CHARAKTERYSTYKA BAROKU Samo pojęcie "baroku" wywodzi się prawdopodobnie z języka portugalskiego lub hiszpańskiego, gdzie słowo "baruecco" oznaczało w języku jubilerów rzadką perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki. Termin ten określa okres w kulturze europejskiej, trwający od końca XVI w. do połowy wieku XVIII. Barok jako epoka historyczno- literacka obejmuje zasadniczo wiek XVII, choć korzeniami sięga końca XVI wieku, zaś w niektórych krajach trwa jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. W Polsce, nieco opóźnionej w stosunku do innych państw europejskich, barok rozpoczyna się w końcowym okresie lat osiemdziesiątych XVI w. Faza wstępna trwa do lat 20 - tych XVII wieku, a rozkwit tej epoki aż do końca XVII wieku. Zmierzch epoki przypada na czasy saskie, obejmujące lata 1700-1730. Jak widać, okres baroku obejmuje cały wiek XVII. 1. Barok w Polsce W epoce literackiego baroku polskiego można wyróżnić trzy okresy: - wczesny barok - rozkwit kultury barokowej - zmierzch baroku. Wczesny barok przypada na ostatnie dwudziestolecie XVI i początek XVII wieku. W tym okresie tworzy jeszcze Kochanowski, Szymon Szymonowic. Pierwsze lata kontrreformacji owocują literaturą religijną Piotra Skargi, Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Rozkwit kultury barokowej przypada na lata 1620-1680. Rozwija się sztuka i literatura sakralna - religijna. W tym okresie szerzy się nietolerancje religijna. W tym okresie pojawia się literatura dworska (J.A. Morsztyn; Z. Morsztyn; D. Naborowski), a także literatura sarmacka (Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek). Zmierzch baroku przypada na lata 1680-1730 - lata saskie. Dominujący nurtem stała się literatura okolicznościowa i religijno-dydaktyczna. 2. Światopogląd i filozofia epoki. Wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów: - po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu (kontrreformacja); - w Europie miała miejsce wojna trzynastoletnia; - dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii; - rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia, dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów; - filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim nieskończonością; - człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy, że istnieje ("Myślę więc jestem" Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o Bogu i rzeczywistości; - z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż zawieszony w "otchłani" świata, może określić swoje miejsce i sens życia za pomocą myśli i rozumu (racjonalizm - Kartezjusz),
a także uzasadnić istnienie Boga; - Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwóch możliwości: - założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego); - przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne); - Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem "myślącej trzciny", dla której wygodniej i bezpiecznie jest wierzyć w istnienie i moc Boga; 3. Zasadniczym zjawiskiem społecznym, które wpłynęło na kształtowanie się sztuki barokowej, była kontrreformacja, czyli walka prowadzona przez Kościół katolicki z postępami reformacji. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545-1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła rzymskokatolickiego, a jednocześnie określono założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić kontrreformacji, byli, istniejący już od 1534 roku, jezuici. 4. Czołowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni różne koncepcje życia, uważając, że: - życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, bo pierwszeństwo ma radość przed cierpienie: - należy uciekać od doczesności w mistycyzm - życie skłania do pesymizmu W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i korzystanie z uciech życia. 5. Sztuka baroku Znamienną cechą sztuki XVII wieku była wielokierunkowość. Barok zrodził się w Italii i pierwowzorem dla barokowych budowli sakralnych stał się rzymski kościół jezuicki Il Gesu. Charakterystyczne cechy świątyni barokowych to: szeroka nawa główna, nawy boczne jako kaplice, dynamizm, monumentalizm, bogactwo. Zabytki sztuki barokowej sakralnej w Polsce reprezentują: kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół św. Anny w Krakowie, kościół Kamedułów na Bielanach. Architekturę świecką najokazalej reprezentowały pałace. Były to budowle z dekoracyjnymi wieżami, balustradowymi attykami, wielkimi oknami- drzwiami, o salach urządzonych na wzór orientalny. Dominował przepych, bogactwo, kult formy, teatralność, kontrastowość, alegoryczność, ekspresyjność. Pamiątki budownictwa świeckiego to: pałac w Ujazdowie, pałac w Łańcucie, pałac w Wilanowie, rezydencja Zamoyskich w Zamościu. Malarstwo barokowe posługiwało się alegorią i symboliką, kontrastami świateł i kolorów, cieniami i mrokiem. Obok tematów religijnych malarstwo wprowadzało również tematykę erotyczną.
Czołowi przedstawiciele malarstwa barokowego to: Piotr Paul Rubens, Rembrandt van Rijn, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Valazquez. Główne nurty stylu barokowego: rokoko, klasycyzm, manieryzm, 6. Celem poezji barokowej jest zaszokować, zaskoczyć odbiorcę. Dlatego twórcza praca poetów skupia się na poszukiwaniu nowych form wyrazu, na oryginalności pomysłu - czyli konceptyzmie. Najpopularniejszą techniką baroku była metoda twórcza Giambattisty Marina - czyli konceptyzm. Tę technikę przejęli Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Zasadą był oryginalny, zaskakujący pomysł na ujęcie treści. Mogło być to wprowadzenie do poezji brzydoty, opisu rozkładających się ciał, starości. Mógł to być kontrast lub oksymoron (żywy trup). Lubili twórcy baroku anafory i hiperbole. Najbardziej wykorzystywanym środkiem był paradoks - absurdalne twierdzenie, obnażające nieoczekiwaną prawdę. 7. Tematy podejmowane w literaturze baroku. - człowiek i jego kondycja we wszechświecie, - próba poszukiwań wartości trwałych i ocena wartości świata doczesnego, - istota ludzka wobec czasu i przemijalności (D. Naborowski), - życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (M. Sęp Sarzyński). Temat miłości - różne ujęcia i sposoby opisu, - miłość jako uczucie trwalsze niż przemijanie (D. Naborowski: Do Anny), - miłość skierowana do Boga jako jedyna prawdziwa wartość (M. Sęp Szarzyński: O nietrwałej miłości rzeczy świata), - miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna (J.A. Morsztyn: Do trupa; Lutnia), - wyrazem miłości są też listy Jana Sobieskiego do Marysieńki. Ojczyzna i troska o jej los - Wacław Potocki (Nierządem Polska stoi; Pospolite ruszenie; Zbytki polskie, a także w eposie Transakcja wojny chocimskiej), - Jan Sobieski: Listy do Marysieńki, - J.Ch. Pasek: Pamiętniki Nierówność społeczna i nietolerancja wyznaniowa - anonimowi twórcy literatury plebejskiej (Lament chłopski na pany), Jan z Kijan (Co ludzie robią na świecie), - Wacław Potocki (Kto mocniejszy ten lepszy). Temat wsi i ideału życia ziemskiego - J.Ch. Pasek "Pamiętniki", - Sz. Zimorowic "Roksolanki". Barok wykształcił dwa wzory kultury: ziemiański i dworski. Nurt ziemiański czerpał z renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywował ojczyste pamiątki, ludowe pieśni, obrzędy io obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn. Wzór dworski propagowały zaś dwory magnackie, lansując europejską modę, sztukę i naukę. Przedstawicielem stylu dworskiego są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. 8. Sztuka na usługach Kościoła Kościół korzystał z dobrodziejstw sztuki baroku, zauważając zwłaszcza siłę jej oddziaływania na uczucia wiernych, na sferę emocji, a nie intelektu; zarazem - zgodnie z postanowieniami soboru trydenckiego - dbał o jej prawomyślność i służebną rolę wobec religii. Wskazywał też godne arystycznego opracowania tematy, np. wątki maryjne w malarstwie.
Mnożące się budowle sakralne w typie tzw. baroku jezuickiego dążyły do syntezy różnych sztuk: malarstwa, architektury, rzeźby, a zewnętrzny przepych wszelkich obrzędów i liturgii zbliżonej prawie do form tetralnych jawnie demonstrował potęgę i nieogarnioną wielkość misterium (tajemnicy) wiary. 9. Terminy związane z tą epoką Mistycyzm - literatura, która pokazuje wewnętrzne przeżycia człowieka wierzącego. Poezja metafizyczna - najsilniej rozwinęła się w Anglii w XVII w. Poezja ta ukazuje rozważania natury filozoficzno-religijnej. Literatura świecka W środowisku dworskim kształtowały się różne nurty poetyckie: Manieryzm - nurt charakterystyczny dla sztuki i poezji włoskiej, rozwijający się w XV wieku. Cechował się bogactwem formalnym, przepychem, dekoracyjnością. Gongoryzm - kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej. Charakteryzuje się bogactwem formalnym i stosowaniem wyszukanych metafor. Marinizm - kierunek w poezji włoskiej; odmiana konceptyzmu. Ukształtował go poeta włoski Giambattista Marimo (Marini). Jego poezja stała się wzorem i normą estetyczną dla jego naśladowców - marinistów. Język poetycki jako "nieprzezroczysta materia" utkana z rzadkich słów, sprzecznych epitetów, a nade wszystko z niezwykłych i przebogatych metafor. Opis ukazywanych zjawisk bywa zazwyczaj barwny, plastyczny, nieledwie malarski. Wiersz buduje często własny, "nadrealny" świat, poeta zadziwia czytelnika fantastyką kreacji (retoryka). Konceptyzm - główny kierunek w poezji baroku. Ukształtował się w poezji hiszpańskiej i włoskiej wczesnego baroku i wpłynął na całą poezję (również prozę) epoki. Podstawowymi wyróżnikami stylu znamiennego dla konceptyzmu były: kunsztowna ornamentyka, dziwne metafory, paradoksy, "puenty" - czyli "koncepty". Język bogaty i niezwykły, skupiający na sobie uwagę odbiorcy. Pierwsze zwiastuny nowego nurtu pojawiły się w Hiszpanii i we Włoszech. Sarmatyzm prąd kulturowy polskiego baroku. Ukształtował się w drugiej połowie XVI wieku jako legenda o pochodzeniu szlachty polskiej od starożytnego plemienia mężczyzn Sarmatów znad Morza Czarnego. Mit sarmacki określił rychło ideologię szlachty, a w XVII wieku także styl życia, twórczość artystyczną, stając się znakomitym wyrazem kultury szlacheckiej. Demokracja szlachecka. "Złotandywność". Wolność i swoboda szlacheckiego iszałidualizmu. Pochwała tradycji szlachectwa jako zespołu wartości etycznych. Umiłowanie dawności, prostoty, pewnej surowości obyczajów. Religijność żarliwa, prosta, fanatyczna. Niechęć do nazbyt złożonych spekulacji intelektualnych i pewna niechęć do pracy. Ideały sarmatyzmu - republikanizm, wolność, szlachectwo, wiara - określiły postawę przeciętnego ówczesnego szlachcica. Łączył się z tym jeszcze kult swojskości (ksenofobia - chorobliwa niechęć do obcych kultur) i ziemiańskiego żywota. Główne motywy poezji Naborowskiego: - czas i jego destrukcujna niszcząca siła, - życie jego przemijalność, nietrwałość, kruchość, nieuchronność przemijania i śmierci, - człowiek i jego dualizm (dusza ciało), - wewnętrzne rozdarcie, - motyw vanitas vanitatum (marność nad marnościami).