Zarys teorii idei
Relatywizmowi sofistów przeciwstawiał się Sokrates (470-399 p.n.e.). Żeby dobrze postępować, trzeba - według niego - umieć rozpoznać dobro. Dobro, które można rozpoznać, musi istnieć rzeczywiście. Dobro jest przedmiotem abstrakcyjnym. Teorię takich przedmiotów rozwinął uczeń Sokratesa, Platon (427-347 p.n.e.). Nazwał je ideami, czyli wiecznymi, niezmiennymi przedmiotami myśli. Myśli, a nie zmysłów. Idee nie mają więc kształtu, wielkości, barwy, zapachu, ani smaku. Nie można sobie ich wyobrazić, można je tylko pojąć. Idee, na przykład dobro, białość, kulistość, człowiek (człowiek w ogóle), koń, odbijają się w rzeczach zmysłowych (rzeczach dobrych, białych, okrągłych, poszczególnych ludziach czy koniach); rzeczy zmysłowe są cieniami idei. (Dlatego idee są powszechnikami, uczestniczącymi w indywidualnych rzeczach). Rzeczy zmieniają się, ponieważ idee odbijają się w nich ze zmienną intensywnością.
Zalety teorii idei
Rozwiązuje problem tożsamości: idee istnieją, ponieważ są wieczne i niezmienne. Rozwiązanie to jest formalnie podobne do atomizmu: dzieli Byt na wieczne i niezmienne cząstki. Jednak idee różni od atomów to, że pierwsze są bez żadnej postaci zmysłowej (niewyobrażalne, a tylko pojmowalne), drugie zaś, choć są niewidoczne, to dlatego że są za małe, mają jednak wielkość i kształt, podobnie jak wszystkie rzeczy widzialne. Ponadto idee są poza rzeczami, atomy zaś są składnikami rzeczy.
Na wzór Parmenidesa, odróżnia rzeczywiście istniejące idee od pozornie istniejących rzeczy zmysłowych. W stosunku do teorii Parmenidesa przynosi poważny postęp rozwiązując problem związku Bytu z Pozorem. Rzeczy są cieniami idei, wielość idei wyjaśnia zróżnicowanie rzeczy.
Rozwiązuje też problem zmiany. Rzeczy zmieniają się, ponieważ idee odbijają się w nich ze zmienną intensywnością.
Przynosi postęp również przez to, że prócz doświadczenia zmysłowego objaśnia doświadczenie moralne i estetyczne.
Można zatem zaryzykować twierdzenie, że funkcją filozofii jest objaśnianie różnych form ludzkiego doświadczenia. Także tych form, którymi nauki przyrodnicze się nie zajmują. Teoria idei bynajmniej nie czyni tego kosztem rozluźnienia związku metafizyki z nauką. Podobnie jak atomizm, teoria idei ma znaczenie heurystyczne dla nauki: podpowiada teorie polowe. Pomysł, że zmiany natężenia pola (na przykład elektromagnetycznego) są przyczyną ruchu cząstek, wywodzi się wprost od pomysłu, że zmiany intensywności odbijania się idei w rzeczach są przyczyną zmian w rzeczach (Grecy traktowali ruch jako jedną z form zmiany).
Krytyka teorii idei
Argument „trzeci człowiek” (podany przez Arystotelesa ze Stagiry, 384-322 p.n.e.)
1. przyczyna tego, co wspólne wszystkim ludziom, leży poza nimi;
2. jest ideą człowieka („drugim człowiekiem”);
3. co jest przyczyną tego, co wspólne ludziom i idei człowieka?
4. jeżeli leży ona poza pierwszym i drugim człowiekiem;
5. to jest „trzecim człowiekiem”;
6. jeżeli jest „trzeci człowiek”; to jest „czwarty” i następni;
7. powstaje regres w nieskończoność.
Hylemorfizm
Rozwiązanie Arystotelesa: to, co wspólne wszystkim ludziom, nie ma zewnętrznej przyczyny.
Ogólnie: każda substancja (byt samoistny, istniejący niezależnie od innych bytów, takimi są, według Arystotelesa, przedmioty konkretne) składa się z materii i formy (stąd stanowisko Arystotelesa nazywa się hylemorfizmem, od hyle = materia, morphe = forma, kształt).
Dalsze szczegóły:
idee są domniemanymi (a więc nieistniejącymi) przyczynami form;
o ideach Platon zakłada, że są przed rzeczami (są wzorcami rzeczy), formy zaś są w rzeczach (są składnikami rzeczy);
ani materia, ani forma nie istnieje samodzielnie, istnieją tylko w połączeniu: każda materia przybiera jakąś formę, każda forma jest formą jakiejś substancji (w odróżnieniu od idei, które istnieją samodzielnie, czyli istniałyby nawet wtedy, gdyby nie było rzeczy, w których mogłyby się odbijać);
forma jest tym, co ogólne w rzeczy;
materia jest tym, co indywidualne w rzeczy (jest zasadą tożsamości);
rozwiązanie problemu tożsamości i zmiany: zmiana polega na tym, że materia traci jedną, a przybiera inną formę (na przykład traci formę zimna, a przybiera formę gorąca), substancja zachowuje tożsamość, ponieważ zachowuje materię;
wyjaśnienie, jak rzeczy powstają i giną (zmieniają się w inne rzeczy): prócz materii, zasadą tożsamości jest jeszcze tzw. forma substancjalna (gatunkowa), bez której substancja nie może być tą rzeczą, którą jest (na przykład gdy człowiek umiera, traci formę substancjalną człowieka - duszę - i przybiera formę zwłok ludzkich).
Formę substancjalną Arystoteles nazywa inaczej „substancją drugą”, stąd idea lub forma człowieka, czyli powszechnik, nazywa się „drugim człowiekiem”.
Arystoteles - występował przeciw platońskiej nauce o ideach. Sformułował doktrynę, która zastąpiła mu naukę Platońską - była to doktryna teologiczna ( teoria transcendentnego Boga i transcendentnego rozumu, teologiczne przyrodoznawstwo i teologiczna etyka ). Później czynnik empiryczny wziął górę w filozofii Arystotelesa, zaczął budować empiryczną naukę - biologie, socjologię, historię. Dla Arystotelesa byt jest jednostkowy a wiedza ogólna. Z założeń Arystotelesa wynikało, że istnieją pojęcia ogólne nie mające i nie potrzebujące definicji. Rozwinąwszy szeroko logikę Arystoteles potraktował ją jako odrębną dziedzinę. A jako taka znalazła się poza obrębem filozofii. Pojął ją jako dyscyplinę formalną. W poznaniu zmysły miały dla Arystotelesa funkcję równie niezastąpioną jak rozum. Arystoteles kładł nacisk na fakt, że poznanie ma charakter bierny. W filozofii praktycznej wyróżniał dwa działy : etykę i politykę. Dla niego substancją są konkretne rzeczy. W substancji rozróżniał formę i materię. Materia i forma są aspektami danej sytuacji, muszą współistnieć ze sobą. Kategorie substancji wg Arystotelesa : ilość, jakość, stosunek, miejsce, czas, położenie, stan, działanie, doznawanie
Związek przyczynowy - Arystoteles o przyczynie mówi w czterech aspektach :
formalna, celowa, sprawcza, materialna
Realizm arystotelejski - idee nie mogą istnieć oddzielnie, ale w poszczególnych, konkretnych rzeczach. Realnie istnieją tylko twory realnie złożone z materii i formy, nie zaś tylko czyste formy - idee. Teoria naczelna - nauka o bycie jako takim, mówiąc o bycie ma na myśli nie tyle poszczególne rzeczy, które doświadczamy codziennie, lecz ogólniejsze podłoże tych rzeczy. Byt to nie to samo co doświadczamy w codziennym życiu, czyli rzeczy materialne. Substancja - nazwa bytu szerokiego. Substancja jest jednością dwóch elementów : formy i materii, byt jest zawsze jednostkowy, głównie istota żywa. Jest twórcą teorii bytu - ontologii. Jego myśl wyrasta z platońskiej, ale z czasem wyraźnie od niej odchodzi. Struktura substancji nie ma charakteru inercyjnego ale dynamiczny. Materia jest czynnikiem biernym podatnym na kształtowanie - potencją. Jest tą częścią substancji, która wprowadza jednostkowość, powoduje, że w obrębie gatunku każdy egzemplarz jest jednostkowy. W obrębie gatunku, różnimy się materią, która jest zasadą jednostkowości.
Forma - uaktualnienie możności tkwiącej w materii, utrwalenie z materii określonego przedmiotu.
Ruch - zmiana uaktualnienia materii - przejście od stanu możnościowego do stanu rzeczywistego.
Forma odpowiada za definicje ogólne własności rzeczy, gwarantuje przynależność do określonego gatunku. Jest czynnikiem aktywnym w substancji, odpowiada za przekształcenie materii w przedmiot, zarazem jest celem przedmiotu, jest kresem, do jakiego dąży każda rzecz - każda rzecz przez formę dąży do urzeczywistnienia swojej formy gatunkowej.
Entelechia - stan dążenia do pełni, do stawania się rzeczą najlepszą w swoim gatunku.
Arystotelesa zajmowała zależność pomiędzy bytem a odpowiadającym mu słowem, zauważył że są słowa lub wyrażenia które nadają się na podmioty w zdaniach twierdzących, lub nie. Obydwu grupie słów odpowiadają jakieś byty, tak jak słowa tworzą dwie kategorie semantyczne i znaczeniowe, podobnie byty. Byty do których odsyłają słowa mogące być podmiotami w zdaniach twierdzących Arystoteles nazwał substancjami, a drugie nie mogące być podmiotami nazwał przypadłościami Przypadłości - byty odpowiadające nieokreślonym wyrazom. Jedne z nich wynikają z samej substancji i na nią wskazują, są to przypadłości uniwersalne, inne zaś, niezbędne dla określenia substancji to przypadłości przypadkowe. Substancje istnieją samodzielnie a ich przypadłości nie. Przypadłości istnieją w substancji jaki jej cechy a rzeczy poznajemy zawsze przez przypadłości.