Rozdział II: Charakterystyka społeczności tradycyjnych

Wyróżniki społeczności tradycyjnych

- potrzeba stworzenia pewnego modelu ukazującego podstawowe wyróżniki pomiędzy społecznościami tradycyjnymi, a społecznościami” typu zachodniego”;

- koncentracja na cechach myślenia i organizacji;

- negacja tego typu rozróżnienia przez wielu badaczy oparta na możliwości zaprzeczenia każdej z wymienionych cech;

a.prosta przejrzysta organizacja

- mniej złożony charakter społeczności;

-obserwacja instytucji społ. i form kultury jest prostsza niż w przypadku naszej kultury;

- nie mylić z prymitywizmem ( jako przykład na nie- prymitywność - tajne stowarzyszeni Komo; członkowie podzieleni na cztery grupy wiekowe, podlegają 33 stopniom wtajemniczenia lub skomplikowany system klas matrymonialnych u Aborygenów);

b.pełnia wiedzy o własnej kulturze

-Ruth Benedict-> znajomość własnej kultury w społecznościach pierwotnych jest nieporównywalnie większa niż w społeczeństwach zachodnich;

-łatwość w dotarciu do kultury pierwotnej poprzez badanie jedynie świadomości społecznej;

- jedna rodzina australijska jest w stanie przekazać swoim dzieciom wszystkie elementy swojej kultury od polowania przez znajomość mitów po prawo zwyczajowe (nie da się tego powiedzieć o rodzinach „zachodnich”, które jest „wyspecjalizowane” ),

- nie jest to stwierdzenie absolutne, istnieją obrzędy dostępne tylko nielicznym np., szamanom albo kobietom;

c.jedność obrazu idealnego i rzeczywistego

- z reguły brak dużej różnicy pomiędzy wzorami kulturowymi a ich odzwierciedleniem w życiu społecznym, brak pluralizmu światopoglądowego czy wolnomyślicielstwa;

- przynależność do plemienia oznacza wiarę w tych samych bogów, posiadanie tych samych wrogów, mówienie tym samym ”ludzkim” językiem;

-kultura stanowi silnie zintegrowaną całość, wszystkie normy są ważne i objęte są kontrolą społeczną;

-zasady społeczne są przyjęte raz na zawsze jako naturalne i jedynie możliwe, brak możliwości wyboru postępowania, brak różnicy między „jest” a „być powinno”, co wynika z faktu przewagi grupy nad jednostką(świadomość indywidualna tożsama jest właściwie z zakresem świadomości zbiorowej);

- zachowanie członka społeczności w całości zdeterminowane przez normy i reguły postępowania, kto się do nich nie stosuje naraża się na utratę twarzy i ośmieszenie (przykł. Indian Hopi z rolniczej kultury Pueblo. Ich zabiegi rolnicze oparte są w całości na paradygmacie sprowadzania deszczu. Wierzą, że deszcz jest darem przodków - Ludu Chmur Sześciu Stron Świata. Niedowiarek narażałby całe plemię na gniew przodków, Hopi stosują więc mechanizmy społeczne kreujące antywzorzec „człowieka o podwójnym sercu” - bowaka. Delikwent taki zostaje na stałe wykluczony ze społeczności - działa prawo subiektywizacji, tzn., „jeśli jakieś działanie podmiotu spotyka się z reakcją otoczenia społecznego, oceniającą dodatnio nie wynik tego działania, lecz samą osobę sprawcy, w podmiocie rozwija się dążność do podporządkowania w przyszłości tego działania obrazowi społecznemu własnej osoby”.);

-jest to sytuacja nie mniej idealna, ale jak stwierdził P.Radin w kulturach plemiennych zawsze żyją niedowiarkowie czy wolnomyśliciele, jednak zawieszający niedowiarstwo na czas obrzędów ;

d.Anonimowość

- anonimowość wytworów i twórców, którzy wprowadzają jakieś novum w istniejący zasób kultury,

- początkowo pamięta się kto, co i dlaczego, potem zapomina się twórcę i nowy element kultury wtapia się w anonimową twórczość zbiorową,

e.Aliterackość

-społeczeństwa tradycyjne często zwane są „przed piśmiennymi”, przekazują zwyczaje ustnie i poglądowo, nie używają do tego celu pisma;

-cały przekaz kulturowy dokonuje się poprzez mowę i bezpośrednia styczność;

-ustny i bezpośredni przekaz zwiększa łatwość zapamiętywania ;

-treści religijne weszły o wiele głębiej w psychikę niż poprzez przyswajanie „martwego” słowa;

-ustny przekaz pozwala usunąć wszystko to co jest niezgodne z wzorcami zachowań;

-J.Goody- pismo stało się rewolucyjną technologia kognitywna burzącą magiczny porządek rzeczywistości;

f.Ahistoryczność

- brak historii rozumianej jako szereg uporządkowanych chronologicznie zdarzeń;

- indywidualna pamięć historyczna obejmuje do trzech pokoleń wstecz, wszystko, co dawniej jest już rzeczywistością mityczną - Eliade używa pojęcia illud tempu <wydarzenia mityczne mają miejsce w „onym czasie”- In illo tempore>

- w wyobrażeniach wszystko, co powstało w tym czasie jest wieczne i niezmienne;

- Levi - Strauss wyróżnia społeczności historycznie „zimne” i „gorące”; zimne tłumaczy się analogią do mechanizmów korzystających z energii mechanicznej, tzn., jeśli nic się nie zepsuło w trakcie użytkowania, to taka maszyna (społeczność) może funkcjonować w nieskończoność, utrzymują się w swoim stanie wyjściowym <społeczeństwa bez historii i postępu;

- E. Leach sprzeciwia się zasadzie wyodrębnienia kultur posiadających historię, wg niego chociaż społeczeństwa posiadające pismo różnią się od aliterackich, to historia w jednych i drugich jest traktowana podobnie, jako skarbnica podlegających wiecznym przemianom tematów mitycznych;

g.Mała dynamika rozwoju

-wynika z przekonania o niezmienności i wieczności wzorców kulturowych, związanego z doskonałym zgraniem kultur tradycyjnych z wymaganiami środowiskowymi i uniformizacją jednostek

-autorytet tego co robili ojcowie i dziadowie uznawany jest z jedyny właściwy porządek ustanowiony przez siły sakralne <”bo tak robili nasi przodkowie”,” bo tak trzeba”

-społeczeństwa tradycyjne nie były niezmienne ,lecz zmiany były dokonywane w procesie selekcji tego co nie pasuje do obecnego stanu rzeczy, obecnych warunków;

h.Wielofunkcyjność działań ludzkich

- wszystkie wytwory kulturowe powiązane są z odrębnymi dziedzinami: religią, magią, sztuką, rozrywką ,etyką;

-wielofunkcyjność wytworów wiąże się z względną jednorodnością społ., kompleksowością ról społecznych ,całościowymi więziami spajającymi grupę;

- nadrzędną wartość w tym systemie miało nasycenie wszystkiego sakralnością(kultury sakralne)

-wielofunkcyjny charakter działań ludzkich nadawał każdej działalności cechę realizacji mitu (żniwa);

-Cepelia- karykatura sztuki ludowej, dla człowieka tradycyjnego cały świat łącznie z nim samym był nie przedmiotem a podmiotem;

i.Podmiotowy stosunek do rzeczywistości

-wszystkie rzeczy w świecie mają charakter substancjalny oraz we wszystkich przedmiotach tkwi element psychiczny;

-wszelkie dualistyczne podziały <np. świat materii i świat idei> w umysłowości ludowej nie mają uzasadnienia;

-stosunek do świata to nie stosunek podmiotu do przedmiotu ,a odnajdywanie siebie w świecie zew. , postrzeganie świata jako podmiotu;

-wszechświat posiada te same cechy co człowiek, nie istnieją wyraźne granice oddzielające jednostkę od natury;

-każde naruszenie ustalonego trybu życia, nowinka kulturowa jest zaburzeniem struktury kosmosu, niszczy cały znany świat;

-człowiek odkrywając w świecie własną kontynuację ,jednocześnie odkrywa wszechświat w sobie;

Własność i system ekonomiczny

-własność prywatna jest źródłem powinności niż zysków, bogactwa są po to, aby się nimi dzielić;

-praca podejmowana jest jako obowiązek wynikający ze związków rodzinnych lub powinnościowych ,nie dla zysku;

- podstawową formą wymiany - BARTER-(handel wymienny);ofiarowanie lub nabycie przedmiotu wymaga ofiarowania czegoś o większej wartości itd.

-symboliczne środki płatności(muszle kauri na obszarze Oceanii, kamienne pieniądze Fe -mikronezyjska wyspa Yap- wapienne kręgi z wywierconymi otworami, mogą mieć nawet kilka metrów średnicy, przede wszystkim źródło prestiżu);

-jeden z najsłynniejszych systemów wymiany- instytucja kula(funkcjonuje na obszarze płn-zach. Melanezji,po okręgu o promieniu 413km wędruje kobiecy naszyjnik- soulava <zgodnie ze wskazówkami zegara> oraz męski naramiennik mwali <przeciwny kierunek wskazówek>. Dla Trobriandczyjków kula jest głównym zajęciem życia, poświęcają temu swój wolny czas od prac ogrodowych, jej dokonywanie jest działaniem sakralnym. więcej na s.55

- brak określonych zawodów, tzn., wszyscy robią wszystko; produkt nie może być wykonany szybko, lecz właściwie;

-w systemach wymiany zaangażowana jest cała grupa rodzinna czy inne grupy społeczne; zwykle grupy produkcyjne są jednocześnie grupami krewniaczymi;

-koncepcja nieredukowalnego minimum tzn.każdy członek społeczeństwa ma nieodłączne prawo do pożywienia, schronienia, ubrania. Odmowa tych dób równoznaczna jest z odmówieniem mu statusu człowieka. W razie odmowy wywoływało to karę nadprzyrodzoną,a także wyklęcie przez grupę

-Jednostka nie zdobywa dóbr jedynie dla siebie i potomstwa, lecz dla całej zbiorowości;ten typ ekonomiki nazywany jest gospodarką alimentacyjną, a kierującą nim ideologia zasadą wzajemności; w większości transakcji na tej zasadzie można wyróżnić:

* za ofiarowany dar zwrot nie jest wymagany, ale oczekiwany, co sankcjonuje tradycja,

* oczekuje się, że zwrot będzie co najmniej tej samej wartości,

* złożenie daru zwrotnego może być odroczone na długi okres czasu,

* wymiana nie następuje w sposób hazardowy pomiędzy jakimikolwiek dwoma członkami społeczności - jest oparta na przyjaźni i pokrewieństwie,

* często dokonywana w związku ze specjalnymi okazjami,

-> patrz potlacz u Kwakiutlów patrz s.57

System prawny

-trudność w opicie struktur prawnych wynikająca z wielofunkcyjności inst.kulturowych;

-społ. tradycyjne kierowane są przez stałe prawa, przestrzeganie ich jest egzekwowane poprzez opinie publiczna <plotka, niezadowolenie itp.>

- wg Malinowskiego reguły zachowania z zaznaczonymi sankcjami zasadniczo dotyczą:

* ludzkich skłonności, namiętności i popędów,

* wywiązywania się ze zobowiązań,

* zasad dietetycznych i religijnych(tabu) zagrożonych sankcją nadprzyrodzoną, które złamanie może doprowadzić nawet do śmierci;

-źródłem przepisów przodkowie lub bóg - stwórca człowieka, niekiedy czarownicy lub naczelnicy;

- system nieformalny; brak zawodowych „stróżów prawa”, (ale np., ludy Bantu mają sądy plemienne, a Australijczycy magicznego kata - kurdaitcha);

- prawo obejmuje zarówno karę za przewinienia jak nagrodę za dobre sprawowanie ;

-sankcja za naruszenie zasad jest automatyczna i dotyka najczęściej całego społeczeństwa <brak odpowiednika grzechu>;

-odpowiedzialność za złamanie zasady przez sprawce ale także przez jego rodzinę czy klan

< możliwość vendetty - krwawej zemsty np., za zabójstwo>;

Struktura społeczna

-występowanie różnych struktur społecznych i politycznych;

-brak podziału społ. podobnego do systemu klasowego u plemion koczowniczych;

- wyjątek- krąg kulturowy północno Zach. wybrzeżu Pacyfiku <system arystokracji i niewolników, ”szlachetnych” i śmierdzieli”>

- Indianie Wyb,Pacyfiku: lato-podziały klanowe, zima-przynależność do tajnych stowarzyszeń społ-rel;

-gr,społ.tradycyjnych związane są więzami pokrewieństwa-powinowactwa przez małżeństwo

i krewniactwa-związki przez filiacje<pochodzenie>;

- Typy grup krewniaczych:

Klan <ród>- podział plemienia na grupy, w obrębie których małżeństwo jest zakazane <egzogamia>,występowanie wierzenia od jednej strony <patrylinearyzm lub matrylinearyzm> albo obydwa sposoby naraz <bilateralizm>. Wyznacznikiem jedności klanu- nazwa i symbole najczęściej będące totemem. Struktura klanowa występuje w 70% społeczności rolniczych, ale możliwe ,że był to większy procent.

Fratrie -grupowanie się klanów w większe jednostki. Najczęściej występują 2<połowy egzogamiczne/moetie>, egzogamia połów-wymiana kobiet, dóbr

Klasy matrymonialne(sekcja i podsekcja) członkowie tej samej grupy nie mogą zawierać małżeństw schemat.str 60

Grupy wiekowe-przejście zabezpieczone inicjacją, stanowią poprzeczny przekrój społ.,dodatkowe wzmocnienei więzi społ.

-obrzędy przejścia(rites de passage)

- odpowiednia dojrzałość fizyczna powoduje poddanie serii rytuałów przejścia,zmieniających jego tożsamość społ. i mentalną , spełnianie wymogów dorosłości <samodzielne mieszkanie, zdobywanie pożywienia <podział wieku w Afryce s,61 -> 0-8/15 okres dzieciństwa, 8/15-25/35 przynależność do klasy wojowników,25/35-55/56 klasa mężczyzn, powyżej starszyzna plemienna

Typ więzi społecznej i świadomości plemiennej

-bardzo mała liczebność społ. tradycyjnych ,gr. Zbieraczo - łowieckie 15-50 osób, wioska 10x więcej;

-przyczyny: ograniczenia środowiska, ograniczeni umysłowe w stworzeniu relacji między jednostkami;

-ograniczony kontakt z innymi grupami, bariera językowa,kultura,odległość

-zażyłości w gr bardzo duże,relacje typu facet to facet, silne więzi społeczne, brak konfliktów ról, podporządkowanie się wzorcom społ.,brak współdziałania oznacza śmierć;

-relacja jednostka -gr, ważniejsza grupa, poświęcanie się w imię dobra ogółu;

-każda odmienność-wygląd, status majątkowy powoduje zepchnięcie namargines, podejrzany o czarownictwo, cechy zwierzęce;

-brak świadomości istnienia ”ludzkości”, ”ludzi „ jako gatunek i „ludzkiej solidarności”

-świat dzieli się na :”prawdziwych ludzi”- członków własnego plemienia, mówiących

danym” ludzkim” językiem, oraz na zwierzęta ,bestie i nieudolnie naśladujących prawdziwych ludzi;

-plemię jest grupą etniczną opartą na wspólnocie terytorium, struktury polit, języka ,kultury i etnonimu. Brak jakiegoś czynnika powoduje nierozpoznawanie ”innych” jako członków plemienia

Tryb życia społeczności tradycyjnych a środowisko

- rozprzestrzenianie się rodzaju Homo doprowadziło do zetknięcia się z różnymi formami środowiska, czego efektem była adaptacja;

-potencjał adaptacyjny czł. Wynika z posiadania kultury, system pośredniczenia w relacjach ze środowiskiem, który w miarę szybko reguluje dostosowanie się do nowych warunków;

-kultura która zmienia się nie przez mechanizmy genetyczne, lecz przez modyfikacje w nośniku symbolicznym - memach.

-środowisko wymusza do wytworzenia się pewnych trybów życia<łowiectwa i zbieractwa>

-łowiectwem zajmowali się bardziej mobilni mężczyzni, zbieractwem obciążone przez dzieci kobiety;

-grupa zbieraczo- łowiecka :10-150 osobników, zajmujących kilkadziesiąt km/2,stałe przemieszczanie się po tym terenie, obieranie czasowych siedzib;najwyższa wartość grupa rodzina;

-ok. 10 tys.lat.p.n.e przejście części populacji BW na rolnictwo i hodowlę; V tys.p.n.e powtórka sytuacji w Meksyku -> rewolucja neolityczna

-organizacja środowiska poprzez sztuczne uprawy roślin;

- ok. VI-V tys.p.n.e przyswojenie zwierząt do kultur rolniczych,wykorzystanie zwierząt do siły roboczej <rolnictwo sprzężajne>

-powstanie społeczeństw miejskich i pasterskich;

Religia a środowisko,religia jako system adaptacyjny

- kultura ludzka -> możliwości biologiczne gatunku Homo+ nacisk środowiska;

-z pkt. widzenia ekologii kultury stała się ona sposobem adaptacji do środowiska;

-kultura i środowisko-> sprzężona całość

-z pkt widzenia antropologii lub etnologii religii ,religia mieści się w obrębie kultury,jako jeden z elementów;

-próba szukania źródeł religii w warunkach ekonomicznych bądź psychicznych;

-A.Wierciński:” poza potrzebami czysto biologicznymi, istnieją potrzeby specyficznie ludzkie,takie jak: potrzeba piękna <estetyczna> ;potrzeba emocjonalnego kontaktu ze społeczeństwem;potzreba poczucia sensu czy celowości własnego życia czy potrzeba poznania i tworzenia uogólnionych modeli świata”.

-wytworzenie poglądu na świat;

-Światopogląd -określa główne prawdy o świecie i sposoby ich poznawania,oraz ogólne cele dążeń ludzkich, jak tez strategię postępowania, umacniany przez instytucje społ. <aparat władzy, stowarzyszenia rel., rodzinę itd.>

- funkcjonowanie systemu ideologicznego -rys.na s.68

-wpływ szamana na światopogląd w strukturach plemiennych

-teza przeciwna w widzeniu religii jako wyposażenia biologicznego-> stopniowa ewolucja wierzeń rel,założenie okresu bezreligijnego <ateizm pierwotny>

-z tego pkt, widzenia światopogląd jest tworem powstałym w wyniku powstawania społeczeństwa

->autarlijczycy- przykład społeczeństwa totalnie religijnego <wbrew opinii Frazera>

---