Joanna Raatz, I rok EEiT, gr II
Analiza rozwojowa dziecka poprzez jego wytwory plastyczne.
Na początku mojej pracy chciałabym wyjaśnić, czym jest analiza, posłużę się definicją W. Okonia: analiza- (gr. Analysis- rozbiór), myślowe lub fizyczne rozkładanie jakiejś całości na części składowe w celach poznawczych, tj. w celu poznania tych części i związków między nimi, lub w celach praktycznych. Każdy z nas był kiedyś dzieckiem i dorośli przyglądali się z mniejsza lub większą uwaga naszym dokonaniom plastycznym. Jako przyszli pedagodzy także powinniśmy mieć na uwadze prace naszych podopiecznych, gdyż rysunki dzieci mają nieocenioną wartość, mali autorzy wyrażają w nich swoje marzenia, lęki albo pragnienia. Każdy obrazek odzwierciedla elementy osobowości autora.
Chociaż każde dziecko rozwija się w indywidualny sposób i w swoim tempie, a jego zdolność wyrazu odpowiada jego osobowości, można jednak ukazać w rysowaniu, malowaniu charakterystyczne cechy dziecięcego rozwoju, które z reguły dotyczą każdego dziecka. Rozwój ten nigdy nie przebiega harmonijnie i prosto, według ustalonych standardów, lecz w sposób bardzo różny i skokowy. W rozwoju ekspresji poprzez kształt i kolor występują fazy, które zostają pominięte i opuszczone, oraz opóźnienia i okresy regresji, w których dziecko powraca do swojego poprzedniego poziomu rozwoju.
Dzieci z natury rzeczy są czynne i cechuje je pęd do działania. Wynika to z fundamentalnego prawa aktywności organizmów. Każda aktywność jest konsekwencją pewnej potrzeby, toteż jednym z podstawowych warunków uaktywniania ucznia jest stawianie go w takiej sytuacji, aby odczuwał potrzebę wypełniania tych czynności, których od niego oczekujemy.
Każde zdrowo rozwijające się dziecko przechodzi przez następujące fazy rysowania:
bazgranie (1,5- 2 lata) Jest pierwszym okresem w rozwoju plastycznym człowieka. Polega na bezładnym stawianiu pojedynczych, prostych lub łamiących się kresek. Dziecko w tym okresie przeważnie nie patrzy na papier w trakcie rysowania. Długość i kierunek kresek zależy od budowy dłoni i ramienia, temperamentu, nastroju dziecka. Okres bazgrania najczęściej jest niedoceniany , a to niezwykle ważny etap. Psycholodzy porównują tę fazę do gaworzenia, która jest warunkiem koniecznym, by rozwinęła się mowa.
gryzmolenie (2-4 lata) "Gryzmoły" są podstawą każdego języka obrazkowego. Rozwija się on, podobnie jak język werbalny, według własnych praw, mając własną, przekonywującą i wewnętrzną logikę.
Gryzmolenie to niekończące się kreślenie linii, spirali, bez odrywania kredki od papieru. Jest poruszanie kredki w różne strony, poziomo, pionowo, bez końca jednej linii do drugiej, także w formie krzyżującej się; jest to wicie się, zygzakowanie, kołysanie się linii; są to też punkciki albo kreseczki, krótkie rytmiczne, ucięte ruchy kredki"
Około trzeciego roku życia dziecko dorysowuje kreski do linii już istniejącej. Powstają tzw. głowonogi. Ich charakterystyczną cechą jest głowa w kształcie nieregularnego koła lub kwadratu. Poszczególne elementy rozmieszczone są przez dziecko początkowo na głowie, bez jakiegokolwiek sensu. Dziecko śledzi ruch posuwającej się kredki.
preschematyzm (4-6 lat) To, okres w którym w sobie tylko właściwy sposób dziecko rysuje dom, psa, drzewa i ludzkie postaci (głowonogi maja już owale wypełnione kropeczkami i kreskami symbolizującymi oczy, nos, usta). Zdanie dziecka co do tego co chce przedstawić na rysunku, może zmieniać się w trakcie pracy. Dzieci w wieku przedszkolnym przedstawiają w rysunkach wszystkie nurtujące je problemy, bez względu na stopień trudności wykonania.
schematyzm (7-9lat) W szkole dziecko zaczyna rysować "na temat" (podejmuje prace, mając określoną wizję). Zaczynają zauważać dekoracyjność układów rytmicznych i odgrywający związek między kolorem a przedmiotem. Powstają kompozycje wielofigurowe powiązane ze sobą w zależności przestrzennej. Dzieci intuicyjnie zaczynają stosować perspektywę.
Wytwory działalności dziecka dostarczają wielu informacji o jego zainteresowaniach, poziomie wykonywanych czynności, wyobraźni. Analizując różne formy ekspresji plastycznej zwracamy uwagę na preferowaną przez dziecko tematykę, a także na poziom wykonania. Przy analizie tej konieczna jest znajomość prawidłowości rozwoju rysunkowego dziecka. Prawidłowości te mogą być traktowane jako punkt odniesienia przy dokonywaniu analizy.
Analiza rysunków stanowi przeważnie próbę opisu i interpretacji odnoszących się do nich treści, barw i warunków, w jakich powstały. Badacz ogranicza się przy tym najczęściej do przeprowadzenia jakościowej analizy rysunków i kieruje się przeważnie ogólnym wrażeniem, jakie wywierają na nim te rysunki. Tak, więc jest ona zabarwiona wyraźnie subiektywnie. Rzecznikiem tego typu analizy był w Polsce m.in. S. Szuman.
W badaniach pedagogicznych przydatna okazuje się analiza rysunków zarówno na tematy ściśle określone (zadane), jak i dowolne. Warto jednak pamiętać, że bez względu na temat rysunków i sposób ich analizy doniosłe znaczenie z metodologicznego punktu widzenia ma z reguły uwzględnienie większej liczby rysunków, znajomość warunków, w jakich one powstały, oraz sprawdzanie nasuwających się wniosków z dokonanej analizy z pomocą innych metod i technik badawczych.
Teraz może kilka słów o tym jak interpretować i rozumieć dzieła młodego artysty.
Przy pierwszym oglądaniu rysunku należy zadać sobie zasadnicze pytanie: Jakie uczucia wywołuje we mnie ten obraz?
Przy bliższym przyjrzeniu się jego treściom, można zadać kolejne pytania:
Co nietypowego można w nim zauważyć?
Co znajduje się w centrum?
Czego nie ma?
Jakie przeszkody można zaobserwować?
Jaka jest wielkość i kształt przedstawionych obiektów i w jakim kierunku się one poruszają?
Czy są widoczne różne perspektywy, pominięte elementy, coś odciętego, zamkniętego, odwrotne kierunki rysunków, zniekształcone formy?
Jaki element jest wciąż powtarzalny?
Interpretując rysunki dzieci ważne jest : uwzględnienie chwilowego poziomu rozwoju dziecka, dostrojenie się do jego indywidualności, skoncentrowanie się nad wyjątkowością tej drogi, którą ono podąża, oraz zainteresowanie historią jego życia i aktualną jego sytuacją.
Oglądając rysunek, który zwrócił naszą uwagę, należy uwzględnić trzy podstawowe zasady:
Zapamiętać pierwsze wrażenie, jakie on na nas wywarł, ale nie ograniczać się do niego; "wsłuchiwać się" w obraz, wczuwać, oglądać jak badacz, bez pośpiechu poznawać jego treść.
Uwzględnić wielkość i format kartki papieru, jakość wykorzystanego materiału, zwrócić uwagę na punkty centralne oraz na wypowiedź autora na temat rysunku , a także jego zachowanie w trakcie jego powstawania.
Powiązać informacje o poszczególnych komponentach, w celu stworzenia z nich pewnej całości.
Analiza prac plastycznych dzieci to jeden ze sposobów diagnozowania ich rozwoju z tego względu, iż właśnie w rysunku dziecko "najpełniej oddaje swe cechy, właściwości (...) czynność rysowania i jej produkt finalny stają się częścią systemu komunikacji między dzieckiem i światem zewnętrznym. Są manifestacją stanu psychicznego, fizycznego dziecka" (D. Waloszek, 1998, s.63).
Przy analizowaniu rysunków uwzględniamy: podział obrazu i przestrzeni, symbolikę kolorów, wykorzystany materiał, policzenie powtarzających się przedmiotów sposób posługiwania się linią i plamą, precyzję i pewność ręki.
Planowanie przestrzeni sprawia dzieciom pewne trudności, dlatego bywa, że duża część kartki jest po prostu pokolorowana jedną kredką. W pracach młodszych dzieci zachwiane są również wzajemne zależności i związki między zjawiskami i przedmiotami.
Symbolika kolorów
Według terapeutów "przesadne stosowanie czerwieni często wiązane jest z przeżywaną agresją. Systematyczne posługiwanie się głównie ciemnymi kolorami uważa się za oznakę depresji. Nadmierna ilość różnorodnych, jaskrawych barw sugeruje możliwość tendencji maniakalnych. Jeśli zaś na rysunkach pojawiają się wciąż jasne, ledwo widoczne kolory, istnieje prawdopodobieństwo, że ich autor próbuje ukryć swoje prawdziwe przeżycia" ( G.D.Oster, P.Gould, 1999, s.24-25). Należy jednak pamiętać, że są to tylko hipotezy.
Posługiwanie się linią i plamą jest jednym ze wskaźników rozwoju dziecięcego. Obserwując prace dzieci przedszkolnych pod tym kątem, zauważyć można rozwój ich sprawności manualnych. Dzieci młodsze nie panują w pełni nad pracą ręki (linie są krzywe, nieprecyzyjne wypełnianie konturów). Starsze dzieci rysują już z większą dokładnością - w sposób przejrzysty i komunikatywny. Starannie wypełniają kontury. Linie w ich pracach mają zamierzoną długość i kształt, wykonane są z dużą dbałością o estetykę pracy.
Precyzja i pewność ręki
Ten aspekt rozpoznawania rozwoju dziecka, podobnie jak analiza dziecięcego sposobu posługiwania się linią i plamą, uwarunkowany jest stanem rozwoju zdolności manualnych. Wraz z rozwojem tych zdolności dziecko nabiera pewności ręki, a jego prace stają się bardziej precyzyjne.
Prof. Stefan Szuman, autor "Sztuki dziecka" - twierdzi, że dziecięce rysowanie nie polega na mechanicznym naśladownictwie natury. Przez rysunek dziecko wyraża przede wszystkim to, co wie o świecie. Dlatego na jego twórczość trzeba patrzeć nie jak na nieudane próby odtworzenia rzeczywistości, lecz jak na ekspresję wyobraźni. Zdaniem profesora Szumana dzieci do dziesięciu lat nie rysują samorzutnie z natury. Jeżeli pięciolatkom polecimy, by narysowały siedzącą lalkę na kanapie, żadne z nich nie będzie patrzyło w jej stronę i kierowało się tym, jak naprawdę ona wygląda. Będą rysowały to co "wiedzą" o lalce i model nie jest im potrzebny. Rysowanie wiąże się ściśle z rozwojem wyobraźni dziecka i stanowi jej graficzny wyraz.
Dziecięce rysunki to kopalnia wiedzy o dzieciach, ich myślach i uczuciach. Aby odgadnąć co nasze dziecko myśli, powinniśmy obejrzeć kilka jego rysunków na temat rodziny. Interpretowanie jednego czy dwóch może prowadzić do błędnych wniosków. Tylko stale powtarzające się cechy czy elementy w pracach dziecka mogą stanowić dla nas cenne informacje.
Dla osób analizujących sztukę dziecka szczególnie ważne są rysunki "nie na temat". Proces tworzenia u dziecka kieruje się "wewnętrznymi priorytetami" i dorośli powinni darzyć go zaufaniem. Dziecko przy tej okazji zajmuje się "prawdziwymi", najistotniejszymi dla niego w danej chwili treściami, co ma korzystny wpływ na próby rozwiązania jego konfliktów. Dlatego też są to rysunki, które zawierają ważne, czasem nawet egzystencjalne informacje, a przez nas krytykowane. Odbiera się wówczas dzieciom radość tworzenia i odwagę w wyrażaniu rysunkiem tego, co czują.
Spontaniczne, swobodne rysowanie i malowanie ma ogromne znaczenie, którego nie wolno pomijać. Dotyczy to zarówno dzieci mających problemy, jak i tych, których rozwój przebiega prawidłowo.
Dzieciom, które znajdują się na początku swojego etapu rozwoju w malowaniu, nie należy ciągle zadawać pytań: "Co tutaj namalowałeś? A co to jest? Co to ma być"?- ponieważ to, co powstaje, podlega procesowi myślenia, i jego treść wciąż się zmienia. Początkowo wynika to z "wewnętrznych wyobrażeń form", a w wieku przedszkolnym podlega dynamicznemu i magicznemu myśleniu.
Aby nie burzyć harmonii rozwoju malowania u dziecka, powinniśmy zaprzestać również szkicowania wyglądu "prawidłowo" namalowanego domu, człowieka albo kwiatu. Zamiast tego powinniśmy dodawać dzieciom odwagi i zachęcać je, by rozwijały swój indywidualny język kształtów, doceniając ich dzieła takie, jakie one są, również wtedy, gdy ich nie rozumiemy, na których początkowo nie potrafimy nic rozpoznać, albo też, których sens nie jest dla nas jednoznaczny na pierwszy rzut oka.
Czasem zdarza się, że rysunek dziecka, na którym miało ono przedstawić swoją rodzinę jest „wybrakowany”, w sensie, że brakuje tam któregoś ze członków familii, co to może oznaczać? Brak jakiegoś członka rodzin lub pominięcie go Dziecko może pokazywać, że ma z tą osobą trudne relacje, może budzi ona w dziecku niechęć, lęk lub chciałoby ją z rodziny usunąć (np. brata, o którego jest zazdrosne lub ojca, bo jest przez niego źle traktowane)
Dziecko rysując rodzinę pomija siebie Może to oznaczać, że dziecko nie akceptuje pozycji jaką zajmuje w rodzinie, czuje się nieważne, niepotrzebne, ma poczucie wyobcowania, braku przynależności do swojej rodziny
Dziecko rysuje tylko siebie Może jest nadmiernie skoncentrowane na sobie, z powodu nadopiekuńczości rodziców lub jest zawiedzione opieką i musi koncentrować się na sobie, bo czuje się zaniedbane, opuszczone
Dziecko przedstawia siebie mniejszym lub młodszym niż jest w rzeczywistości Ukazuje chęć powrotu do czasu, gdy było dzidziusiem i nie miało kłopotów, było mu wtedy dobrze. Może ma poczucie, że nie może sprostać wysokim wymaganiom rodziców, może rodzice się rozwiedli i dziecko nie może się z tym pogodzić
Dziecko dodaje osoby, których nie ma w jego rodzinie Być może w ten sposób sygnalizuje, że chciałoby mieć jeszcze rodzeństwo, że jest samotne bądź jest wychowywane tylko przez jednego rodzica.
Jedne osoby są wyraźnie powiększone, górują nad całym rysunkiem Może to oznacza, że dziecko postrzega je jako dominujące w rodzinie, czasem wręcz groźne lub może to wyrażać, jak ważna jest ta osoba w jego życiu.
Przykłady wyrażanie niepokojów wewnętrznych malucha, poprzez ekspresję artystyczną zawarte w mojej pracy to jedne z wielu. Szukając książek do mojej pracy znalazłam bardzo wiele prac na temat wytworów plastycznych dzieci. Skupiłam się głownie na rysunku, gdyż uważam, że to najpopularniejsza, najprostsza i najczęściej stosowana forma plastyczna stosowana w szkołach.
Na koniec posłużę się słowami prof., Marii Tyczkowej, zajmującej się twórczością dzieci: "Piękno niektórych rysunków dzieci, ich niezamierzony, nieświadomy artyzm, wiąże się z radością poznawania świata i tworzenia jego reprezentacji, ze świeżością percepcji dziecięcej". Nie odbierajmy tej radości małemu artyście. Z prawdziwym zaciekawieniem pochylaj się nad jego pracami. To pierwsze listy, jakie twoje dziecko pisze do Ciebie. Podarowane rysunki są drobnymi gestami dzieci na rzecz związku z innymi osobami.
Zadaniem naszym jest przyjęcie postawy zachęcającej, wspierającej i akceptującej, ponieważ rysunek to nieocenione źródło informacji, to sygnały, jakie dzieci do nas wysyłają.
Wszystko, co ma dla dzieci istotne znaczenie znajduje się na zamalowanej kartce papieru. Nie marnujmy szansy, by poznać pragnienia, potrzeby dzieci.
Bibliografia:
Waloszek D., Nauczyciel i dziecko. Organizacja warunków edukacji przedszkolnej, Zielona Góra 1998.
Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, 1986.
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa
i wychowawcza wieku dziecięcego, 1992.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001
Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999
Harwas- Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa 2005.