozumu, rozum kieruje wolą, poznanie jest procesem receptywnym i biernym)

Wola to najdoskonalsza z władz, wolna wola upodabnia i zbliża człowieka do Boga, jest istotą duszy.

(u Tomasza - rozum to najdoskonalsza z władz, poznanie to cel życia)

Bóg to wolna wola - granicą jego wolności są pierwsze dwa boskie przykazania oraz tworzenie rzeczy sprzecznych i niemożliwych. Prawda i dobro pochodzą od Boga, który może je zmieniać - zasady prawdy i dobra są ustanowione przez Boga na bazie jego wolnego wyboru, nie są obiektywne i niewzruszone.

(u Tomasza - Bóg jest zależny od prawdy i dobra)

Prawda i dobro nie muszą być racjonalne, gdyż zależą od niepojętych wyroków bożych i mogły by być zupełnie inne, dlatego można je poznać tylko przez objawienie, a nie przez rozum -> irracjonalizm poznawczy w teologii

ISTOTA SKOTYZMU

świat to zespół jednostek (u Tomasza - prawdy ogólne), jest irracjonalny (u Tomasza - twór racjonalny), to dzieło wolności (u Romasza - konieczny)

wiara ma przewagę nad rozumem, intuicja ma przewagę nad abstrakcją, jednostka nad ogółem, wola nad myślą (za Augustynem)

istnieją formy indywidualne, obok form gatunkowych, i one decydują o indywidualności w rzeczach

rozum nie potrafi objąć wielu prawd teologicznych, w poznaniu musi mieć udział intuicja i wola

prawdy są natury arbitralnej - zależą od wolnej woli Boga

OPOZYCJA - tomiści

SZKOŁA SKOTYSTÓW - franciszkanie (skrajny realizm i formalizm), w XV n.e. - Jan Magistri, Tartaretus, XVI i XVII n.e. - regeneracja w Hiszpanii

Imaga ss. 1, 03-05-10

Tatarkiewicz - Historia filozofii - opracowanie

Aleksandryści, Awweroiści

BYTY CIELESNE

istota (= forma + materia)

+ istnienie;

byty potencjalne i zależne, mogą nie istnieć

BYTY DUCHOWE

istota (= forma)

+ istnienie;

byty potencjalne i zależne - mogą nie istnieć

BÓG

istota = istnienie;

czysty akt, byt konieczny i niezależny - musi istnieć

MATERIA

FORMA

+

ISTOTA (potencja)

ISTNIENIE (akt)

Roger Bacon - empiryzm w przyrodoznawstwie, mistycyzm w filozofii (dwa typy doświadczenia jako źródła poznania, brak wiary w rozum)

TEORIA POZNANIA, NAUKI, DOŚWIADCZENIE JAKO JEDYNA METODA POZNANIA, WEWNĘTRZNE (PODSTAWA - OŚWIECENIE) I ZEWNĘTRZNE (PODSTAWA - ZMYSŁY)

Istnieją dwa sposoby poznania - doświadczenie i argumentacja.

Doświadczenie jest podstawą wiedzy pewnej, gdyż bezpośrednio ogląda prawdę. Argumentacja nie daje wiedzy pewnej.

Doświadczenie to poznanie nieabstrakcyjne, niedyskursywne, bezpośrednie.

Doświadczenie obejmuje metody proste, eksperymentalne (wywoływanie zjawiska dla jego obserwacji), także matematyczne (poszukiwanie prawidłowości liczbowych w zjawiskach przyrodniczych).

Doświadczenie może być:

1. przyrodnicze - zewnętrzne, naturalne, dostępne przez przyrodzone zmysły - dotyczy rzeczywistości zmysłowej (rzeczy, zjawisk przyrodzonych) i jest ludzkie, filozoficzne

2. mistyczne - wewnętrzne, możliwe dzięki oświeceniu od Boga - dotyczy rzeczywistości nadzmysłowej (zjawisk nadprzyrodzonych, Boga) i jest mistyczne

Oświecenie (podstawa doświadczenia wewnętrznego) może być:

1. przyrodzone (dane każdemu, podstawa wszelkiej wiedzy) [w duchu Augustyńskim]

2. wewnętrzne (nadprzyrodzone)

3. praobjawinie (cała prawda - udzielone niegdyś prorokom i patriarchom żydowskim, częściowo przechowana przez starożytnych Greków)

Prawdę można poznać jedynie dzięki oświeceniu, które umożliwia podstawowe doświadczenia wewnętrzne. One umożliwiają odkrywanie prawdy przez doświadczenia zewnętrzne. Rozum nie jest w stanie sam przez się poznawać prawdy i filozofia autonomiczna powinna być potępiona.

Nauka to stały proces, postępowe odkrywanie prawdy, odkrytej już kiedyś w praobjawieniu i zapomnianej.

ISTOTA AUGUSTYNIZMU XIII n.e.: nieskończona przewaga Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem (Boga i duszę znamy lepiej niż świat materialny i swoje ciało), połączenie iluminizmu z genetycznym empiryzmem (bezpośrednie, intuicyjne poznanie Boga i własnej duszy, aprioryczny sposób dowodzenia istnienia Boga), powszechny hilemorfizm, materia duchowa, światło jako powszechna forma ciał, mnogość form w substancjach) -> łączenie scholastyki z mistyką

Nauka o Bogu i o świecie -> poznanie bezpośrednie, hilemorfizm, metafizyka światła, racje zarodkowe

Boga znamy bezpośrednio - przez pojęcia, które znajdują się w naszym umyśle, jego istnienie nie wymaga dowodu (wystarczy fakt, iż mamy pojęcie Boga - podobnie twierdzili Augustyn, Anzelm) -> teoria bezpośredniego pozytywnego poznania (cechy Boga zgodne z tradycją)

Świat poznajemy dzięki Bogu, który daje nam pojęcia bytu pierwotnego, umożliwiające zrozumienie bytu ograniczonego, poznawalnego zmysłami i rozumem.

w jednej rzeczy istnieje wiele form; materia znajduje się również w duszach, inna niż w ciele -> hilemorfizm

siłą działającą powszechnie w materii, powszechną formą, jest światło; poza nim istnieją formy swoiste, decydujące o odrębności gatunku (na zasadzie analogii do światła - subtelne, bezcielesne - tłumaczono działanie rozumu czynnego, Boga) -> metafizyka światła

przyczyny rozwoju leżą w samych ciałach, każde ciało ma swój zarodek (stoicy), swoistą formę, natury nadprzyrodzonej, które zostają zaszczepione w ciałach przez Boga -> teoria „racji zarodkowych”

TEORIA POZNANIA - połączenie arystotelizmu z augustynizmem (abstrakcji z iluminacją, racjonalizmu z mistycyzmem)

Przebieg poznania (empiryczny) - od postrzeżeń, przez abstrakcyjne ujmowanie tego, co w postrzeżeniach zawarte, do znalezienia pojęć, ich abstrahowanie i oczyszczanie, do najogólnejszych prawd -> empiryzm

Pewność poznania - umysł posiada wrodzoną zdolność odróżniania prawdy od fałszu, posiada znajomość niezmiennych i wiecznych reguł prawdy, co pozwala na wydanie sądów o wynikach poznania empirycznego -> zdolności wrodzone. Źródło poznania - prawdy wieczne i niezmienne są w Bogu (w umyśle bożym istnieją wieczne, idealne wzory) i zna je tylko ten, kogo Bóg oświeci, to jest warunek poznania -> supranaturalizm

Poznanie Boga - wymaga łaski; przebiega na szczeblach - poznanie dzieł bożych (zmysły + rozum), obraz w duszy (prawdy wrodzone), wprost (stany mistyczne)

Stopnie poznania: umysł przyrodzony, podniesiony przez wiarę, pouczony przez Pismo, natchniony przez kontemplację, objaśniony przez proroctwa, pogrążony w zachwycie -> na najwyższych szczeblach następuje jednoczenie się z Bogiem

Drogi duszy: wyzwolenie ze zła, wewnętrzne oświecenie, zjednoczenie z Bogiem (przez poznanie - patrz wyżej)

Podsumowanie: źródłem poznania jest Bóg, pewność poznania zapewniają dane od Boga wybranym prawdy wrodzone, a materiałem do weryfikacji jest poznanie zmysłowe i racjonalne; poznanie Boga możliwe jest tylko w stanach mistycznych -> łączenie naturalizmu starożytnych z symbolizmem średniowiecza (aprioryzm i empiryzm, mistycyzm i racjonalizm)

Poznanie - dwie prawdy

To, co jest prawdziwe wg filozofii, może nie być prawdziwe wg wiary (filozofia a prawdy wiary to dwie różne prawdy)

Pogląd absolutnie sprzeczny ze scholastyką, która bazowała na zgodności wiary i rozumu.

Powiązanie zjawisk - determinizm powszechny i zaprzeczenie odpowiedzialności

Wszystkie zjawiska fizyczne są ze sobą w sposób ścisły powiązane.

Człowiek (cielesny, fizyczny, materialny) nie ma możliwości zmienić koniecznego biegu zjawisk - > determinizm, zaprzeczenie odpowiedzialności

Świat - zaprzeczenie Opatrzności i wolności bożej

Świat został stworzony nie przez Boga bezpośrednio, lecz przez instancje pośrednie (motyw neoplatoński).

Bóg, nie będąc bezpośrednim twórcą świata, nie może wpływać na jego los - świat jest materialny i obcy Bogu, Bóg nie może znać materii -> zaprzeczenie Opatrzności

Świat tworzy się poza czasem, jest odwieczny (jak Bóg), jest procesem koniecznym (nie jest aktem woli Bożej) -> zaprzeczenie wolności bożej w tworzeniu

Jedność rozumu, nieśmiertelność ludzkości, śmiertelność człowieka

Rozum (dusza rozumna) jest jeden i ten sam dla wszystkich ludzi. Pełni funkcje poznawcze. Jest nieśmiertelny (gdyż jest niematerialny), jest nieindywidualny (gdyż nie posiada materii, źródła zróżnicowania - mnogości i indywidualności), jest poza ciałem i łączy się z nim tylko przemijająco.

Poza rozumem każdy człowiek ma indywidualną duszę (tylko funkcje zmysłowe, cielesna i ginie razem z ciałem).

Człowiek jest śmiertelny - umiera, tylko ludzkość jest nieśmiertelna.

Rozum, Bóg -> materializm, panteizm

Rozum jest rodzajowy, ogólny, gatunkowy, jest podłożem człowieka (zróżnicowanych form). Materia jest również podłożem form. Rozum jest tym samym, co materia -> materializm rozumu

Bóg jest niezmienny, nieskończony, wszechobecny, jest podłożem wszystkich bytów. Takie same własności ma materia. Bóg jest identyczny z materią, rozumem -> materializm Boga

Byt prawdziwy to materia, identyczna z rozumem czynnym i Bogiem -> materialistyczny panteizm

Materializm (jedyny w średniowieczu, wynaturzony arystotelizm), hilemorfizm

Rzeczy składają się z materii i formy -> hylemorfizm

Realne jest tylko to, co rodzajowe, wszystko inne jest zjawiskowe. Realna jest materia, zjawiskowe są rzeczy.

Materia jest prawdziwym bytem, realnym (rodzajowa, wspólna rzeczom), jest niepoznawalna zmysłami, lecz tylko rozumem, to wspólne podłoże rzeczy

-> byt prawdziwy to materia pierwsza, jest wszędzie jedna i ta sama, rzeczy to tylko zjawiska, nietypowy materializm

Przeciwieństwo do materializmu typowego, wg którego bytem prawdziwym jest materia pojęta jako zespół rzeczy, a nie materia rozumiana jako podłoże rzeczy

Formy są zróżnicowane, zjawiskowe, są luźno związane z bytem (materią), ujmowane przez zmysły i istniejące tylko dla zmysłów

-> od formy pochodzi zróżnicowanie, różnokształtność (zjawiskowość), wynaturzony arystoelizm

Odwrotna interpretacja do Arystotelesa, dla którego to forma była tym, co rodzajowe, pojęciowe, nie zmysłowe, czynnikiem jedności (a nie różnorodności)

Rzeczywistość - składa się z prawdziwej materii (byt) i zjawiskowych form (rzeczy)

inni: teistyczni i panteistyczni platonicy (nieschrystianizowani)

Awerroiści i Aleksandryści (arystoteles nieschrystianizowany)

Kompromis - skotyści

świat to zespół jednostek (u Tomasza - prawdy ogólne), jest irracjonalny (u Tomasza - twór racjonalny), to dzieło wolności (u Romasza - konieczny)

wiara ma przewagę nad rozumem, intuicja ma przewagę nad abstrakcją, jednostka nad ogółem, wola nad myślą (za Augustynem)

istnieją formy indywidualne, obok form gatunkowych, i one decydują o indywidualności w rzeczach

rozum nie potrafi objąć wielu prawd teologicznych, w poznaniu musi mieć udział intuicja i wola

prawdy są natury arbitralnej - zależą od wolnej woli Boga

Nurt tomistyczny - arystotelesowski

oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu (odrzucenie iluminizmu, nadprzyrodzonego oświecenia, wiedzy apriorycznej, wrodzonej, intuicyjnej - tego, co było typowe dla scholastyki)

dualizm Boga i świata - bytu absolutnego i względnego, Boga i stworzenia (przeciwieństwo panteizmu)

hilemorfizm i jedność natury człowieka - człowiek jest duszą i ciałem (odrzucenie spirytualizmu i dualizmu w pojmowaniu człowieka, jest to jedna substancja)

obiektywizm - tylko rzeczy zewnętrzne są nam dane bezpośrednio w doświadczeniu zmysłowym, rzeczy wewnętrzne są nam dane tylko pośredni (odejście od subiektywizmu mistyków i augustynistów)

empiryzm - wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (odejście od aprioryzmu Augustyna)

uniwersalizm - ogół jest wyżej niż jednostka (przeciwstawienie się indywidualizmowi)

realizm umiarkowany - pojęcia ogólne są zawarte w rzeczach jednostkowych (przeciwieństwo nominalizmu - pojęcia ogólne nie mają przedmiotów; i realizmowi skrajnemu - tylko pojęcia ogólne mają przedmioty)

intelektualizm - pierwszeństwo rozumu przed wolą (przeciwstawienie woluntaryzmowi Augustyna i emocjonalnej postawie mistyków)

Tomasz nawiązał do antyku Arystotelesa, był w swoich czasach w mniejszości (nawiązywano do Platona i neoplatończyków)

Nurt augustyńsko - platoński (konserwatywny): nieskończona przewaga Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem (Boga i duszę znamy lepiej niż świat materialny i swoje ciało), połączenie iluminizmu z genetycznym empiryzmem (bezpośrednie, intuicyjne poznanie Boga i własnej duszy, aprioryczny sposób dowodzenia istnienia Boga), powszechny hilemorfizm, materia duchowa, światło jako powszechna forma ciał, mnogość form w substancjach)

Nurty uboczne

Nurty prawowierne

---