PSYCHOLOGIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 17-02-20oT
TEORIA LAZARUSA
Teoria ta dotyczy psychologicznych reakcji na stres powstałych w związku z utratą sprawności. Teoria Lazarusa zawiera szereg idei, które są wykorzystywane przy opisie i wyjaśnianiu reakcji na niepełnosprawność fizyczną. Zwłaszcza wówczas gdy występuje silny stres, który związany jest z utratą sprawności. Lazarus wyróżnia trzy formy reakcji na stres, które do pewnego stopnia stanowią sposoby walki z zagrożeniem:
Działanie bezpośrednie a więc atak lub unikanie wywołującego stresu. W przypadku niepełnosprawności reaktywne radzenie sobie ze stresem skierowane na opanowanie stresora można widzieć w wysiłkach czynionych przez daną osobę dla poprawy swego stanu. Aktywne radzenie sobie ze stresem przez fizyczną ucieczkę od stresora nie jest możliwe gdy inwalidztwo jest stałym faktem.
Inna forma reakcji na stres ma charakter poznawczy i polega na powtórnej ocenie znaczenia ważności czynnika wywołującego stres. Może to być interpretacja o charakterze obronnym, polegająca na zaprzeczaniu realnemu istnieniu niepełnosprawności. Częściowe zaprzeczanie istnieniu niepełnosprawności może występować w każdym usiłowaniu przystosowania się do ciężkiego fizycznego inwalidztwa. Trzecią formą reakcji na stres to lęk. Pojawić się on może jako zwykły dysstres w zetknięciu się z nową trudną sytuacją. W zależności od tego czy bezpośrednie działanie jednostki niepełnosprawnej lub dokonywanie przez mąreinterpretacji sytuacji jest bardziej czy mniej skuteczne. Lęk odpowiednio zwiększa się albo zmniejsza. W badaniach przeprowadzonych u dzieci jąkających się, przed terapią poziom lęku był bardzo wysoki, natomiast po terapii poziom ten znacznie się obniżył. Również poczucie bezpieczeństwa i obraz samego siebie po terapii podwyższyły się.
Człowiek, który doznał jakiegoś uszczerbku , zanim się z tym pogodzi przeżywa szok i
agresję. Kiedy zrozumie, że z tym kalectwem może funkcjonować i zobaczy, że inni też
dobrze funkcjonują to ten lęk zmniejsza się i człowiek zaczyna budować nową wizję na
całe swoje życie.
Wymienione trzy formy reakcji na stres mogą występować równocześnie w procesie
przystosowania lub zmiennie.
Jeśli jednostka niepełnosprawna biorąc udział w procesie swojej rehabilitacji nie odnosi
sukcesów to wówczas dokonuje ponownej oceny swojej sytuacji i nadaje swojej
działalności inny kierunek.
W walce ze stresem spowodowanym utratą sprawności osoby niepełnosprawne natrafiają
wg. Shonca na dwa główne typy problemów:
Pierwszy o charakterze negatywnym wymaga zachowania neutralizującego zagrożenie
spowodowane przez strach.
Drugi typ ma charakter pozytywny wymaga odkrycia nowych wartości, które zastąpią
utracone.
Lazarus wyróżnia dwa stopnie zagrożenia:
Pierwszy to ocena przez jednostkę niebezpieczeństwa zagrażającego jej osobistym motywom. Groźba jest o tyle większa im silniej zagrożone są motywy. Odpowiednio im większe jest zagrożenie tym większa potrzeba zneutralizowania zachowania.
Druga ocena zagrożenia dotyczy prawdopodobnej efektywności działania w walce ze stresem zmierzającego do przywrócenia gratyfikacji motywów lub do usunięcia czynników powodujących stres.
W procesie rehabilitacji osoba niepełnosprawna dokonuje pierwszej oceny zagrożenia a
więc ocena przez jednostkę niebezpieczeństwa zagrażającego osobistym motywom —
decyduje czy potrzebuje pomocy.
Na podstawie tej oceny określa negatywny charakter tej niepełnosprawności i stopień
zagrożenia. Przy drugiej ocenie rehabilitowana jednostka określa czy otrzymana pomoc
jest wystarczająco dla niej korzystna, czy chce kontynuować swoją współpracę tzn. czy
warto aktywnie się włączyć w proces rehabilitacji.
Pozytywny wynik tej drugiej oceny stanowi podstawę do odkrycia pozytywnych
możliwości w życiu z niepełnosprawnością.
Shonc i Ink opisali proces przystosowania się do sytuacji kryzysowej jako serię' cykli przybliżania i unikania w których jednostka walczy i cofa się przed napotkanymi problemami. Lik wyróżnia w procesie przystosowania się do niepełnosprawności cztery stadia;
1. Szok ^
2. Obronne wycofywanie się
3. Uznanie faktu
4. Przystosowanie
Adi. Szok trwa stosunkowo krótko lecz wiąże się z silnym kryzysem i niebezpieczeństwem.
Ad2. Obronne wycofywanie się stanowi neutralizującą reakcję, w czasie której następuje restrukturyzacja poznawcza tak, że sytuacja wydaje się mniej niebezpieczna lub mniej zagrażająca niż jest w istocie.
Ad3. Uznanie faktu niepełnosprawności obejmuje całą serię wydarzeń kryzysowych, w
których każde usiłowanie zwalczania stresu powoduje zarówno zwiększenie zdolności do
walki z zagrożeniem jak i tendencje do czasowego wycofywania się na skutek wystąpienia
przekonania mającego charakter obronny - że teraz wszystko idzie dobrze.
Uznanie faktu stopniowo przechodzi w ustabilizowane przystosowanie.
Ogólny poziom dojrzałości psychicznej może być wtedy wyższy, niż przed wystąpieniem
sytuacji kryzysowej.
Ad4. Jeżeli chodzi o przystosowanie to Ink dowodzi, że przystosowanie nie jest całkowite, jeśli jednostka nie przejdzie przez wszystkie cztery stadia.
Ink zwraca uwagę na to, ze w dwóch pierwszych stadiach reakcji na sytuację kryzysową
dominują potrzeby niższego rzędu: potrzeba fizjologicznej integralności, potrzeba uwolnienia się od bólu oraz potrzeba bezpieczeństwa. .'Natomiast w stadium uznania zaistniałego faktu utraty, potrzeby jednostki nabierają charakteru rozwojowego. Dążą one do osiągnięcia miłości, szacunku i samorealizacji. Organizm ludzki nie pozostaje stateczny w sytuacji kryzysowej. Zachowanie się w sytuacjach krytycznych zależy od tego jak jednostka spostrzega i ocenia te sytuacje niepełnosprawności a przede wszystkim od repertuaru jej zachowań. Często repertuar odpowiedni i skuteczny dla rozwiązania problemów w sytuacjach przed powstaniem niepełnosprawności przestaje być skuteczny w sytuacjach stresowych po utracie sprawności. Dlatego jednostka często potrzebuje pomocy w zmianie sytuacji kryzysowej np. wyuczenia się nowego zawodu. Bardzo istotne w procesie rehabilitacji jest umożliwienie jednostce zaspokojenia jej potrzeb w poszczególnych stadiach sytuacji kryzysowej.
Reakcje na utratę sprawności zależą m.in. od sytuacji obiektywnej w jakiej to nastąpiło- od jej znaczenia dla danej jednostki, od innych wartości, które występują w tej sytuacji w związku z poniesioną stratą.
Porównanie stanu po doznaniu uszkodzenia z gorszą możliwością, która z dużym prawdopodobieństwem mogła się wydarzyć zamiast z poprzednim stanem zdrowia, sprawia, że obok depresji i żalu często pojawić się może sytuacja zadowolenia, np. że tylko tyle straciłem a nie utraciłem więcej.
Człowiek niepełnosprawny, który osiągnął już przystosowanie do życia ze swą niepełnosprawnością może znaleźć się w nowej sytuacji stresowej spowodowanej poprzez uświadomienie sobie skutków swojej niepełnosprawności, zwłaszcza społecznej. Reakcja jednostki na utratę sprawności zależy m. in. od nastawienia na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.
Jednostka dokonuje jedynie bilansu swoich strat i ograniczeń w wyniku choroby lub urazu, rozpamiętując stan aktualny i porównując swą sytuację z sytuacją innych ludzi. którzy nie doznali tego.