„ Teorie kryminologiczne a prawo karne ” Krzysztof Krajewski

Cesare Lombrozo i jego kontynuatorzy - XIX w; pozostawili model uprawiania kryminologii jako nauki, sposobu pojmowania metod, przedmiotu, zakresu i celu badań kryminologii

1. XIX wiek - paradygmat pozytywistyczny; cechy charakterystyczne:

- determinizm człowieka i świata społęcznego

- kryminologia jako nauka o „ przyczynach przestępczości ”

- nauka behawioralna

- konsensualny obraz ładu społecznego i prawa karnego

- badania kryminologiczne mają być podstawą do tworzenia i stosowania prawa karnego

- naturalistyczna koncepcja metod społecznych-takie same jak metody badań społecznych i przyrodniczych

- przedmiotem jest przestępca i jego zachowanie

2. Teoria naznaczania społecznego

Becker: „zachowania dewiacyjne - zachowanie, które ludzie tak naznaczają ”

•„przestępca, przestępstwo, przestępczość” - są to produkty społecznych procesów reakcji na określone rodzaje zachowań i ocenianie tych zachowań jako dewiacyjnych

Teoria konfliktu społecznego, dała podstawy do paradygmatu antynaturalistycznego:

1. odrzucenie założenia o konsensualnym charakterze ładu społecznego

2. nauki społeczne muszą mieć swoją metodologię, inną niż nauki przyrodnicze

3. Paradygmat antynaturalistyczny ( lata 50, 60-te XX wieku)

- kryminologia jako nauka o genezie norm prawa karnego i ich funkcjonowaniu w społeczeństwie

- rzeczywiste problemy społeczeństwa stanowią nie przestępca i przestępczość, ale istniejące formy organizacji społeczeństwa oraz kontroli społecznej

- zainteresowanie mechanizmami rządzącymi instytucjami kontroli społecznej, w tym przede wszystkim wymiarem sprawiedliwości

- sceptyczne stanowisko wobec prawa karnego, wymiaru sprawiedliwości

4. Szkoła klasyczna, z której wywodzi się Neoklasycyzm (lata 70-te USA)

- indeterminizm ( człowiek jako racjonalnie wybierająca jednostka wyposażona w wolną wolę)

- reakcja na przestępstwo ( sprawiedliwa odpłata i odstraszanie)

- odejście od poszukiwań etiologicznych na rzecz teoretycznego i empirycznego:

1. praktyczność badań - tak jak w pozytywizmie

2. inna metodologia

5. Paradygmat humanistyczny jest połączeniem kilku wyżej wymienionych nurtów, a charakteryzuje się:

- indeterminizm ( klasyczny)

- odwołanie się do psychologii i socjologii (antynaturalizm)

- kryminologia ma charakter behawioralny; przedmiotem jest sprawca przestępstwa

Żadny z paradygmatów nie dokonał „rewolucji naukowej”, jednak zgodnie z definicją Barboura, można je potraktować jako paradygmaty.

Paradygmat - „ wzorcowe przykłady pracy badawczej, zawierające zbiór założeń pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych.

1. SPÓR O WIZJĘ CZŁOWIEKA

Szkoła klasyczna ( Oświecenie- produkt intelektualny tej epoki, inspirowany teorią umowy społecznej, koncepcjami rodzącego się liberalizmu politycznego ) - nauka prawa karnego: Beccaria, Kant, Hegel

- człowiek jako wolna i racjonalna jednostka

- wszyscy ludzie w równym stopniu zdolni są do popełniania przestępstw

- kara w kategoriach retrybutywnych jako sprawiedliwa odpłata za wyrządzone przestępstwm zło

- przestępca traktowany jest jako naruszający umowę społeczną

- „potencjalny przestępca” - niezależna, racjonalnie rozumiejąca jednostka oceniająca konsekwencje popełnienia przestępstwa i podejmująca decyzje na podstawie ewentualnych korzyści

Beccaria: hedonizm - dążenie do unikania przykrości i poszukiwania przyjemności;(funkcja odstraszająca kary, bilans dodatni nie sprawia, że człowiek decyduje się popełnić czyn zabroniony; kara jest wyższa niż korzyści z przestępstwa

Kara - funkcja odstraszająca wobec sprawcy i potencjalnych sprawców

Kant: w momencie rozwiązania społeczeństwa trzeba stracić ostatniego przebywającego w więzieniu mordercę.

FILOZOFIA WOLNOŚCI

Szkoła pozytywna

- determinizm - przestępca to osoba, której postępowaniem kierują określone przyczyny, znajdujące się w zasadzie poza zasięgiem z jej strony

- sprawcy zamiast kary wymagają oddziaływania lub innych form korekcji

- wymiar kary powinien być dostosowany do tego, kim jest sprawca przestępstwa, a nie do tego, co on uczynił;

- nauka ma wyjaśniać zjawiska społeczne i zachowania człowieka w kategoriach przyczynowo-skutkowych oraz odkrywać i formułować rządzące tymi zjawiskami prawa

Kryminologia pozytywna prowadzi do pozbawienia prawa karnego jego wymiaru etycznego.

Na gruncie indeterminizmu sama istota kary jako odpłaty ma jakiś sens, w gruncie determinizmu - sens ma tylko prewencyjny sens kary.

W Polsce poglądy deterministyczne w prawie karnym ma Mącior, a w kryminologii Tyszkiewicz.

Współczesna kryminologia

- pomiędzy in- i determinizmem

- różne poglądy na temat stosunku do wartości i statusu metodologicznego nauki prawa karnego

Mieszkańcy miast popełniają więcej przestępstw niż mieszkańcy wsi - nie można tego tłumaczyć indeterminizmem-naturą człowieka, bo jest to zastępowanie jednej niewiadomej inną ( x przez y).

Hirsh: „ Sprawiedliwa kara w niesprawiedliwym społeczeństwie”

- umiarkowany indeterminizm - neoklasycyzm

- umiarkowany determinizm - szkoła pozytywistyczna

R.Lange: „ między prawem karnym a kryminologią istnieją zasadnicze sprzeczności. Prawo karne zakłada obszar wolności człowieka, podczas gdy podstawowe kierunki kryminologii negują go; ... karanie kogoś, kto jest całkowicie zdeterminowany jest tym samym co karanie osoby psychicznie chorej. Jeśli wszyscy są w ten sposób zdeterminowani to nie należy karać nikogo”

Można stwierdzić, że:

1. podejście klasyczne - to nauka prawa karnego

2. kryminologia - pozytywizm

Neoklasycyzm

- ekonomiczna teoria zachowania (koszt, zysk, popyt, podaż); człowiek wolny i „sterowalny”

- wyborami ludzkimi rządzą określone prawidłowości

- odrzucenie założenia, że celem kary jest oddziaływanie na sprawcę przestępstwa mające na celu jego resocjalizację

Antynaturalizm

1. Matz - teorie dryfu: indeterminizm, wola jednostki staje się podstawowym czynnikiem etiologii przestępczości

2. Taylor, Walter, Young - przestępstwo - dokonywany w pewnych sytuacjach racjonalny wybór jednostki

3. Determinizm „miękki” - występowanie określonych czynników czy faktorów związane jest z określonym prawdopodobieństwem wystąpienia zachowań przestępnych

Brauneck: prawo karne o charakterze czysto retrybutywnym jest nie do przyjęcia, w jego miejsce należy zaoferować pomoc pracy nad sobą.

Pojęcie wolnej woli nie stanowi fundamentu odpowiedzialności jako podstawowej istoty ludzkiej, lecz podłoże wizji człoweika jako istoty skłonnej do popełniania przestępstw, jeśli nie stworzy się jej stosownej bariery kosztów.

Wolna wola - dla uzasadnienia czynienia ludzi odpowiedzialnymi moralnie za ich zachowanie

Determinizm - dla wyjaśnienia i przewidywania zachowań, a tym samym dla racjonalizacji prób wpływania na to zachowanie.

Spór wydaje się nie do rozstrzygnięcia.

2. SPÓR O WIZJĘ SPOŁECZEŃSTWA I PRAWA KARNEGO

1) integracyjna teoria społeczeństwa - Durkheim, Parsons, Arystoteles;

struktura społeczna jako funkcjonalnie zintegrowany system utrzymywany w równowadze przez pewne ustalone i powtarzające się procesy; wględnie trwała stabilna dobrze zintegrowana struktura; zgodne podzielane wartości przez jego członków

2) komercyjna ( konfliktowa) teoria społeczeństwa - Marks, Platon;

postrzega strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywaną przez siłę i przymus; wszechoobecne zmiany, niezgoda, konflif;

Typologia Bernarda:

1. Konserwatywne teorie konsensusu

- natura ludzka i aktualny stan społeczeństwa - konsensus ( Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, J. Locke )

2. Socjologiczne teorie konsensusu

- społeczeństwo - zgoda społeczna

- egoistyczna i konfliktowa natura ludzka (Hobbes, Parsons, Durkheim )

3. Radykalne teorie konfliktu

- konsensualna natura człowieka

- społeczeństwo - konfliktowy charakter ( Rousseau, Marks, Platon)

4. Socjologiczne teorie konfliktu

- konflikt natury

- konflikt społeczeństwa ( Machaivelli, Simmel, Dahrendorf )

Szkoła klasyczna (nawiązuje do teorii umowy społecznej - Beccaria, Bentham

- socjologiczna teoria konsensusu ( Durkheim)

Funkcje kary Durkheima:

1) definiowanie granic grupy

2) umacnianie więzi społecznej łączącej jej członków, integrowanie ich wokół określonych wartości istotnych dla istnienia i przetrwania grupy

Prawo karne - jest systemem adresowanym dla całego społeczeństwa, pełni ono funkcje prewencyjne.

- społeczny konsensus jest zrodzoną z konieczności odpowiedzią na konfliktową i egoistyczną naturę ludzka

- niezbędność prawa karnego i karania jako przesłanek istnienia społeczeństwa; bez tego prawa mogłoby dojść do erozji podstaw więzi społecznych, dezintegracji społecznej, wręcz rozpadu społeczeństwa

Szkoła pozytywna

konsensus społeczeństwa, Michałowski:

- prawo karne - przejaw zbiorowej woli społeczeństwa

- służy na równi wszystkim członkom społeczeństwa

- ci, którzy prawo naruszają - unikalna podgrupa

- przestępca jest osobą odmienną, dotkniętą jakąś wadą, patologią; większość „normalnych” uczetniczy w ogólnospołecznym konsensusie dobrowolnie i z własnej woli

- prawo karne jest stosowane do odmieńców i to przed nimi społeczeństwo musi się bronić

- korekcjonalizm- należy uczynić go osobą przystosowaną społecznie

Konserwatywna teoria konsensusu

- Organicyzm (Spencer) - traktowanie społeczeństwa w sposób analogiczny do organizmu biologicznego; stan „zdrowia społecznego” - leży w interesie wszystkich członków społeczeństwa, objęty jest zgodą olbrzymiej ich większości

Następował powolny zwrot w kierunku ujęć konfliktowych (pluralistyczne koncepcje pozytywistyczne); wizja społeczeństwa składającego się z wielu grup społecznych o częstokroć odmiennych systemach wartości

- teoria konfliktu kultur Sellina

- teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda

- teoria kultury klasy niższej Millera (fakt zdominowania prawa karnego w USA przez wartości klasy średniej)

Prawo karne może stanowić instrument wykorzystywany w ramach konfliktów

międzygrupowych. W żadnym społeczeństwie nie ma powszechnej akceptacji prawa.

Prawo może reprezentować tylko partykularny interes grupy.

- potraktowanie prawa karnego oraz instytucji kontroli społecznej jako zmiennych zależnych, jako czegoś, co z jednej strony wymaga wyjaśnienia, z drugiej zaś jest bezdyskusyjne

Teoria naznaczania społecznego

- świat społeczny jako skrajnie zatomizowany; dewiacyjność nie stanowi jego cech obiektywnych, lecz jest produktem społecznych procesów ich oceniania

- odrzucenie patrzenia na społeczeństwo przez pryzmat jakiejś jednej kultury dominującej; nie ma grup, kultur „lepszych”, „gorszych”, „zdrowych”, „patologicznych”

Kryminologia antynaturalistyczna

- konfliktowa wizja społeczeństwa

Osoby z wyższych warstw społecznych popełniają dużą liczbę przestępstw, ale stanowią one „ ciemną liczbę ”

- selektywność ścigania

- selektywność kryminalizacji

- prawo karne i wymiar sprawiedliwości przestają być postrzegane jako instytucje reprezentujące interes całego społeczeństwa

- prawo karne jest stosowane przede wszystkim do przedstawicieli klas niższych

2 nurty analizy konfliktowej w ramach kryminologii antynaturalistycznej:

1. kryminologia radykalna, czy też krytyczna (Marks) - konflikt między posiadaczami środków produkcji a grupami pozbawionymi tych środków ( trzeba ten konflikt wyeliminować)

2. kryminologia konfliktowa - różne formy konfliktu społecznego są nieuchronne dla wszelkich form organizacji społecznych, prawo karne jest narzędziem wykorzystywanym w konflikcie społecznym przez grupy posiadające władzę

3 warunki Turka, których spełnienie zwiększa prawdopodobieństwo posłużenia się prawem karnym jako narzędziem w konflikcie społ:

1. znaczenie danego zachowania dla obu stron konfliktu

2. stosunek sił między rządzącymi a daną grupą podporządkowaną

3. realizm w posunięciach obu stron konfliktu - zdolność do działania na własną korzyść

3. SPÓR O PRZEDMIOT KRYMINOLOGII

Szkoła klasyczna (normatywna koncepcja prawnokarna)

- podstawowym przedmiotem zainteresowania jest czyn przestępny; proporcjonalność czynu i kary

- odgraniczenie czynów karalnych od niekaralnych; reguły odpowiedzialności za czyny karalne oraz konsekwencje uznania tej odpowiedzialności

- sprawca - niczym od innych nie odróżniająca się jednostka, wyposażona w wolną wolę, która dokonuje wyborów w sposób świadomy

Kryminologia neoklasyczna

1. ocena czynu - absolutna i metafizycznie pojmowana sprawiedliwość ( Kant, Hegel ) - charakter normatywny

2. kara - akt sprawiedliwości + dążenie do realizacji konkretnych celów ( Beccaria_

- kara sprawiedliwa jako kara odstraszająca

- „ sterowalny ” przestępca

Jak powinna przebiegać prawnokarna reakcja na przestępstwo?

- badanie możliwości zewnętrznego sterowania zachowaniem człowieka!

- próba odpowiedzi na pytanie o możliwości wpływania na te decyzje za pomocą odpowiednio dobranego systemu bodźców zewn., a tym samym także o możliwości wpływania na te zachowania w skali masowej

- reakcje na zachowania przestępne!

Kryminologia pozytywistyczna

- kim jest przestępca? (Lombrozo); jednostka obserwowana jest przez pryzmat czynników społecznych

- przez pryzmat sprawcy!

- poszukiwanie wyjaśnienia przestępstwa i przestępcy

- badanie za pomocą naturalistycznych metod i technik badawczych wzorowanych na naukach przyrodniczych

przestępstwa (Starożytność):

• mala per se ( „ zło samo w sobie ”); litość, uczciwość - cierpienie, cudza własność; czyny przestępne obiektywnie

- mala prohibita

Sutherland - „przestępca w białym kołnierzyku”

Kryminologia ma się zajmować czynami, nie będącymi także formalnie zabronionymi przez prawo karne.

Teoria naznaczania społecznego ( Becker, Erikcon)

- przestępca i „przestępstwo” wyznaczone są przez państwo

- są to produkty działalności rozmaitych instancji formalnej kontroli społecznej

- różnice między dewiantami i konformistami mają charakter wyłącznie ocenny

- dewiant, przestępca-ma charakter statutu przypisanego, a nie osiągnietego

Paradygmat antynaturalistyczny

- z punktu widzenia społecznej reakcji!

- Dlaczego pewne zachowania zostają zdefiniowane jako przestępne, podczas, gdy inne nie?; przedmiot badań kryminologii: instytucje i mechanizmy szeroko pojętej kontroli społecznej

- Kryminologia: ogniskująca na normie.

Prawo karne i instytucje wymiaru sprawiedliwości pełnią w każdym społeczeństwie rozliczne funkcje odmienne od tych, jakie są oficjalnie deklarowane. (Foucault) - więzienie i kara pozbawienia wolności stanowią swoistą technologię władzy, sposób za pomocą którego władza jest w stanie w efektywny sposób dyscyplinować i nadzorować społeczeństwo, a w szczególności pewne grupy jego członków

2 nurty antynaturalizmu:

1. koncepcje, które odwołują się do konfliktu społecznego jako podstawowego czynnika wyjaśniającego mechanizm kryminalizacji

2. koncepcje, które czynią pryzmatem zagadnienia społeczne funkcje prawa karnego

Ad. a

Konflikt społeczny - w ramach którego grupy posiadające władze mają możliwości posługiwania się przymusem państwowym wobec grup jej pozbawionych

Ad. b

Wielka Brytania, lata 60,70-te

Sack - „paradygmat interpretatywny” - socjologia kary zyskiwała na sugestywności bardziej spekulatywnej i impresji interpratacji!

Kryminologia historyczna - społ. funkcje prawa karnego nie wyczerpuje się w tych, które sa oficjalnie deklarowane czy to przez ustawodawcę, czy to przez naukę prawa karnego.

Zadaniem kryminologii powinno być takie ujawnienie i badanie innych niż oficjalnie deklarowane funkcji, jakie prawo karne pełni w każdym społeczeństwie.

4. SPÓR O STOSUNEK DO WARTOŚCI

Sztompke

1. aspekt ontologiczny - specyficzna relacja jaka zachodzi w naukach społecznych między podmiotem badającym a przedmiotem badanym

2. aspekt epistemologiczny - podmiot badający sam stanowi część badanej rzeczywistości

3. aspekt aksjologiczny - nurty standardu, według którego dokonywane jest wartościowanie („dobry most” jest zawsze dobry)

Max Weber: „ Wertfreiheit” - neutralność wobec wartości; nauka wolna od wartościowania, uczony powinien unikać wszelkich ocen

Szkoła klasyczna

- programowo uwikłany w wartościowanie i ocenianie

- koncepcje przestępcy - wymiar etyczny i moralny

- problem wyceny sankcji, rozpatrywanie problemu przestępstwa niemalże wyłącznie w kategoriach powinności i odpowiedzialności

Lange: ujmuje prawo karne jako

1. sollen - sfera powinności

2. sein - kryminologia jako nauka o faktach, zajmująca się sferą bytu

Kryminologia antropologiczna - elementy konstytutywne stanowią pojęcia: wolność, odpowiedzialność i prawo; prawo i wartości są to niezmienne i immanentne składniki istoty człowieka.

Przestępstwo i inne negatywne zjawiska społeczne mogą być badane tylko wyłącznie z punktu widzenia określonych, wcześniej przyjętych ocen i założeń normatywnych.

Kryminologia pozytywistyczna

Kryminologia - zajmuje się faktami i tylko faktami; ma się zajmować przede wszystkim tym, jaki świat jest, a nie tym, jaki być powinien

Kryminolog - neutralny i niezależny ekspert

- dominacja resocjalizacyjnie nastawionej polityki karnej

- kryminologia jako nauka stosowana

Kryminologia neoklasyczna

- konsensualna wizja społeczeństwa; akceptuje system wartości leżący u podłoża obecnie obowiązującego prawa karnego - wyraz całego społeczeństwa

- prawo karne - punkt wyjścia wyznaczający obszar i granice pojęcia przestępstwa

- nie dostrzega problemu zróżnicowania społeczeństwa i mających w jego ramach miejsce konfliktów co do wartości, interesów itp.

Kryminologia antynaturalistyczna

- przestępca, przestępstwo oraz przestępczość nie są czymś obiektywnie danym, nie stanowią faktów o wyłącznie empirycznych cechach, lecz produkt oceniania i wartościowania;

- uprawianie nauk społecznych według wzorów nauk przyrodniczych, w tym m.in. w sposób wolny od wartościowania i oceniania, jest niemożliwe

- pojecie przestępstwa i osoba przestępcy stanowią produkt wartościowania i oceniania

- nie wolno patrzeć na rzeczywistość przez „okulary prawa karnego”

- problem niezależności kryminologii jako nauki od państwa

2 paradygmaty w antynaturalizmie - łączy je traktowanie szeroko pojętej problematyki społecznej genezy i funkcjonowania norm prawa karnego jako zasadniczego przedmiotu badań kryminologii:

1. teorie kryminalizacji Turka - konflikty i teorie kryminalizacji są uniwersalne, występują w ramach każdego społeczeństwa ( kryminolog nie ma prawa do oceniania jako czegoś „złego” lub „dobrego”)

2. opowiadają się w sposób świadomy po stronie określonych wartości

- konieczne jest radykalne przekształcenie instytucji kontroli społecznej, które jednakże nie jest możliwe bez radykalnego przekształcenia społeczeństwa

5. SPÓR O POZYCJĘ I FUNKCJĘ KRYMINOLOGII

Koncepcja pozytywistyczna

„Praktyczność” - naukowa wiedza na temat tego, kim jest sprawca przestępstwa, miała doprowadzić do oparcia prawa karnego na empirycznych podstawach

3 strategie kryminalno-polityczne

1) istnieją sprawcy, którzy mają być poprawienie - resocjalizacja

2) istnieją przestępcy niepoprawni - unieszkodliwianie

3) sprawcy przypadkowi - odstraszanie

Zróżnicowanie przestępców - konieczność różnicowania celów i charakteru stosowanych wobec nich środków karnych.

Podział procesu karnego na 2 fazy:

I) trial - orzeczenie o wienie

II) sentencing - orzeczenie kary lub innych środków

Garofalo: dla wyjaśnienia zachowania przestępnego konieczne jest uwzględnienie obu rodzajów czynników:

1. społecznych ( poza zasięgiem oddziaływania prawa karnego)

2. indywidualnych.

Podstawowym narzędziem praktycznym walki z przestępczością, gdy oddziaływania wymaga środowisko społeczne sprawcy przestępstwa, przestaje być prawo karne, natomiast staja się nim instrumenty polityki socjalnej oraz reform społecznych.

- amerykańska strategia „wyrównywania szans” w nawiązaniu do teorii anomii R. Mertona i teorii zróżnicowanych szans Clowarda

Kryminologia neoklasyczna

- krytyka bezradności pozytywizmu ( „sztuka dla sztuki”) - poszukiwanie przyczyn przestępczości

- pragmatyzm - jednoznacznie praktyczna orientacja

Kryminologia antynaturalistyczna

- podstawowym problemem wymagającym rozwiązania stają się same instytucje prawa i porządku; instytucje formalnej kontroli społecznej.

- feedback research - działalność badawcza i praktyczna; prowadzenie badań kryminologicznych tak, aby ich wyniki mogły być wykorzystywane w sposób bezpośredni;

Adresat: „klasa robotnicza”

- krytykuje strategię kryminalnopolityczną pozytywizmu

- podstawowym problemem wymagającym rozwiązania stają się same instytucje prawa i porządku, instytucje formalnej kontroli społecznej.

1

---