dr Katarzyna Stemplewska-Żakowicz

[e-mail]

Wywiad psychologiczny

i inne swobodne techniki diagnostyczne

TW0 3-10, tryb dzienny , semestr zimowy 2003/2004

Cel zajęć:

Celem zajęć jest kształcenie podstawowych umiejętności w zakresie posługiwania się swobodnymi metodami diagnostycznymi: wywiad, obserwacja, testy projekcyjne (TZN Rottera, TAT). Podczas zajęć ćwiczone są podstawowe umiejętności niezbędne do nawiązania relacji diagnostycznej i przeprowadzenia badania, takie jak: zawieranie kontraktu na badanie, nawiązanie i podtrzymanie kontaktu, radzenie sobie z oporem, etc. Ważna część treści programowych dotyczy relacji diagnostycznej i związanych z tym kwestii etycznych oraz przyjętych standardów uprawiania zawodu psychologa.

Tematy spotkań:

10.10 Informacje organizacyjne. Zawieranie kontraktu na badanie.

17.10 Pogłębianie kontaktu w rozmowie psychologicznej. Wprowadzenie do TNZ Rottera

24.10 Obserwacja swobodna.

31.10 Interpretacja TZN Rottera.

07.11 Planowanie wywiadu na podstawie TZN Rottera

14.11 Przeprowadzanie wywiadu (różne rodzaje wypowiedzi, techniki zadawania pytań, itp.)

21.11 „Trudne tematy” i trudne sytuacje w badaniach.

28.11 Radzenie sobie z oporem.

05.12 Konsultacje indywidualne planu wywiadu.

12.12 Interpretacja wywiadu. Weryfikacja wstępnych hipotez diagnostycznych w wywiadzie.

19.12 Udzielanie osobie badanej informacji zwrotnych po badaniu. Rozwiązywanie relacji diagnostycznej

09.01 Konsultacje indywidualne na temat prac zaliczeniowych

16.01 TAT i inne techniki projekcyjne. Integracja danych z wywiadu i technik projekcyjnych

23.01 Znaczenie relacji diagnostycznej dla diagnosty, rola superwizji. Podsumowanie zajęć, zaliczenia.

Warunki zaliczenia:

1. Udział w zajęciach (dopuszczalne są 2 nieobecności, ewentualne 3 dodatkowe w uzasadnionych przypadkach można „odrobić” indywidualnie, powyżej 5 nieobecności nie ma możliwości zaliczenia zajęć);

2. Zaliczenie 2 sprawdzianów wiadomości (będą to około 5 minutowe, niezapowiedziane sprawdziany z zakresu lektur obowiązkowych na dane zajęcia);

3. Wykonanie w dwuosobowym zespole dużego zadania praktycznego, składającego się z zawarcia kontraktu na badanie z osoba spoza Szkoły, przeprowadzenie badania TZN Rottera, zaplanowanie na tej podstawie wywiadu, przeprowadzenie go, zanalizowanie i sformułowanie wniosków diagnostycznych oraz udzielenie osobie badanej informacji zwrotnych i zakończenie relacji diagnostycznej. Zespół jest zobowiązany do terminowego wykonania wszystkich cząstkowych zadań praktycznych (patrz niżej) oraz złożenia pisemnej pracy na ten temat wraz z załącznikami (arkusz odpowiedzi z testu, kaseta z nagraniem wywiadu). Szczegółowe wskazówki do sporządzenia tej pracy zostaną podane w trakcie zajęć.

Uwaga: Wszystkie prace pisemne (cząstkowe i końcowe) należy składać w formie maszynopisu („komputeropisu”). Prace pisane ręcznie nie będą przyjmowane.

Zadania praktyczne i terminy rozliczeń:

1. Znalezienie osoby badanej i zawarcie z nią kontraktu na badanie: do 24.10. W tym terminie należy złożyć krótką notatkę na temat subiektywnego pierwszego wrażenia w kontakcie z o.b. Uwaga: każdy z dwóch członków zespołu powinien niezależnie spisać własne wrażenia. Treść notatki nie podlega ocenie.

2. Przeprowadzenie badania Testem Zdań Niedokończonych Rottera: do 31.10. Kopię wypełnionego przez osobę badaną arkusza odpowiedzi należy w powyższym terminie złożyć u prowadzących.

3. Zaplanowanie krótkiego (ok. 20 min.) wywiadu, weryfikującego jedną hipotezę diagnostyczną, postawioną na podstawie TZN Rottera: do 21. 11. Plan wywiadu na piśmie (hipoteza, wskaźniki, sposoby uzyskania potrzebnych informacji) należy w tym terminie złożyć u prowadzących.

4. Przeprowadzenie wywiadu: po 28. 11, najlepiej do 12.12. Na zajęciach 12.12 mile widziane kasety z nagraniem z wywiadu (będzie możliwość grupowej pracy nad interpretacją 1-2 wywiadów).

5. TERMIN ZŁOŻENIA PRACY: 16 stycznia.

Oddając pracę po terminie nie można otrzymać końcowej oceny celującej z zajęć. Prace złożone terminowo mogą być poprawiane po otrzymaniu uwag od prowadzącego, prace złożone po terminie są oceniane bez możliwości poprawy. Uwaga: Po zakończeniu zajęć (23.01) prace nie będą przyjmowane do sprawdzenia.

Kryteria oceny:

Podstawą oceny końcowej jest ocena z pracy pisemnej (łączna ocena z wszystkich jej części).

Ocena indywidualna z pracy jest taka sama jak ocena zespołu, chyba że członkowie złożą zgodne oświadczenie, że ich wkład był niejednakowy albo (wyjątkowo) gdy z innych powodów jest dla prowadzącego ewidentne, że wkład ten był mocno zróżnicowany. Proszę liczyć się z ewentualnością, że przed zatwierdzeniem oceny mogą Państwo być proszeni o ustną „mini-obronę” swojej pracy (kilka pytań z zakresu pracy).

Indywidualna ocena końcowa składa się w około 9/10 z oceny z pracy pisemnej i w 1/10 z zebranych plusów (w sumie można zdobyć 5 plusów: za terminowe wykonanie zadań z punktów 1-3 powyżej oraz zaliczenie 2 sprawdzianów). Szczegóły zawiera tabela (do wglądu), ogólna zasada jest taka, że 2 lub 3 plusy pozwalają utrzymać ocenę z pracy jako ocenę końcową, 4 i 5 plusów podwyższa ocenę z pracy o pół stopnia, 0 lub 1 plus powoduje obniżenie oceny z pracy o pół stopnia.

Aby zaliczyć zajęcia należy wykazać się w pracy zaliczeniowej poniższymi umiejętnościami:

• Operowanie w opisie osobowości OB. pojęciami wybranej teorii (nie potocznymi).

• Odróżnianie obserwacji od recypatii.

• Odróżnianie danych od interpretacji.

• Budowanie sprawdzalnych hipotez (o określonym, ograniczonym zakresie, zdefiniowanym znaczeniu pojęć, możliwych do sfalsyfikowania, etc.).

• Uzasadnianie hipotez i (zwłaszcza) twierdzeń diagnostycznych przez odwołanie się do konkretnych posiadanych informacji (danych z wywiadu, twierdzeń wybranej teorii); wnioskowanie tylko w obszarze posiadanych informacji.

• Poprawne posługiwanie się schematem HIPOTEZA-WSKAŹNIKI-OPERACJONAIZACJA przy planowaniu i interpretacji wywiadu;

• Dystans wobec osobistych emocji, ocen, systemu wartości (umiejętność oddzielenia ich od danych; dostrzeganie sytuacji ich możliwego, także nieuświadamianego wpływu na wnioski diagnostyczne lub stosunek do OB.).

• Przestrzeganie standardów zawodowych (w tym etycznych) dotyczących relacji diagnostycznej (szczególnie ważne przy udzielaniu osobie badanej informacji zwrotnych).

Podział zadań w zespołach

• Na każdym spotkaniu z o.b. obecne są obie osoby, przy czym jedna prowadzi badanie, a druga ją wspiera i czuwa nad techniczna i organizacyjną stroną badania, nie próbuje jednak przejmować kontroli nad przebiegiem kontaktu z osoba badaną (np. nie zadaje pytań bezpośrednio osobie badanej, lecz sygnalizuje prowadzącemu badanie, że ma dla niego pomysł na pytanie).

• Po każdym spotkaniu z o.b. zespół spotyka się i omawia jego przebieg i wyniki (prowadzący badanie dzieli się swoimi doświadczeniami i otrzymuje od drugiego członka zespołu informacje zwrotne o sposobie przeprowadzenia badania, wspólnie omawiają wyniki badania i możliwości interpretacji).

• Kto co robi?

	Osoba A	Osoba B
Zawieranie kontraktu	Prowadzi rozmowę, negocjuje kontrakt	Wspiera osobę A. Potwierdza, że także przystępuje do kontraktu
TZN Rottera i wstępna rozmowa	Obserwuje i sporządza notatkę z przebiegu całego badania, wspiera osobę B	Prowadzi badanie i wstępny mini-wywiad z osobą badaną (po badaniu)
Wywiad diagnostyczny	Przeprowadza wywiad z o.b. według wspólnie przygotowanego planu	Obserwuje i notuje przebieg wywiadu i zachowanie o.b., czuwa nad nagraniem, wspiera osobę A
Informacje zwrotne	Obserwuje przebieg rozmowy i zachowanie o.b., wspiera osobę B., aktywnie uczestniczy w rozwiązaniu kontraktu	Przeprowadza końcową rozmowę z o.b.

LITERATURA DO ZAJĘĆ:

I. Lektury obowiązkowe:

1. Szustrowa T. (red) (1987), Swobodne techniki diagnostyczne, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

2. Suchańska A. (1994), Test Apercepcji Tematycznej. Przez analizę treści do analizy procesu. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań. (część II, III i IV).

3. Stemplewska-Żakowicz K. (red.) (1998), Nowe spojrzenia na Test Zdań Niedokończonych J. Rottera. Interpretacja jakościowa. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa. Obowiązkową lekturę stanowią: Wprowadzenie oraz przynajmniej po dwa (dowolne) rozdziały z części II i III.

4. Toeplitz-Winiewska M. (2000) , Etyczne aspekty uprawiania zawodu psychologa W: J. Strelau (red.) Psychologia, T. 3, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, str. 821-836. Lekturę obowiązkową stanowią tu fragmenty dotyczące aspektów etycznych praktyki psychologicznej (do str. 832). (Polecam Państwa uwadze podobieństwa i różnice pomiędzy sytuacją diagnozowania i pomagania, np. pod względem zawierania kontraktu).

5. Haman W., Gut J. (2001). Docenić konflikt. Od walki i manipulacji do współpracy. (wydanie II rozszerzone) Kontrakt s.c., Warszawa. Całość tej pozycji wydaje mi się ogromnie pomocna dla psychologa pracującego z ludźmi, jednak to, co stanowi lekturę obowiązkową, to fragmenty dotyczące budowania kontaktu (część I, str. 17-62).

II. Lektury uzupełniające:

6. Kodeks etyczno-zawodowy psychologa, Polskie Towarzystwo Psychologiczne 1991. Przedruk za zgodą PTP w: J. Strelau (red.) (2000) Psychologia, T. 3, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, str. 837-844.

7. Wallen R. (1964), Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa (rozdziały: 5, 6, 9 i podrozdział 1 z rozdziału 10)

8. Suchańska A. (1993), Kontrowersje wokół TAT, Przegląd Psychologiczny, XXXVI, nr 2, s.239-248 (Artykuł częściowo powtarza i uwypukla najważniejsze elementy nowego, procesualnego podejścia do TAT, opisane w pozycji 3 z tej listy).

9. Stemplewska-Żakowicz K., (1997) Poznanie utajone w narracjach projekcyjnych. Poznawcze podejście do interpretacji TAT i technik pochodnych. Studia Psychologiczne, XXXV, 1, 57-79.

10. Sokolik M. (red.) (1991), Kliniczne studia przypadków, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Jest to zbiór profesjonalnych prac o charakterze podobnym do prac, jakie będą wykonywane w ramach tych zajęć, a także (zwłaszcza) prac empirycznych w następnym semestrze. Przejrzenie książki częściowo może zrekompensować brak osobistych doświadczeń diagnostycznych studentów (cenne są przykłady interpretacji konkretnego materiału z badań). Można też przekonać się, jak różnorodne mogą być tego typu prace, a także jaką rolę grają założenia teoretyczne w interpretacji wyników badań (autorzy przyjmują różnorodne orientacje teoretyczne).

11. Stasiakiewicz M. i Szustrowa T. (red.) (1989), Wybrane zagadnienia testów projekcyjnych, Biblioteka Psychologa Praktyka, t.3, Laboratorium Technik Diagnostycznych PTP i Wydziału Psychologii UW., Warszawa. Polecam zwłaszcza:

1. L.K. Frank, Metody projekcyjne w badaniu osobowości (str. 9-28)

2. B.J.Murstein, R.S. Pryer, Pojecie projekcji. Przegląd problematyki. (str.71-99).

3. R.Schafer, Jak ta historia została opowiedziana?, (str.191-231);(dotyczy interpretacji TAT, zawiera cenne przykłady)

12. Sęk H. (red.) (1984), Metody projekcyjne: tradycja i współczesność, Wydawnictwa UAM, Poznań. Tom otwiera artykuł ogólnie wprowadzający w zagadnienia metod projekcyjnych: H.Sęk, Teoretyczne podstawy metod projekcyjnych (str.7-34). Czytając pozostałe artykuły z tego tomu można rozszerzyć wiedzę o TZN Rottera (S.Kowalik, Werbalne techniki projekcyjne, str.91-124) oraz zapoznać się z technikami projekcyjnymi nie omawianymi na zajęciach (metoda skojarzeń słownych, projekcja rysunkowa, itp.).

13. Kowalik, S. (2000), Obserwacja, wywiad i rozmowa psychologiczna W: J. Strelau (red.) Psychologia, T. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, str. 432-448.

14. Stasiakiewicz M., (2000) Testy projekcyjne, W: J. Strelau (red.) Psychologia, T. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, str. 491-503

15. Paluchowski W.J., Hornowska E. (2000), Problemy teoretyczne diagnozy psychologicznej. W: J. Strelau (red.) Psychologia, T. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, str. 509-522. Trzy ostatnie pozycje (12, 13 i 14), pochodzące z najnowszego podręcznika akademickiego psychologii pod red. J. Strelaua ukazują status metodologiczny interesujących nas metod diagnostycznych i ich miejsce wśród innych metod badawczych, w perspektywie historycznej i teoretycznej. Raczej nie należy natomiast szukać w nich konkretnych wskazówek praktycznych do stosowania metod swobodnych.

16. Johnson D.W. (1992), Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, PTP, Warszawa, wyd.II (wyd. I ukazało się pod tytułem „Umiejętności interpersonalne i samorealizacja”, 1985).W tym tomie polecam zwłaszcza część II, rozdziały 1, 2 i 3 i część III, rozdziały 1 i 2 (w sumie str.75-162) - dotyczą umiejętności interpersonalnych pomocnych w nawiązywaniu kontaktu i prowadzeniu wywiadu.

17. J.Santorski (red.) (1993), ABC psychologicznej pomocy, Rezonans i Dialog, cz.8, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co., Warszawa. Z tego tomu polecam dwa teksty:

1. Jedliński K., Sztuka słuchania, , str.13-25. (Tekst pomocny przy uczeniu się sztuki prowadzenia wywiadu).

2. Enright J. (1993), Pomaganie bez oporu , (w streszczeniu E.Szumotalskiej i J.Santorskiego), str.31-57.(Tekst ten może pomóc przy zawieraniu kontraktu na badanie z osobą badaną, choć oczywiście zasady Enrighta nie mają tu bezpośredniego zastosowania, bo dotyczą relacji terapeutycznej, a nie diagnostycznej. Prócz tego tekst zawiera wiele cennych analiz oporu klientów w konkretnych rozmowach i prezentuje różne możliwości reagowania psychologa.)

3. Pomocne mogą być też dwa inne teksty z tego samego zbioru: A.Suchańskiej „Trójkąt dramatyczny i gry ratownicze” (str.71-83) i M.Matkowskiego „Nierozpoznania” (str.59-70) - poszerzają wyobraźnię, zawierają konkretne przykłady komunikatów jawnych i niejawnych, przestrzegają przed błędami.

18. Tyszka T. (red.) (1995), Czy powrót do introspekcji? Zbieranie i analiza danych słownych. cykl „Nowe tendencje w psychologii”, t.3, PWN, Warszawa. (Zawiera tłumaczenia ważnych tekstów, w tym słynnego „Telling more than we can know...” Nissbeta i Wilsona. Wiedza teoretyczna zawarta w tym tomie może pomóc przy planowaniu wywiadu i przy ocenie wartości diagnostycznej wypowiedzi osoby badanej).

19. Berne E. (1994), W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich PWN, Warszawa. (polecam też inne książki na temat komunikacji w ujęciu inspirowanym analizą transakcyjną, np. L.Grzesiuk i E.Trzebińska, „Jak ludzie porozumiewają się?”)

20. Gordon T. (1994), Wychowanie bez porażek, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa. (szczególnie rozdziały 3, 4, 6, i 7). Omówione są tam - z konkretnymi przykładami - dwa bardzo ważne narzędzia prowadzenia rozmowy psychologicznej: komunikaty „Ja” i aktywne słuchanie. Nietrudno przenieść te opisy z dziedziny stosunków z dziećmi do interesującego nas kontekstu rozmowy diagnostycznej. Polecam też pozostałe książki Gordona nt „wychowania bez porażek”, a także - z tych samych powodów - całą serię książek E. Faber i A. Mazlish, z których pierwsza (podstawowa) to:

21. Faber E., Mazlish A. (1992), Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań, Media Rodzina of Poznań.

22. Argyle, M. (1999) Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa, PWN. Bezpośrednio interesujący dla nas jest fragment rozdziału 10 „Przeprowadzanie wywiadu” (str. 267-274), poświęcony 2 specyficznym, raczej niegłębokim, rodzajom wywiadu: wywiadowi sondażowemu i prowadzonemu w ramach doboru pracowników. Tekst jest konkretny (nawet miejscami „łopatologiczny”) , cytuje wyniki badań, zawiera liczne wskazówki praktyczne.

23. Stierlin H., Rucker_Embden I., Wetzel N., Wirsching M. (1999). Pierwszy wywiad z rodziną. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

Pierwszy ze współautorów jest znanym twórcą jednego z podejść systemowych w terapii rodzin, a książka omawia (z przykładami) wywiad jako metodę terapeutyczno-diagnostyczną. Tym, co szczególnie przydatne dla naszych celów, jest w tej pozycji zestawienie treści z rozdziału 2 i 6. Rozdział 2 (zwłaszcza strony 27-43) omawia pojęcia teoretyczne, używane w podejściu systemowym do opisu i wyjaśniania właściwości jedniostek jako członków systemu rodzinnego: indywiduacja relacyjna, wiązanie i odsuwanie, delegacja, dziedzictwo i zasługa, współzależność. W rozdziale 6 (zwłaszcza str. 90-94) odnajdujemy te same pojęcia, ale zoperacjonalizowane w odniesieniu do wywiadu. Innymi słowy znajdujemy to wskazówki, jak na podstawie danych z wywiadu diagnozować indywiduację relacyjną, wiązanie i odsuwanie, itd. (o czym informuja tytuły podrozdziałów: „Rozpoznawanie indywiduacji relacyjnej”, „Rozpoznawanie wiązania i odsuwania”. itd.). Bardzo polecam tę pozycję i to nie tylko osobom, które wybrały podejście systemowe jako podstawy teoretyczne pracy - pozostali mogą zaczerpnąć stąd ogólne wskazówki, jak operacjonalizować pojęcia teoretyczne.

24. Czrnota-Bojarska J. (1999). Selekcja zawodowa. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa. Szczególnie interesujący dla naszych celów jest tu oczywiście fragment:

1. Wywiad selekcyjny (str. 61-74) - pomocny zwłaszcza dla studentów zainteresowanych nieklinicznymi odmianami wywiadu. Zauważcie, proszę, że czytelników zainteresowanych uzyskaniem bardziej szczegółowych wskazówek na temat nawiązywania kontaktu i technik prowadzenia wywiadu, Joanna Czrnota-Bojarska odsyła (na str. 66) do dobrze nam znanej pozycji pod redakcja Teresy Szustrowej!

Bardzo polecam także następujące fragmenty tej samej książki:

2. Techniki projekcyjne (str. 58-59) - Zawiera refleksje Autorki nt przydatności tych technik w selekcji

3. Pozycja psychologa selekcjonera (str. 13-17) Omawia różne aspekty relacji psychologa z osobą badaną (w kontekście jego relacji z pracodawcą, zlecającym badania). Znajdujemy tu bliskie nam tematy, m.in. udzielanie informacji zwrotnych.

Lektury do kolejnych zajęć (zamiast tytułów podaję numery wg listy):

Na zajęcia na temat:	trzeba przeczytać:	warto przeczytać dodatkowo:
Zawieranie kontraktu (trzeba przeczytać przed pierwszym spotkaniem z osobą badaną)	4	17 b, 24 c
Pogłębianie kontaktu...	1 rozdział nt kontaktu diagnostycznego 5	16, 20, 21,22
Obserwacja	1 rozdział nt obserwacji	7 fragment nt obserwacji
Interpretacja TZN Rottera	3 „Wprowadzenie” oraz przynajmniej po 2 wybrane rozdziały z cz.2 i 3	11 , 12 (zwłaszcza str. 7-34 o metodach projekcyjnych w ogóle); 4 pozostałe rozdziały 7 podrozdział 1 z rozdziału 10 nt TZN Rottera
Planowanie wywiadu	1 rozdział nt planowania tematyki wywiadu 3 nadal przyda się „Wprowadzenie”	23 4 artykuł Z. Toeplitz, na temat TZN Rottera jako metody przygotowania wywiadu diagnostycznego, str.38-50; 18
Przeprowadzanie wywiadu	1 rozdział o przeprowadzaniu wywiadu (sposoby formułowania pytań, itp.)	17 a i c, 22
Interpretacja wywiadu	1 rozdział nt interpretacji wywiadu	18, 22, 23, też 10
Udzielanie informacji zwrotnych	jeszcze raz 4, tym razem z akcentem na informacje zwrotne i rozwiązywanie relacji diagnostycznej	24 c
TAT	2 rozdziały 2.1- 2.4, str.17-37	2 (część 3, str.38-64), 7 rozdział 9; 8, 9, 11 a, b i c

---