Prace Pisemne, Prezentacje Maturalne:
Temat: Jaki jest związek pomiędzy kulturą a osobowością? W swoim eseju odwołaj się do klasycznych koncepcji kulturowych oraz współczesnych badań.
Literatura przedmiotowa określa kilka kierunków badań nad kulturą oraz kształtowaniem się osobowości w nastawieniu wobec rozwoju szeroko rozumianej cywilizacji. W skrajnych przypadkach możemy mówić tu o dwóch skrajnych nurtach, które wpływają na naszą kulturę i tworzące ją grupy społeczne. Pierwszy wychodzi z optymistycznego założenia, iż cywilizacja stale się doskonali, a tym samym osiąga coraz wyższe etapy swego rozwoju. Drugi z kolei głosi katastroficzną wizję świata i jego upadek wraz z całym dobytkiem kultury, ponieważ cywilizacja osiągnęła już szczytowy punkt w fazie przemysłowej, a jej dalszy proces rozwoju stanowi jedynie fazę regresji i upadku. Proces ten został rozpatrzony przez pryzmat `rezolutyki', który oznacza próbę konsekwentnego, wszechstronnego i jednoczesnego rozwiązywania możliwie największej liczby różnorodnych elementów tej problematyki. Termin ten wymienia również „schorzenia ludzkości” i poszukuje różnorodnych możliwości ich rozwiązywania.
Warto w tym miejscu podkreślić, iż problemami ludzkości, które kształtują naszą kulturę i postęp cywilizacyjny, zajmuje się wielu przedstawicieli najrozmaitszych kręgów kulturowych, ideologii i zawodów. Badacze ci, jak np. A. Peccei, A. King, B. Schneider, stworzyli listę najważniejszych problemów ludzkości. Są to m.in. eksplozja demograficzna, brak dalekowzrocznych planów w zakresie zaspokojenia elementarnych potrzeb ludzkości, kryzys światowej gospodarki, głębokie i lekceważone choroby społeczne [alienacja, apatia, przesyt materialny, przemoc, terroryzm, narkomania], anarchiczny rozwój naukowo - techniczny. Te i inne elementy naszej cywilizacji wpływają na rozpad wartości, a także brak efektywnego i autentycznego, moralnego i politycznego przywództwa, w rezultacie jednostka czuje się coraz bardziej bezradna i pozostawiona własnemu losowi.
Jednakże, by móc lepiej zrozumieć procesy zachodzące w naszej cywilizacji i ich wpływ na rozwój oraz wzajemne relacje kultury i osobowości, należy wyjaśnić podstawowe pojęcia, takie jak kultura czy osobowość. Osobowość człowieka jest zintegrowaną całością elementów biogenicznych, psychogenicznych i socjogennych. Biogenicznymi elementami są wrodzone odruchy, refleksy, wrodzone cechy anatomiczne oraz procesy fizjologiczne zachodzące w organizmie. Integralność tych elementów osobowości, a więc sprężonych cech biogenicznych, psychogenicznych i socjogennych, stanowi zintegrowaną jedność struktury i funkcjonowania danej jednostki. Osobowością reprezentatywną jest jednostka występująca statystycznie najczęściej. Posiada zespół wspólnych cech typowych istniejących u dużej ilości jednostek, pomimo różnic w zachowaniu zewnętrznym. Osobowość ta najbardziej wyraża istotne wartości danej kultury.
Dlatego też kulturowym ideałem osobowości jest zespół nakazów, jakim członek danej zbiorowości powinien się wyróżniać, aby zyskać uznanie i pozytywną ocenę wśród pozostałych osób społeczeństwa. Kanon zachowań jest zazwyczaj narzucany jednostkom w sposób ogólny. Tworzy się wówczas tożsamość kulturowa, a zatem nakładanie się wielorakich i różnorodnych wpływów kulturowych, którym podlega jednostka. Wpływy te są zbieżne i wzmacniają się wzajemnie, stąd też kultura pełni rolę niewartościującą bądź odwrotnie - wartościującą.
W tym miejscu należałoby przytoczyć definicję kultury, która jest określonym sposobem życia według obowiązującego wzorca postępowania, zachowania i myślenia. Różnorodność, heterogeniczność zewnętrzna, pomiędzy różnymi grupami społecznymi, a zarazem jednorodność homogeniczność wewnętrzna normalizująca działania i myślenie w obrębie każdej zbiorowości. Według antropologa kultury Clyde Kluckholma to: historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są podzielić wszyscy członkowie jakiejś zbiorowości. Dlatego też ważnym pojęciem w obrębie danej kultury jest rola społeczna danej jednostki. Rola społeczna jest to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, działań, będących reakcjami na zachowania się innych osób, przebiegających wg ustalonego wzoru oczekiwanego przez grupę od swoich członków. Jednostka nie spełniająca oczekiwań grupy naraża się na sankcje różnego rodzaju np. nacisk opinii, negatywne ustosunkowanie się, represje zachowań niepożądanych.
Proces realizacji określonej roli zależy od złożonego układu czynników, od elementów bio- i psychogenicznych jednostki, wzoru osobowego określającego zespół cech idealnych i sposobów zachowania. To także zależy od definicji roli przyjętej w danej grupie bądź społeczeństwie, od struktury tejże grupy czy kręgu, jej zawartości wewnętrznej i systemu nagród czy sankcji. Ostatnim z elementów procesu realizacji roli jednostki jest stopień jej identyfikacji z grupą.
W procesie socjalizacji tzn. wprowadzania noworodka do życia społecznego przez celowe wychowanie i przez całość oddziaływań środowiska społecznego i kulturowego na dziecko, wytwarza się w jednostce świadomość jego „prywatnego, osobistego ja”. Istnieje jeszcze element składowy osobowości społecznej człowieka, poprzez który społeczeństwo kształtuje jednostki, a mianowicie: Jaźń Odzwierciedlona. Jest to zespół wyobrażeń o sobie, także na podstawie opinii innych osób o nas samych. Jaźń odzwierciedlona składa się z trzech następujących elementów:
Wyobrażenia o tym, jak spostrzegają nas inni ludzie;
Jak ludzie oceniają szeroko pojmowany nasz wygląd, zachowanie się i postępowanie;
Nasza reakcja na te wyobrażenia, oceny naszej postaci, zachowań, działania, dumy, wstydu i innych cech charakterologicznych;
Normalna osobowość w rozumieniu grupy, to przeciętna jednostka w sensie statystycznym. Jest osobą przystosowaną i zachowującą się w ramach ustalonych kryteriów społecznych i kulturowych. Jednostka ta jest zintegrowana z grupą czy społeczeństwem, a wszystkie elementy składowe funkcjonują w koordynacji z innymi. Społecznymi i kulturowymi przyczynami dezintegracji takiej osobowości mogą być:
Uczestnictwo jednostki w kilku różnych grupach społecznych narzucających rozbieżne systemy wartości i rozbieżne wzory postępowania;
Uczestnictwo w grupach zdezorganizowanych, w których brakuje określonych grup społecznych, systemu kontroli społecznej, kulturowej lub ustalonych kryteriów ocen;
Rozbieżność między elementami bio-, psychogenicznymi a wymaganiami ról społecznych;
Rozkład elementów psychicznych danej osobowości;
Podział społeczeństwa na bogatych i biednych; w tym skrajności - absolutnej nędzy;
Podział na tych, którzy mają dostęp do techniki i informacji i ludzi bez takich możliwości;
Dyskryminacja mniejszości religijnych i etnicznych, a także ludzi starych, kalekich, niepełnosprawnych;
Nierówność w podziale praw i obowiązków, przywilejów i obowiązków;
Brak równowagi pomiędzy potrzebami duchowymi i materialnymi;
Problemy te dotyczą większości państw świata, ale najbardziej istotną spraw życia społeczeństwa i poszczególnych jednostek, jest globalizacji i rewolucja przemysłowa, którą: „Kształtuje ją bezprecedensowy kompleks geostrategicznych wstrząsów: społecznych, ekonomicznych, technologicznych, kulturowych i etycznych.” Badaniem tych problemów i zagadnień związanych z procesem kształtowania się osobowości w określonym społeczeństwie zajmuje się antropologia kultury. Mottem jej jest stwierdzenie Marka Twain'a, że: „Istnieje wiele zabawnych rzeczy na świecie. Wśród nich wyobrażenie białego człowieka, że jest mniej dziki od innych dzikusów”. Dlatego też antropologia kultury jako nauka zajmuje się następującymi pojęciami:
nauka o człowieku jako wytwórcy kultury, jako całości złożonej z wiedzy, wierzeń, sztuki, prawa, moralności, zwyczajów i innych wytworów działalności ludzkiej, nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa;
nauka o różnorodności i inności: nurt badający świat lokalny, czyli kulturę ludową, chłopską, analizy ludów prostych, pierwotnych, przedpiśmiennych; badanie `inności' poprzez pryzmat pojęcia kultury;
Dlatego też antropologiem jest badacz kulturowej odmienności i różnorodności, a celem antropologii jest badanie społeczeństw, nastawienie na subiektywny aspekt w badaniu zjawisk kultury oraz całościowe ujęciu człowieka i kultury. Do badanych pojęć należą m.in.:
dysonans kulturowy [sprzeczność treści kulturowych, oczekiwań normatywnych, sposobów myślenia, jakie są narzucane jednostce przez kulturę, stylu konsumpcji, któremu jednostka podlega];
kontakt kulturowy [nawiązanie interakcji i stosunków społecznych przez zbiorowości żyjące w obrębie odmiennych kultur, a także związków pomiędzy poszczególnymi jednostkami w obrębie tej samej kultury];
konflikt kulturowy [niechęć, wrogość, walka między stykającymi się ze sobą społeczeństwami o odmiennych kulturowo sposobach życia];
świadomość kulturowa [umiejętność oddzielenia reguł kulturowych od codziennych, rutynowych praktyk, co pozwala na traktowanie własnego sposobu życia jako jednego z możliwych, a nie zaś absolutnie słusznego];
globalizacji kultury [proces przekraczania różnorodnych barier i granic, w wyniku czego, łączą się narody, państwa, instytucje, organizacje i jednostki w nowe układy gospodarcze, polityczne, kulturalne i przestrzenne, czyniąc świat bardziej powiązanym].
Niestety globalizacja kultury niesie z sobą relatywizację wartości i norm, zachwianie pamięci społecznej, uniformizację, spłycenie i komercjalizację kultury, wielką jej zmienność, oderwanie od środowiska życia i oderwanie od osoby ludzkiej. Kultura globalna, którą wielu określa kulturą konsumpcyjną, nie pogłębia osobowości jednostek, które nią żyją; często są one wewnętrznie puste i osamotnione, nastawione wyłącznie na zaspokajanie potrzeb doczesnych, ulegają ciągle zmieniającym się modom. Zjawiska te doskonale ilustruje następujący opis kobiety w średnim wieku, pracowniczki międzynarodowej firmy handlowej, mówiącej płynnie pięcioma językami, właścicielki trzech adresów w trzech odległych od siebie metropoliach. Jest to jedna z najbardziej niebezpiecznych form globalizacji. Narzucanie drugim społecznościom swoich kultur i obrzędów, narzucanie młodzieży form rozrywki w postaci utopii. Globalizacja wkracza również do sportu narzucając gry polo, golf, krykiet, ragby. Nawet w słownictwo zaczyna wchodzić globalizacja rozpowszechniając słowa weekend, lunch itp. Innymi słowy globalizacja to proces włączenia wszystkich do wielkiej światowej społeczności wypranej z własnych gospodarek, idei i kultury.
Być może dopiero śmierć wielkiej postaci stanowi dla ludzi punkt wyjścia do dalszych rozważań. Nagle zdajemy sobie wszyscy sprawę istnienia kanonów ludzkich zachowań, przykazań nakreślonych przez życie osoby, którą właśnie straciliśmy bezpowrotnie. Chwila przełomu jest właściwie najważniejsza i leży praktycznie na krawędzi życia i śmierci. Właśnie tak uniwersalne prawdy i niezmienne cechy ludzkiego charakteru, jak cnota, honor i miłość - rodzą się najczęściej niedaleko tego punktu. Powstają zawsze tam, gdzie jest nam najtrudniej. I to właśnie one kształtują naszą kulturę osobistą, tak niezbędny element większej zbiorowości.
Oczywiście obok wielkiej postaci, jaką był Jan Paweł II, pojawiają się inni ludzie, którzy mają ogromny wpływ na kształtowanie się naszej kultury. Mamy tutaj takie osobistości, jak Mahatma Gandhi czy Martin Luter King, jednakże nie tylko ze względu na sposób ich działania, a raczej pod względem hołdowanych przez nich wartości i wytrwałości w dążeniu do ich realizacji. Pokojowy noblista z 1964 roku - dr M. L. King stosując taktykę biernego oporu walczył w celu zniszczenia segregacji rasowej, rozpoczął bitwę o przywrócenie praw obywatelskich murzynów w myśl powiedzenia: „Rozruchy są w gruncie rzeczy językiem nie wysłuchanych.” M. Gandhi jako propagator pacyfizmu w walce politycznej - zachęcał, by nie ograniczać się do biernej postawy wobec krzywdy innych ludzi, ale zobowiązał się również do aktywnych form obrony życia i poczucia wartości każdej istoty żyjącej. Ze względów historycznych, religijnych, kulturowych, a przede wszystkim moralnych nie usprawiedliwiał stosowania przemocy. Uważał, że naszym obowiązkiem moralnym powinna być walka ze złem, wyłączając metody korzystania z przemocy, które tak często stanowią element kultury masowej, propagującej agresję jako formę współczesnej rozrywki. „Nie jest bowiem sztuką wygrać z kimś, kto jest słabszy, ale niewątpliwie sztuką jest walczyć z silniejszym od siebie i wygrać bez użycia przemocy” - to niezaprzeczalnie motto obywatelskiego nieposłuszeństwa wobec propagowanych norm społecznych i kulturowych, które dopuszczają możliwość rozwiązywania konfliktów drogą przemocy.
Wielu młodych ludzi ceniło takie autorytety, jak Jan Paweł II, King czy Gandhi, którzy walczyli o wolność jednostki a także o wolność dla wszystkich - na tyle, na ile było to możliwe. Wolność jest tu sprawą nadrzędną pod względem moralnym, naturalnym i kulturowym. Aby społeczeństwo wybrało najlepszą drogę do samorealizacji należy zwrócić mu wolność wyboru. Jeżeli zaś zabrania się ludziom bądź ogranicza wybór pomiędzy rzeczywistą kulturą a kulturą masową, narusza się wówczas dobro i komfort psychiczny pojedynczego człowieka i całych społeczeństw. Świadomość społeczna, w której dominujące są następujące hierarchie wartości, normy i oceny, oczekiwania i wyobrażenia na temat dobra i szczęścia, osobiste wybory celów i możliwości samodzielnego dokonywania stylu życia, to wszystko musi być wolne od dyktatury totalnej reklamy, telewizji o globalnym zasięgu, mody wraz z całym aparatem jej kreowania, propagandy masowego „wyścigu szczurów” i masowej produkcji, powszechnej indoktrynacji obejmującej wszystkie dziedziny życia - od polityki aż po miłość. Ważna jest w tej sytuacji solidarność społeczeństwa w celu osłabienia kultury masowej, zmiany wpływu władzy państwowej na nasze życie kulturalne. Przytoczone tu postacie byli z pewnością osobami obdarzonymi wielką odwagą, by podnieść głowę i stanowczo powiedzieć NIE kulturze masowej i propagowanym wzorcom.
Bibliografia:
Ciążela Helena, Problemy i dylematy etyki odpowiedzialności globalnej, Warszawa 2006
Dudzikowa Maria, Edukacja wobec oczekiwań rezolutyki, Gdańsk 2007
„Forum” 1991, nr 3/9, źródło Guardian 12.IX.1991, s. 23
Peccei Aureoli, Pierwsza rewolucja globalna, 1987
Szczepański Jan, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963
Maria Dudzikowa, Edukacja wobec oczekiwań rezolutyki, Gdańsk 2007, s. 76 - 77
Aureoli Peccei, Pierwsza rewolucja globalna, 1987, s. 79-80
Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963
Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963
„Forum” 1991, nr 3/9, źródło Guardian 12.IX.1991, s. 23
4