13. „Wierność ideałom młodości czy kariera i nadzieje na sukces życiowy. Refleksje na temat wyborów moralnych bohaterów literackich okresu pozytywizmu, młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego.
Każdy dorastający człowiek stawia przed sobą młodzieńcze postanowienia i ideały. Jednak w czasie dojrzewania cześć ludzi odchodzi od nich na rzecz kariery zawodowej, dążąc za wszelką cenę do osiągnięcia sukcesu życiowego. Druga część pozostaje przy swoich postanowieniach do końca, jednak jest to znacznie mniejsza grupa, gdyż zazwyczaj młodzieńcze postanowienia są zwykle bardzo wygórowane i trudne do osiągnięcia w dzisiejszym świecie. W swojej pracy postaram się przedstawić różne typy bohaterów literackich, którzy dokonali różnych wyborów w swym życiu.
Jednym z utworów, który nawiązuje swą treścią do tematu pracy jest powieść Bolesława Prusa pt: "Lalka". Autor przedstawił w utworze wiele postaci, które dokonują różnych wyborów moralnych. Prześledźmy więc, jak przebiegają te wybory między ideałami młodości a karierą zawodową na przykładzie losów głównego bohatera powieści, którym jest Stanisław Wokulski.
Wokulski pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Jako młody chłopak pracował w winiarni Hopefera. Bohater wykazywał wielkie zamiłowanie do nauki, wszelki swój wolny czas przeznaczał na poszerzanie swej wiedzy. Wkrótce wstępuje do Szkoły Przygotowawczej, a następnie podejmuje studia w Szkole Głównej. Jest to okres, w którym Wokulski wchodzi w kręgi konspirującej młodzieży studenckiej. Nieobca jest też mu literatura romantyczna, która kształtuje jego młodzieńczy światopogląd. Wkrótce Stanisław porzuca naukę na uczelni aby wziąć udział w powstaniu styczniowym. Po upadku zrywu zostaje zesłany na Syberię. Tam kontynuuje naukę, a wkrótce zostaje doceniony i otoczony szacunkiem przez petersburskich towarzyszy naukowych. Po powrocie do Warszawy, zauważa jak bardzo zmieniło się społeczeństwo polskie. Klęska powstania przyczyniła się do występowania nastrojów przygnębienia i zrezygnowania. Wokulski spotyka się wszędzie się z niechęcią i niezrozumieniem ludzi, którzy zwracają teraz tylko uwagę na to aby zaspokoić własne potrzeby. Te wszystkie zmiany w społeczeństwie sprawiają że Stanisław nie potrafi odnaleźć się w tym świecie. W końcu żeni się z właścicielką sklepu Minclową. Tą decyzją Wokulski zaprzepaszcza swe młodzieńcze ideały. Przerywa naukę i rozpoczyna pogoń za pieniądzem. Po śmierci żony znów powraca do książek jednak tylko na chwilę do momentu poznania Izabeli Łęckiej. Wtedy ponownie budzi się w nim romantyczna indywidualność. Miłość do kobiety stała się jego celem życiowym, którego spełnieniu służą wszelkie jego działania. Postanowił zdobyć wielki majątek ponieważ wiedział, że tylko w ten sposób może pozyskać Izabelę. Zrezygnował z działalności patriotycznej i rozpoczął handel z Rosją na którym zbił ogromny majątek. Uczucie stało się dla niego siłą destrukcyjną, niszczącą jego osobowość. Przeżywa on typowe romantyczne nastroje bólu, cierpienia i tęsknoty, miłość sieje w nim straszne spustoszenie. Przestaje być sobą, zapomina o swoich poglądach i przekonaniach. Czuje się jak głupiec, którego wykorzystują wyższe warstwy. W końcu jako zawiedziony kochanek próbuje skończyć z swoim życiem, jednak próba samobójstwa się nie udaje. Na podstawie tego bohatera widzimy jak młodzieńcze ideały mogą być niwelowane przez pogoń za miłością kobiety, i dobrami materialnymi.
Kolejnym utworem, nawiązującym do tematu pracy jest powieść Z. Nałkowskiej pt: "Granica". Głównym bohaterem utworu jest Zenon Ziembiewicz. Był on synem Waleriana, zubożałego szlachcica, rządcy majątku hrabiów Tczewskich w Boleborzy. Wykształcony, studiował w Paryżu nauki polityczne. W utworze autorka ukazuje ewolucję bohatera, który pod wpływem środowiska zewnętrznego zaprzepaszcza swe młodzieńcze ideały. Zenon jako młodzieniec miał wielkie plany, chciał być człowiekiem uczciwym "być w zgodzie z samym sobą" - to była jego główna dewiza. Potępiał zachowanie ojca, jego ciągłe romanse ze służbą dworu. Oburzało go, że ojciec spowiadał się ze wszystkiego matce, a ta mu przebaczała. Zenon był zdecydowanie przeciwny takiemu zachowaniu, jednak wkrótce okazuje się jak względne były jego młodzieńcze poglądy, Zenona cechuje postawa kompromisu, uległości w życiu, szybko porzuca swe poglądy i dostosowuje się do wymagań i oczekiwań układu społecznego w którym żyje. W miarę robienia kariery Zenon coraz bardziej wypacza swą granicę moralną, nie umie podjąć walki z problemami, które napotyka na swej drodze.
Kiedy bohater zostaje postawiony przed dylematem przerwania studiów z powodu braku środków materialnych, szuka protektora i podejmuje współpracę z pismem "Niwa" w zamian za to Czechliński udziela mu pożyczkę na dalszą naukę. Zenon jest uzależniony od swego ofiarodawcy, dostosowuje też oblicze gazety do życzeń Tczewskich, jest przez nich odpowiednio "urabiany", postępuje coraz częściej w sposób niezgodny ze swymi przekonaniami i poczuciem moralnym; wchodzi stopniowo w miejscowe układy towarzyskie, poznaje osobistości i podporządkowuje się ich woli, Zenon nie jest szczery w wyrażaniu poglądów w artykułach, pisze to co od niego wymagają przełożeni mimo iż jest to wbrew jego poglądom i młodzieńczym przekonaniom.
Ziembiewicz robi szybko karierę polityczną, zostaje prezydentem miasta, wykazuje dużo inicjatywy w trosce o rozwój miasta. Rozpoczyna budowę domów robotniczych i ośrodka wypoczynkowego, jednak wkrótce budowa upada z powodu braku dotacji na ten cel. Zenon musi się do tego przystosować, mimo iż jest to sprzeczne z jego poglądami i wrażliwością moralną. Ziembiewicz staje się coraz bardziej nerwowy, przeżywa niepokoje, coraz bardziej przesuwa granicę swej tolerancji, aż w końcu, jak to oceniła jego żona, Elżbieta, stanął po stronie tego, przeciw czemu był. Jego wielkie plany spełzły na niczym, dostosował się do zaleceń swych protektorów. Na obronę swego zachowania wymyśla różne usprawiedliwienia; uważa, że nie należy zajmować się faktami zwykłych codziennych niesprawiedliwości i krzywd, ponieważ i tak nie można im zaradzić, nie potrafi wywiązać się z obietnic, w końcu rozkazuje strzelać do bezbronnych ludzi w czasie manifestacji, zaprzepaszczając swe ideały.
Zenon robiąc karierę przekracza granicę postawioną za młodu. Przejmuje schematy i wzorce rodzinne, podobnie jak ojciec utrzymuje związek pozamałżeński. Nie potrafił oprzeć się wdziękom służącej Justyny. Ciągle odnawia swój romans. Za swe postępowanie nie ponosi żadnej odpowiedzialności. A kiedy Justyna zachodzi w ciążę daje jej pieniądze sugerując aby usunęła płód. nie interesuje się losem dziewczyny i faktem, że aborcja bardzo źle wpłynęła na jej psychikę. Zachowanie Zenona jest bardzo obłudne, razi nas jego egoizm. Jego klęska w życiu publicznym zbiega się z katastrofą w życiu osobistym (Justyna oblewa go kwasem). W końcu popełnia samobójstwo i nie dlatego iż stracił wzrok ale z rozpaczy tracąc resztki złudzeń wobec siebie i swojego życia, samobójstwo można też interpretować jako dowód tchórzostwa, słabości i sposób ucieczki przed odpowiedzialnością.
Zenon jest człowiekiem słabym robiąc karierę nie zważa na granicę moralną, którą często przekracza, łamie też swe młodzieńcze postanowienia, co ostatecznie doprowadziło go do klęski.
Kolejnym bohaterem, którego chciałbym przedstawić jest Stasia Bozowska, bohaterka utworu "Siłaczka" Stefana Żeromskiego. Jest to kobieta przepełniona ideałami pracy z ludem i dla ludu. W celu wypełnienia swych postanowień porzuca wielkie miasto, wyjeżdża na zapadłą wieś i tam szerzy oświatę wśród ludu realizując pozytywistyczne hasła pracy u podstaw. Pełna wiary w swe społeczne posłannictwo i w ideały, reprezentuje postawę poświęcenia jednostki dla dobra ogółu, rezygnując przy tym jednocześnie w własnego szczęścia. Bohaterka pracuje z najwyższym poświęceniem, otaczając się przez to szacunkiem tych, dla których poświęciła swoje życie. Swą działalność oświatową traktuje jako obowiązek społeczny i nakaz moralny, który każe, podjąć jej walkę z otaczającą ciemnotą, zacofaniem i ubóstwem. Nie przerywa jej, mimo iż żyje w trudnych warunkach materialnych, odznacza się wielkim heroizmem, przezwycięża samotnie coraz to nowe przeszkody piętrzące się na jej drodze życiowej, nie poddaje się nawet wtedy, gdy pogarsza się jej stan zdrowia. Dalej jest konsekwentna i wytrwała w swoich dążeniach, pełna zaangażowania społecznego i bezgranicznego poświęcenia dla szlachetnych idei. Stasia pozostała do końca wierna swym ideałom młodości, za co zapłaciła najwyższą cenę- żyła w nędzy, samotnie i zmarła w bardzo młodym wieku. W utworze tym Żeromski przedstawił też drugiego bohatera, który jest kontrastem dla szlachetnej postawy Stasi. Jest to Paweł Obarecki. Pracuje on w tej samej miejscowości co panna Bozowska, i podobnie jak ona przyjechał na wieś przepełniony pozytywistycznymi hasłami pracy u podstaw. Początkowo pełen wiary w swoje społeczne posłannictwo realizuje swe szczytne młodzieńcze ideały. Walczył z niewłaściwym postępowaniem miejscowego aptekarza i felczera, leczył lud wiejski prawie za darmo. Jednak po pewnym czasie zrezygnował ze swych wcześniejszych ideałów. Pod wpływem inteligencji, uległ środowisku. Wrósł w świat wsi, przyzwyczaił się do niego i przyjął wygodną egoistyczną postawę. Zamienił się w człowieka zważającego jedynie na korzyści materialne. Cena tego postępowania była wysoka: doktor odczuwał wyrzuty sumienia, był pełen świadomości swej przegranej, klęski którą poniósł już na początku realizacji swoich zamierzeń. Te wyrzuty sumienia powtarzają się często, ale przebudzenie jego jest krótkotrwałe, nie może go wyrwać z poprzedniego stanu znużenia życiem. Paweł Obarecki czuje swą wewnętrzną przegraną, siedząc przy łóżku umierającej Stasi czuje, że to nie ona a on poniósł klęskę moralną, sprzeniewierzając się swym młodzieńczym ideałom.
Kolejnym utworem, który podejmuje tematykę wyboru moralnego jest powieść Stefana Żeromskiego "Ludzie Bezdomni". Głównym bohaterem utworu jest Tomasz Judym i to właśnie jego postawę spróbuję przeanalizować. Autor obdarzył doktora Judyma ciekawą osobowością, wyróżniającą się swą kontrowersyjną indywidualnością. Tomasz pochodził z ubogiej rodziny. Po śmierci matki chłopca wychowuje ciotka, która traktuje go jak zwierzę, chłopca na posyłki, ale dzięki temu mógł zdobyć podstawowe wykształcenie co pozwoliło mu później podjąć studia medyczne. Dzięki swej bardzo ciężkiej pracy Judym zdobył w końcu wykształcenie pozwalające pracować mu w zawodzie lekarza. Tomasz od pierwszych chwil jest ogarnięty pasją pracy społecznej, ma ambicję dokonania jakiegoś wielkiego czynu. Jego marzeniem jest poprawa losu biedoty i dlatego rozpoczyna walkę z nędzą, poprzez wystąpienie w gronie warszawskich lekarzy z odczytem, w którym ukazuje nędzę biedoty miejskiej i wiejskiej. W swej przemowie sugeruje, że obowiązkiem lekarzy jest szerzenie higieny, tam gdzie jej nie ma, ponadto Judym sądzi, że lekarz powinien leczyć wszystkich ludzi a nie tylko tych którzy mają pieniądze. Prezentowany przez Tomasza program był raczej utopijny, ale mógł on być wyjściem do rozmów na ten temat, gdyby Judym wykazał choć trochę kompromisu. Dlatego też zostaje on wyśmiany, zupełnie sam ze swymi nierealnymi poglądami. Przyczyną klęski Tomasza był też kryzys idei pozytywistycznych, które spotkały się z niewielkim oddźwiękiem wśród lekarzy. Po przegranej w warszawskim środowisku Judym próbuje wprowadzić w życie swe młodzieńcze ideały w Cisach. Pracuje tam jako lekarz w zakładzie uzdrowiskowym. Wyznacza sobie za cel organizacje szpitaliku dla miejscowej ludności i dokonuje tego. Opracowuje też projekt podniesienia zdrowotności Cis poprzez osuszenie mokradeł, jednak plany te zostają obalone przez udziałowców spółki, którzy dbają jedynie o własne dobro. Wobec takiej postawy arystokracji Judyma ogarnia szał, w przypływie którego wrzuca jednego z zarządców do błota, co całkowicie uniemożliwia dalsze działanie w Cisach. Judym jest postacią, która do końca pozostaje wierna swym młodzieńczym ideałom. Dla biednych wyrzeka się szczęścia osobistego, swój zawód traktuje jako posłannictwo, czuje się jak społecznik który jest powołany do walki z nędzą Solidaryzuje się z biednymi i krzywdzonymi, pragnie im pomóc. Jednak jego wszelkie działanie jest skazane z góry na niepowodzenie, gdyż działał w osamotnieniu, nie pozwalając sobie pomóc, a ponadto żył w czasach gdy panowała znieczulica społeczna, a jedyną wartością do której dążył człowiek był pieniądz.
Podsumowując zauważamy, że młodzieńcze ideały i kariera prawie nigdy nie szły z sobą w parze. Jest to zapewne wina rzeczywistości w jakiej żyli bohaterowie, która uniemożliwiała im realizację zamierzonych marzeń a jednocześnie szczęśliwe życie. Dlatego też większość bohaterów woli zerwać ze swymi ideałami i żyć dostatnio, niż tak jak pozostali bohaterowie, którzy nie odrzucili swych zamierzeń, żyć w ubóstwie.