NORTHROP FRYE WIELKI KOD

*Ze wstępu.

Książka została pomyślana jako analiza Biblii z punktu widzenia badacza literatury. Nie jest to dzieło biblistyczne ani teologiczne, opowiada o osobistym spotkaniu autora z Biblią. Autor namawia do czytania Biblii, gdyż twierdzi, że bez jej znajomości student nie rozumie w większości tego, co czyta.. Przedstawia tu koncepcję, w jaki sposób będzie starał się uzmysłowić, dlaczego Biblia jest tak ważna i wyjaśnić niektóre zjawiska. „ Stary i Nowy Testament są Wielkim Kodem sztuki”, to słowa Blake, którymi autor posługuje się w tytule. Wyróżnia dwa kierunki istniejące w biblistyce: krytyczny( ustala tekst i zajmuje się tłem historycznym i kulturowym), tradycyjny( interpretuje tekst w zgodzie z tym znaczeniem, na jakie zgodziły się autorytety teologiczne i kościelne). I rozdz. poświęci autor językowi- nie samej Biblii, ale temu, którym posługują się ludzie mówiący o niej i poruszający istnienie Boga. Dwa kolejne rozdz. poświęcone są mitowi i metaforze. IV rozdz. poświęcony typologii. Część druga jest zarazem drugim podejściem do retoryki religijnej i obejmuje szkic wielopoziomowej koncepcji znaczenia zastosowanej do Biblii.

Część I Porządek słów

1. Język I

Święta Księga jest ściśle związana z warunkami swego języka. NT został napisany greką koine, która nie była rodzinnym językiem jego autorów, posługiwali się oni najczęściej gracką Septuagintą przy odwoływaniu się do ST. Łacińskie tłumaczenie Biblii dokonane przez św. Hieronima, czyli Wulgata było Biblią przez 1000 lat i ustaliło nową perspektywę dla tego tekstu.

• Frye przytacza pogląd Vica, który wyróżnił 3 epoki w historii: mityczna-czyli bogów, bohaterska-czyli arystokracji, oraz ludu. Każdej z tych epok przypisuje langage(język), tworząc 3 typy ekspresji werbalnej, Frye nazywa je hieroglificznym, hieratycznym i demotycznym. Faza hieroglificzna jest poetyckim użyciem języka, faza hieratyczna jest głównie alegoryczna, a faza demotyczna jest opisowa. Wg Frye spora część ST to koncepcja języka, który jest poetycki i hieroglificzny, w sensie posługiwania się słowami.

• W języku metaforycznym centralną koncepcją unifikującą ludzką myśl i wyobraźnię jest koncepcja mnogości bogów, a w języku metonimicznym koncepcja jednocząca staje się monoteistycznym bogiem. W miarę kulturowego rozwoju teologii chrześcijańskiej myślenie zaczęło przybierać kształt dedukcji, w której wszystko wywodzi się z doskonałości Boga.

• Frye dostrzega, że musiał istnieć język postrzegany jako sakralny, gdyż inaczej nie istniałaby rzeczywistość zastępowana przez ludzki język, a był nim język analogiczny.

• Trzecia faza języka-opisowa, zaczęła się rozwijać jako niezadowolenie z drugiej fazy w XVI wieku, a apogeum osiągnęła w XVIII. Traktuje ona język przede wszystkim jako opis obiektywnego porządku natury. Problem iluzji i rzeczywistości staje się problemem centralnym dla języka III fazy. Zwraca nam też uwagę, że rozróżnienie między metaforycznym a metonimicznym zawdzięczamy R.Jacobsenowi.

• W I metaforycznej fazie elementem unifikującym wyrażenia słowne jest bóg, czyli osobowy duch przyrody. W II fazie koncepcja transcendentnego Boga przysuwa się do centrum porządku słów. W III kryterium rzeczywistości jest źródło doświadczenia zmysłowego porządku natury, gdzie Boga nie da się znaleźć, nie wierzy się w niego, słowo to nie funkcjonuje. Wszystkie one poruszają kategorią Boga jako kategorią rzeczy. Słowo „Bóg” jako czasownik implikujący samospełniający się proces, a w Ewangelii słowo to jest elementem mocy stwórczej.

• Autor zauważa, że każda faza języka posiada charakterystyczne słowo ma określenie istoty ludzkiej, która posługuje się językiem: faza metaforyczna duch-siły duchowe, faza metonimiczna-duch i ciało, faza opisowa-przejście od ducha do umysłu i przeniesienie nieśmiertelności na umysł.

• Wady i zalety poszczególnych faz:

W pierwszej fazie zaletą jest to, że można posługiwać się językiem z bezpośredniością i żywotnością, co z drugiej strony ogranicza tożsamość z przyrodą.

W trzeciej fazie język opisowy i towarzyszący mu rozwój nauki pomogły nam ukazać bogactwo i zróżnicowanie świata, ale powstaje też niechęć w stosunku do takiego objawienia. (Współczesna teoria języka mówi, że to język posługuje się człowiekiem a nie człowiek językiem).

• Wnioski co do 3 faz:

Jeżeli I faza języka jest w przeważającej mierze poetycka to następne dwie już takie nie będą, a poeci będą się starali przystosować do odmiennych warunków językowych.

W II fazie poezja czyni to zazwyczaj przy pomocy alegorii, jak w przypadku Dantego, gdzie narracja metaforyczna biegnie równolegle z konceptualną, ale jej nie ustępuje.

W III fazie literatura dostosowuje się przy pomocy realizmu przyjmując kategorię prawdopodobieństwa i wiarygodności, które będą spełniać rolę chwytów retorycznych.

Schemat Frye:

Objawienie Metafora Metonimia Pisarstwo opisowe ( IV faza)

Pisarstwo ?

„egzystencjalne” ?

Pisarstwo poetyckie

Lub literackie

„ Kerygmat” ?

• Geneza Biblii mieści się w pierwszej metaforycznej fazie języka, ale większa część Biblii z należącym do II fazy rozdzieleniem tego, co dialektyczne od tego, co poetyckie, na co wskazuje jej metonimiczny Bóg.

• Podstawowy idiom Biblii jest wyraźnie oratorski. Biblia jest tradycyjnie uważana za retorykę Boga. Jej językowy idiom nie zgadza się naprawdę z żadną z 3 faz języka, niezależnie jak były one ważne w dziejach Biblii. Jest on mieszaniną typu metaforycznego i egzystencjalnego bądź zaangażowanego; jest nośnikiem objawienia.

2. Mit I

Założenia rozdziału:

* mit językowym nośnikiem kerygmatu;

* „demitologizacja” jakiejkolwiek części Biblii równa się jej zniweczeniu.

Mit dla autora oznacza w pierwszym rzędzie mythos, fabułę, narrację, czy też- ogólniej- sekwencyjne uporządkowanie słów. Wszystkie struktury słowne są mityczne w pierwotnym znaczeniu, które w istocie jest tautologią:

*w metaforycznej fazie języka większość narracji słownych przybiera formę opowiadania,

*w fazie metonimicznej struktury słowne nadal mają kształt narracji, ale konceptualnej, która jest argumentacją;

*w fazie opisowej sekwencja narracji podpowiadana jest przez sekwencyjne cechy tego, co opisowe.

Jednak w pierwotnym znaczeniu jakie przypisujemy mitowi, jako następującym po sobie słowom, struktura mityczna, czyli narracyjna, pozostanie sobą, niezależnie, czy będzie w niej jakaś prawda, czy nie.

Poprawnym, a zarazem tym samym stwierdzeniem są dla Frye'a „Biblia jest opowieścią” i „Biblia jest mitem”. Te opowieści mogą być nazywane mitami, a w drugim sensie- tym, który odróżnia je od baśni ludowych, opowiadanych dla rozrywki lub w podobnym celu. Mity staja się zatem „święte” w odróżnieniu od opowieści „świeckich” i tworzą część tego, co tradycja biblijna nazywa objawieniem. Co najmniej do XVIII w. opowieści biblijne posiadały znaczenie mityczne. Mityczny- w drugim znaczeniu to przeciwieństwo tego co nie jest całkiem prawdziwe i co opatrzone jest szczególną powaga i rangą.

Mity jako mythoi czyli opowieści

Opowieści mityczne Argumentacje

Mity Baśnie Alegorie Argumenty Opowieści

W znaczeniu i legendy Mity platońskie Metonimiczne opisowe

Wtórnym itp.

Przypowieści,

Bajki,etc.

Mity w drugim znaczeniu posiadają dwie cechy, których nie mają baśnie ludowe:

~ mity zajmują miejsce w mitologii, zbiorze połączonych ze sobą mitów, podczas gdy baśni ludowe są nomadyczne i wędrują po całym świecie, wymieniając się tematami i motywami.

~ mity zakreślają szczególny obszar kultury ludzkiej i wyróżniają ją spośród innych.

Autor zauważa, że bezpośrednim potomkiem mitologii jest literatura. Nie można traktować literatury jak skażenia mitu: jest ona integralnym i nieuniknionym elementem rozwoju mitu.

[ Przez stulecia ludzie wierzyli, opierając się na autorytecie Ks. Rodz., że cały świat został dotknięty ogólnym potopem, i że szerokie rozpowszechnienie mitów o potopie jest tego najlepszym świadectwem. Być może istnieje zbiorowa nieświadomość, w środku której tkwi archetyp potopu. Lepiej zrozumieć ten mit badając jego miejsce w całej mitologii.]

• Prawdziwy cel mitu - zakreślenie linii granicznej wokół społeczności ludzkiej i zaglądnięcie do jej wnętrza . Poeci wydają się okazywać wielki szacunek dla niepodzielności mitów, którymi się zajmują, przez co tworzą ich poetyckość.

• Zadaniem mitu nie jest opisywanie konkretnej sytuacji, ale ujęcie jej w taki sposób, że jej znaczenie nie zostanie ograniczone do tej jednej sytuacji.

Stwierdza, że Biblia jest księgą stronniczą: podobnie jak w przypadku każdej propagandy prawdą jest to, co zdaniem piszącego powinno być prawdą, a znaczenie pisma ujawnia się znacznie swobodniej, gdy nie staje mu na przeszkodzie zamieszanie spowodowane tym, co mogło się naprawdę wydarzyć. W Biblii opowiada nam się w kółko tą samą historię, sugeruje, że poszczególne opowieści tworzą taki sposób by pasowały do wzorca. Są one równo luźno związane z wydarzeniami historycznymi, co obraz abstrakcyjny z przedstawieniami realistycznymi. Pierwszeństwo należy się strukturze mitycznej, czy też zarysowi opowieści, nie jej zawartości historycznej. Choć obsesja na temat historyczności Biblii się nie zmniejsza. Próby wydobycia wiarygodnego rdzenia historycznego z masy narośli mitycznych są bezpłodne, jeżeli celem ma być krytyka biblijna, a nie historia. Dla historyka zajmującego się czasami biblijnymi, pierwszorzędnym autorytetem historycznym nie jest Biblia, lecz to, co archeologia wciąż może wykopać i przedstawić w postaci przekonywującego dowodu.

Ważne jest to dla autora, gdyż łączy się z jedna z centralnych kwestii tej książki, naturą ”dosłownego” znaczenia, a też ze względu na jego związek z historycz. spojrzeniem na rozwój języka. Inna kwestia istotna, to związek między mitologią i poezją obecny w Biblii (być może mity biblijne powinny być czytane poetycko). Poetyckość jest bliższa Biblii niż historia, bo poezja wyraża to, co w wydarzeniu uniwersalne, a to co uniwersalne jest przekazywane przez mythos.

Istnieją dwa aspekty mitu

Struktura opowiadania, aspekt funkcjonalny,

która łączy go z literaturą [ rozwijający się w kierunku myśli

historycznej i politycznej]

Jego społeczna funkcja wiedzy zaangażowanej

istotna dla całej społeczności.

Oratorski styl Biblii łączący to, co poetyckie i zaangażowane w dwóch aspektach:

~ jako opowieść jest poetycki odtwarzany w literaturze

~ jako opowieść o szczególnej funkcji społ. jest programem działań dla danej społeczności.

Centralnym mitem Biblii jest mit o wyzwoleniu Izraela z Egiptu, znajdujący się w ks. Wyjścia.

3. Metafora I

Frye zaczyna stwierdzeniem, że większość Biblii jest współczesna metaforycznej fazie języka. Spore fragmenty ST zostały napisane wierszem i prozą z częstymi wtrętami wierszowanymi. Przykładów metafory znajdziemy bardzo dużo w NT i ST. Sporo zdumiewająco gwałtownych hiperboli odnajdujemy też w wypowiedziach Jezusa( „Ja jestem bramą”, „Ja jestem krzewem winnym”- te uwagi o samym sobie traktuje na serio). Biblia jest też pełna jawnych metafor, które dla autora są głęboko nielogiczne, a nawet anty-logiczne.

• Metafora nie jest przypadkowym ornamentem języka Biblii, ale jednym z jej podstawowych sposobów myślenia.

Ważne jest też, że wiele spośród centralnych doktryn chrześcijaństwa można wyrazić wyłącznie za pomocą metafor np. Chrystus jest Bogiem i człowiekiem. Mogą być czymś więcej niż metaforami, ale da się je wyrazić tylko w metaforycznej formie to- jest -to.

Jakie jest dosłowne znaczenie Biblii?

Biblia, podobnie jak inne książki, znaczy dosłownie to, co mówi. Istnieją jednak dwa sposoby zastosowania tej odpowiedzi:

-niektóre struktury słowne układa się jako odpowiedniki zewnętrznych wydarzeń- jak historię, struktury opisowe lub nieliterackie,

-opowieści- istnieją dla siebie samych i nie posiadają odpowiedników zewnętrznych wydarzeń, są to struktury literackie lub poetyckie.

Biblia jest głęboko zakorzeniona we właściwościach słów i języka

{przykład: kiedy Jezus mówi „ Ja jestem bramą”, stwierdzenie to znaczy dosłownie to, co wyraża, ale na zewnątrz wersetu nie ma żadnej bramy, na którą można by wskazać}.

Istnienie Boga jest wnioskiem wyprowadzonym z istnienia Biblii: na początku było Słowo. Uzewnętrzniona dosłowność, która podporządkowuje słowa rzeczywistym przedmiotom jest typem rozumienia właściwym naturalnemu człowiekowi. Podstawowym i dosłownym znaczeniem Księgi jest zatem jej znaczenie dośrodkowe, czyli poetyckie. „Biblia nie jest ani literacka, ani nieliteracka, jest tak literacka jak to tylko możliwe nie będąc naprawdę literaturą”.

W Biblii znaczenie dosłowne jest znaczeniem poetyckim:

*po pierwsze przez tautologię, w kontekście, w którym wszelkie znaczenia dosłowne jest dośrodkowe i poetyckie;

*po drugie, w dość szczególnym sensie stawiania nas twarzą w twarz z jawnie metaforycznymi i w inny sposób wyraźnie poetyckimi formami wypowiedzi.

Wg Frye'a nie przedstawia ona nienaruszalnej powierzchni narracji, ale jest tak dygresyjna, że zmusza nas do przyjmowania coraz to nowych perspektyw. Jeśli czytamy Biblię sekwencyjnie staje się ona mitem, najpierw przez tautologię( w znaczeniu, że mity to mythoi czy narracja)a w szczegółowym sensie jest narracją zbudowaną z materiału, jaki odnajdujemy we wszystkich mitologiach. Narracja biblijna była tradycyjnie postrzegana jako dosłownie historyczna, a jej znaczenie jako dosłownie doktrynalna lub dydaktyczna. Frye uznaje mit i metaforę za prawdziwe podstawy dosłowności.

Biblia jest historycznym mitem, który wymyka się konwencjom historycznym: nie jest ani konkretną historią, ani czysto poetycką wizją, ale ukazuje dzieje Izraela, przeszłe i przyszłe, w sposób, który pozwala konwencjonalnej historii robić bez przeszkód swoje.

Biblia rozpatrywana jako:

Mit-ma własny rodzaj i historię Metafora-gdzie napotykamy słowo -

Objawienie, które zakłada jakiś rodzaj poznania

• Nie należy upatrywać bogów w naturze bo w niej znajdowano tylko demony.

• W Biblii zakłada się absolutny porządek, czas nie przedstawia rzeczywistości ostatecznej * ST przedstawia koniec, choć nie zupełnie czasu, ale historii takiej, jaką znamy- „dzień Jahwe” jako katastrofa dla pogan i niewiernych Izraelitów. * W NT „dzień pański” postrzegany jest bardziej konkretnie jako czas, który posiada swój kres.

• Zmartwychwstanie w NT to pionowe przejście ze świata śmierci w świat życia, w ST nie ma doktryn o zmartwychwstaniu.

• Królestwo Boze jest światem idealnym, metaforycznie tożsamym z duchowym ogrodem Edenu i Ziemią Obiecaną, wliczając w to przyszłą Ziemię Obiecaną odrodzonego Izraela i apokalipsy nowotestamentowej.

• Nie sposób oddzielić koncepcji nieskończoności od czasu, wieczne traktujemy jako nieskończone w czasie.

Piekło- beznadziejnie pomieszana metafora, oznaczająca:

- życie ludzkie stworzone przez tkwiące w człowieku zło,

- świat wiecznej śmierci będący otchłanią lub głębią nicości,

- świat tortur zadawanych z zewnątrz, nieskończenie trwających w czasie.

Frye jest zdania, że nie ma w Biblii żadnej konsekwentnej symboliki astrologicznej, aczkolwiek jest tam wiele aluzji do przepowiedni. Istnieją też wzorce odpowiedniości jak nacisk kładziony na siódemki( liczba dni tyg i planet)i dwunastki (liczba mies i znaków zodiaku)w Apokalipsie.

Stosunek między człowiekiem a naturą w Biblii:

* między Bogiem a Noem gdy nastąpił potop,

*Adam i Ewa w ogrodzie Eden, których świat zniknął wraz z ich upadkiem, zstąpili ku obojętnej i obcej przyrodzie.

4. Tautologia I

• Frye jest autorem uwagi, iż poza NT nie istnieje prawdziwy dowód na życie Jezusa i że nawet ewangeliści nie zatroszczyli się o zebranie takiego materiału, który moglibyśmy nazwać dowodami historycznymi czy biograficznymi.

• Skąd wiemy, że opowieść Ewangelii jest prawdziwa? -Ponieważ potwierdza proroctwa ST.Ale skąd wiemy, że proroctwa ST są prawdziwe?- Ponieważ potwierdzają je ewangelie.

Jedno odbija drugie, ale żadne z nich nie odbija zewnętrznego świata.

Autorzy NT postrzegali zatem ST jako źródło zapowiedzi wydarzeń życia Chrystusa. NT chce być m.in. kluczem do ST, wyjaśnieniem tego, co znaczy naprawdę ST.

„ ST ukryty jest w NT; w NT objawiony jest ST” wszystko to, co dzieje się w ST jest typem czyli zapowiedzią czegoś co wydarzy się w NT, cały przedmiot zatem zwany jest typologią(Adam stanowi typos Chrystusa; Wulgata oddaje typos jako formę). Zdarzenia nowotestamentowe stanowią „ antytyp”, formę spełnioną tego, co zapowiedziano w ST. Typologiczna organizacja Biblii przedstawia dla świeckiego badacza literatury kłopot ze względu na swoja wyjątkowość: żadna inna księga na świecie nie posiada struktury choćby trochę przypominającą Biblię chrześcijańską.

• Typologia jest jedną z form retoryki, inna jest przyczynowość. Typologia jest figurą języka, która porusza się w czasie, jako sposób myślenie jest naprawdę tym, co zakłada i do czego prowadzi: teorią historii, bądź też dokładniej procesu historycznego. Przyczynowość zaś opiera się na rozsądku, obserwacji i wiedzy a zatem odnosi się tylko do przeszłości, a typologia odnosi się do przyszłości i w związku z tym opiera się głownie na wierze, nadziei i wizji. Myślenie przyczynowe z reguły nie wychodzi poza własny wymiar czasu- przyczyny w tym samym planie czasowym co ich skutki, typologia wskazuje na przyszłe wydarzenia.

• To, co Frye nazywa typologia jest szczególną formą powtarzalności mitu: kontynuuje ona pierwotną perspektywę, ale odwraca znaczenie. Dlatego ST jest przede wszystkim księgą proroctw przepowiadającą przyszłe wydarzenie i wskazująca przez to na przekroczenia prawa. Typologia nie jest alegorią, jest jednokierunkową i nieodwracalną koncepcją historii.

Frye zauważa jeszcze jeden aspekt w typologii: ST zajmuje się całym Izraelem, NT zaś pojedynczym Chrystusem. Społeczeństwo Izraela jest zatem typem, którego antytypem jest Chrystus.

Mesjasz

Centralna postać NT, oznacza pomazańca W ST „Mesjasz” oznacza tylko prawo-

grec. odpowiednik Chrystus. witego władcę, dzięki ceremonii mszalnej.

Jeśli uznamy Biblię za klucz do mitologii, zamiast posługiwać się ogólnie mitologią jako kluczem do Biblii, dojdziemy do punktu wyjścia, że mitologia klasyczna może stać się typem dla mitologii chrześcijańskiej.

Postać „Antychrysta”

-pojawia się ta koncepcja w NT, jako nieprzyjaciela wszystkiego co uosabia Chrystusa,

- wydaje się, że postać ta ma wiele wspólnego z cesarzami prześladowcami,

-w Apokalipsie bestia, będąca typem Antychrysta nazywana jest liczbą 666, którą powszechnie uważa się za szyfr postaci Nerona,

- ks. Apokalipsy została uznana za przyszła wizję kłopotów kościoła i utożsamianiu obrazów Antychrysta i Wielkiej Nierządnicy z czymkolwiek, co wywoływało w danym czasie największe przerażenie.

u Związek z `Przemianami” Owidiusza: dostarczają one materiału, który przez stulecia uznawany był za rodzaj pogańskiego odpowiednika Biblii, rozpoczynającego się od opowieści o stworzeniu świata i potopie i przechodzący do opowieści o przemianie.

Doktryna Ciała Chrystusa: Kościół utrzymywał, że jest historyczną kontynuacją Ciała Chrystusa. W kościele katolickim Ciało Chrystusa jest widzialnie obecne pod postacią hostii podczas mszy. Państwo i Kościół były w równym stopniu ciałami społecznymi, w stosunku do których poszczególne jednostki miały się tak jak poszczególne komórki do ciała ludzkiego. Taka formuła przetrwała zasadniczo bez sprzeciwów aż do naszych czasów, mówi Frye. Doktryna ta jednak teraz wzbudza wiele sprzeciwów, jako przeszkodę do pełnego zaangażowania się w dzieło Kościoła i przystąpienie do niego.

Część II Porządek typów

5. Typologia II Fazy objawienia

Religie biblijne nastawione są na moralność i wolę i kładą największy nacisk na zbawienie: jednostkowe lub społeczne.

Treść Biblii tradycyjnie nazywana jest „objawieniem”, a w obrębie tego objawienia zdaje się istnieć pewne następstwo bądź też dialektyczny postęp. Dlatego też Frye wyróżnia tu następstwo 7 faz: stworzenia, rewolucji, czyli wyjścia (Izrael w Egipcie), prawa, mądrości, proroctwa, ewangelii i apokalipsy. Środek ciężkości 5 z tych faz znajduje się w ST, 2 w NT. Każda kolejna faza nie jest ulepszeniem poprzedniej, ale poszerzeniem jej perspektywy. Oznacza to, że takie następstwo faz jest jeszcze jednym aspektem typologii biblijnej: każda faza jest typem następnej i antytypem poprzedniej.

1. Stworzenie

-Biblijny mit o stworzeniu świata to mit o sztucznym stworzeniu, w którym świat jest oryginalnym dziełem niebiańskiego Boga, w przeciwieństwie do seksualnych mitów o stworzeniu, w których zostaje zrodzony najczęściej przez ziemię- matkę.

-Doktryna chrześcijańska zaprzecza by otchłań i pusty chaos mogły być współczesne z Bogiem.

- Znamy świat, w którym każdy człowiek i zwierzę rodzi się z ciała żeńskiego, ale w Biblii mamy Boga utożsamianego z płcią męską, a także odwrócenie ról męskiej i żeńskiej na początku stworzenia- pierwsza kobieta powstała z ciała męskiego

-Odpowiada na pyt, że stworzenie trwało 6 dni, bo uzasadnia to regułę szabatu. Śmierć zaś pojawiła się wraz z upadkiem człowieka, ponieważ uzasadnia to bardzo pierwotne odczucie, że śmierć jest mimo wszystko czymś nienaturalnym i że skoro umieramy, ktoś lub coś musi być za to odpowiedzialny.

-Wyjaśnia, że opowieść o upadku człowieka zawarta w ks. Rodz wydaje się wywodzić z gorzkich baśni bliskowschodnich, które wyjaśniają, że człowiek miał kiedyś nieśmiertelność w zasięgu ręki, ale został wystrychnięty na dudka przez przestraszone lub złośliwe bóstwa.

-Kobieta- stworzona po to, by mężczyzna nie był sam w związku seksualnym, żeby był „jednym ciałem” ze swoją żoną.

-Wąż-jest chytry i jest symbolem cyklicznego świata, obiektywnej natury, w obręb którego dostał się człowiek w chwili „upadku”. W ks. Rodz. Jest symbolem upadku świata, a dopiero później symbolizuje przebranie Szatana.

-Rola Boga Ojca- w emocjonalnej reakcji na chrześcijaństwo waha się pomiędzy dobrotliwością a diabolicznością, między istotą autentycznie przejmującą się człowiekiem a złośliwą istotą pełną gniewu i potępienia.

-7 dzień- stworzony świat był tak dobry, że przeznaczył ten dzień na jego kontemplację.

-Stwarzać- to znaczy stwarzać zaprojektowaną jedność, jak rzemieślnik stara się, by każdy element otrzymał swoją funkcję, wyraźny związek z całością.

- Wieloznaczność biblijnej koncepcji stworzenia jest bardzo głęboko zakorzeniona, zajmowała najbardziej gnostyków, którzy utrzymywali, że stworzony porządek był zasadniczo obcy człowiekowi i dlatego nie mógł być dziełem Boga, którego interesuje zbawienie lub wyzwolenie człowieka.

-Koncepcja dwóch poziomów natury: wyższy poziom był „dobrym” stworzeniem( którym człowiek miał żyć i stanowić porządek bliski ludzkiej naturze) z Ks. Rodz , a niższy był porządkiem upadłym, w który wkroczył Adam popełniając grzech. Człowiek rodzi się teraz na niższym poziomie, a jego obowiązkiem jest próba wzniesienia na poziom wyższy.

-Podstawowym znaczeniem opowieści o stworzeniu zdaje się zatem być fakt, że jest ona typem, którego antytypem jest nowe niebo i nowa ziemia obiecana w Apokalipsie.

2. Rewolucja

- W ks. Rodz Bóg zawiera serię umów- czyli testamentów- z Adamem, Noem, Abrahamem, Izaakiem i Jakubem. Szósta umowa z Mojżeszem otwiera ks. Wyjścia, siódma przychodzi z prawem, które Izrael otrzymał na pustyni.

-Problem „teodycei”- Jak wywieść zły świat od dobrego Boga nie czyniąc Boga żadna miarą odpowiedzialnym za to zło? Odp jest prawdopodobnie taka, że nie osiągnie się tego dopóki cały świat nie zjednoczy się w prawdziwej wierze.

-Autor rozważa siłę nacisku kładzioną na metafory związane z uchem w porównaniu z metaforyką oczu. Wiele mówi się o słowie Boga i nie ma żadnych trudności z przemawianiem Boga. Natomiast wszelkie sugestie, że ktoś oglądał Boga, są otaczane zabiegami cenzorskimi: wytłumaczenie jest zazwyczaj takie, ze widziano wyłącznie Anioła Bożego, widziano go w postaci płonącego krzewu. Wierzono, że oglądanie twarzy Boga oznacza śmierć.

-Co do postaci Chrystusa jego słowa zapisywane są z wielką troską, ale jego wygląd zewnętrzny, fakt, że musiał przypominać pewnych ludzi bardziej niż innych mógł przysparzać jedynie kłopotów.

-W ST zakłada się, że Bóg jest wstanie uczynić to, czego nie może dokonać sam Izrael, niemniej jego gotowość do czynienia takich rzeczy uzależniona jest od posłuszeństwa wobec jego prawa. W NT działalności zwanej wiarą podobnie przypisuje się możliwość osiąganie cudownych wyników.

3. Prawo

-Kolejność zdarzeń: w ST, gdzie nadanie praw pojawia się tak szybko po Wyjściu, jest logicznego i psychologicznego punktu widzenia prawidłowa.

-Koncepcja prawa w Biblii jest niezwykle złożona. Rozróżniamy dwa aspekty prawa:

a) nasze zobowiązania wobec społeczeństwa,

b) ludzką obserwację powtarzających się procesów naturalnych.

-Koncepcja „prawa naturalnego” została rozwinięta po to, żeby ustanowić więzy między prawem ludzkim a tzw. prawami natury. Koncepcja taka przyjmuje istnienie dwóch poziomów natury: pierwsza z nich została pomyślana przez Boga wyłącznie dla człowieka, druga zaś należy do upadłej, czyli wyobcowanej natury, którą widzimy dookoła nas.

-Biblia zupełnie inaczej patrzy na naturę, ale uważa iż porządek moralny i naturalny jest kontrolowany przez tę samą wole bożą, a zatem na swój sposób również utożsamia prawa naturalne i moralne.

-Zgodnie z tradycją prawo naturalne uważa się przede wszystkim na kontynuację bożego stworzenia w czasie. Naturalne prawo jednak, podobnie jak boski akt stworzenia, którego jest przedłużeniem, jest koncepcją, z która nie bardzo potrafimy sobie radzić.

4. Mądrość

-Koncepcja mądrości w Biblii, rozpoczyna się od indywidualizacji prawa, od przyzwolenia, by prawo w jego aspekcie ludzkim i moralnym przenikało i kształtowało całe osobiste życie.

-Mądrość zaczyna się od interpretacji i komentarza do prawa, od stosowanie go w konkretnych i zróżnicowanych sytuacjach. Mamy tu dwie zasady:

a) człowiek mądry to ten, który postępuje zgodnie z przyjętymi zasadami, który w słuszności dowiodły doświadczenie i tradycja. Przekazywana jest przez autorytet starszych, których doświadczenie w wypróbowanych i sprawdzonych sposobach działania czyni ich mądrzejszymi od młodych,

b) poczucie kontynuacji bądź też kroczenia właściwą drogą nawiązuje do przeszłości: mądrość zwracająca się ku przyszłości to roztropność, która podtrzymuje ludzką wytrwałość i równowagę.

- Mądrość nie jest poznaniem jest raczej odczuciem potencjalności, sposobu poradzenia sobie z tym , co może się zdarzyć

- W ks. Przysłów Mądrość zostaje upersonifikowana jako atrybut Boga od czasu stworzenia i wyraża się w szczególności w bogactwie stworzenia.

-Jest Ona najwyższą formą życia społecznego funkcjonującego na zwykłym poziomie.

5. Proroctwo

-Frye jest zdania, że bez tego etapu kultura ukazana w ST nie miałaby w sobie nic wyjątkowego.

-Proroctwo stanowi indywidualizację impulsu rewolucyjnego i jest połączona z przyszłością, jak mądrość łączy się z przeszłością

-Prorocy pojawiają się w ST początkowo jako grupa ekstatyków wprowadzających się za pomocą muzyki w stan przypominający trans. Wiele poświęca się im uwagi, ponieważ wypowiadali się przeciwko polityce królewskiej, narażając się na prześladowania

-NT podobnie jak ST często przestrzega przed fałszywymi prorokami, stosuje kryteria pozwalające wyróżnić proroków prawdziwych, które nie są jednak całkowicie jasne.

- proroctwo w Biblii daje wszechstronny ogląd sytuacji człowieka od stworzenia po ostateczne wyzwolenie.

6. Ewangelia

Ewangelia jest dalszą intensyfikacją wizji profetycznej. Ta wizja jak wskazaliśmy, posiada dwa poziomy: poziom chwili obecnej i poziom ponad nią. Na tym drugim poziomie mamy pierwotną tożsamość symbolizowaną przez ogród Eden, jak i ostateczną tożsamość symbolizowaną przez powrót do początku po Dniu Pańskim i odnowieniu Izraela. Nauczanie Jezusa skupia się na koncepcji obecnego królestwa duchowego, które zawiera w sobie wszystkie te obrazy wyższego poziomu.

-Początkiem nowego życia jest metanoia- czyli pokuta. Jej dialektyka i dialektyka grzechu dzieli świat na królestwo prawdziwej tożsamości, przedstawiane jako dom Jezusa, oraz piekło- koncepcję pojawiającą się w ST tylko pod postacią śmierci lub grobu. Piekło to też świat udręki i cierpień, które człowiek wytwarza w toku historii. Jako forma wizji metanoia odwraca koncepcje czasu i przestrzeni.

-Ewangelia jest odmiennym rodzajem indywidualizacji prawa, opartym na kategorii proroctwa, dlatego słusznie twierdził Milton, że fundamentem ewangelii jest proroctwo a nie prawo.

-Chrześcijaństwo oparte jest na proroku, który został skazany na śmierć jako bluźnierca i wichrzyciel. Znaczenie życia Jezusa rozumiane jest często jako znaczenie prawne- jest życiem doskonale moralnym, pozostającym w pełnej zgodzie z kodeksem właściwego postępowania.

-Frye twierdzi, że tym co odróżnia chrześcijaństwo od większości religii orientalnych jest jego rewolucyjny i profetyczny żywioł konfrontacji ze społeczeństwem( Jezus jako postać, której nie potrafiłoby przyjąć żadne zorganizowane społeczeństwo ).

-Pierwotnym znaczeniem słowa „pokuta” jest „zjednoczenie”, mówi się też o niej jako zadośćuczynieniu za grzech.

-Ewangelia nie dotyczy już tylko koncepcji jednostki, ale przynosi nową koncepcję Izraela jako ludu królestwa Bożego.

7. Apokalipsa

-Apokalypsis- z gr. objawienie, posiada metaforyczne znaczenie odkrywania czegoś, zdejmowania przykrywki.

-Ta ostatnia księga Biblii oznaczająca Objawienie, stanowi mozaikę aluzji do ST, a zatem jest sekwencją antytypów. Apokalipsa nie jest zwyczajną wizualizacją .

-Istnieją dwa aspekty wizji apokaliptycznej:

a)apokalipsa panoramiczna-wizja oszałamiających cudów umieszczonych w bliskiej przyszłości i na krótko przed końcem czasu,

b)szalona rapsodia, która albo stwierdza, że człowiek jest szalony albo czyni go takim.

-Apokalipsa jest wyraźnym zakończeniem Biblii, ale w dość szczególny sposób otwartym. Zawiera stwierdzenie „Oto wszystko nowe czynię”, nazywa Boga Alfą i Omegą, początkiem i końcem wszelkich możliwości ekspresji słownej. Dochodzimy też do antytypu wszystkich antytypów: prawdziwego początku światła i dźwięku, którego typem jest pierwsze słowo Biblii

6. Metafora II

Obrazowanie

Streszczenie Biblii stanowiące punkt wyjścia praktyki krytycznej rozpoczyna Frye od obrazowania. Obrazy natury w Biblii stanowią jej pierwotną cechę poetycką. Istnieją dwa poziomy natury:

a)niższy, ukazany w umowie między Bogiem a Noem, to natura zdominowana i wykorzystywana przez człowieka,

b)wyższy, ukazany we wcześniejszej umowie zawartej z Adamem w Raju, to natura, do której zasadniczo należy człowiek, a opowieść o Edenie jest prefiguracją odkupienia, które zaprowadzi do z powrotem na ten wyższy poziom.

Struktura obrazowania w Biblii zawiera zatem, m.in. obrazy owiec i pastwisk, żniw i winobrań, miast i świątyń, nad którymi dominują oazowe obrazy drzew i wody, sugerujące wyższy obraz życia. Obrazy te tworzą cześć tego co autor nazywa światem apokaliptycznym, idealnym, w obliczu którego staje ludzka wyobraźnia twórcza.

Grupę biblijnych postaci kobiecych możemy podzielić na dwie podgrupy: macierzyńską i oblubieńczą, postacie matek i postacie oblubienic. Do postaci apokaliptycznych matek zaliczamy Maryję Pannę i tajemniczą niewiastę w koronie gwiazd z Apokalipsy, przedstawioną również jako matkę Mesjasza. Do postaci oblubieńczych należą bohatera Pieśni nad Pieśniami i symboliczna Jerozolima z dwunastego rozdziału Apokalipsy, która zstępuje z nieba i zostaje utożsamiona z kościołem chrześcijańskim. Pośredniczące postacie macierzyńskie to Ewa i Rachela. Wydaje się, że nie istnieje demoniczna postać macierzyńska, ale wprowadza ją legenda tworząc postać Lilith- potwora nocnego. Legenda mówi, że Lilith była pierwszą żoną Adama, miała być też matką demonów i złych duchów. Demonicznym odpowiednikiem Oblubienicy-Jeruzalem i oblubienicy Chrystusa- jest Wielka Nierządnica z XVII rozdziału Apokalipsy, czyli Babilon i Rzym , a także kochanka Antychrysta.

	Demoniczne	Analogiczne	Apokaliptyczne
Macierzyńskie	[Lilith]	Ewa,Rachel	Maria Panna Niewiasta z Ap.12
Oblubieńcze	Wielka Nierządnica (Babilon); Jesabel	Nawrócona Jawnogrzesznica; Rahab	Oblubienica z PnP; Jerozolima

Na początku Biblii człowiek znajduję się w Raju, gdy jego stosunek do natury jest wyidealizowany i sugeruje związek tożsamości na równych prawach.

Autor dokonuje szczegółowej analizy 5 grup obrazów Biblii:

a)wyobrażeń rajskich-tu główny nacisk pada na opis drzew i wodę, np. potop jest albo wyobrażeniem demonicznym, w tym sensie, że obrazuje boski gniew i pomstę, albo wyobrażeniem zbawienia, zależy to od tego, czy patrzymy na to z punktu widzenia Noego czy kogoś innego; podobnie z przejściem Izraelitów przez Morze Czerwone, a w NT są one uważane za typy sakramentu chrztu; co do drzewa to ks Rdz wspomina dwa:

drzewo życia( metaforycznie był nim przed upadkiem Adam, a pozostał krzyż Chrystusa ) i zakazane drzewo rozpoznania dobrego i złego

b)wyobrażeń pasterskich Pokrywają się one w oazowym obrazowaniu Raju, występują

c)wyobrażeń rolniczych, też symboliczne obrazy zwierząt np. osioł, koń, baranek, smok.

Starotestamentowa symbolika agrarna skupiająca się wokół chleba i wina jest sprzeciwem wobec kultów kananejskich. W Ewangelii żniwo i winobranie występuje często jako symbol apokalipsy, a rytuał Eucharystii, utożsamiający należące do świata roślinnego chleb i wino z należącym do świata zwierzęcego ciałem i krwią, a jedno i drugie z ciałem Chrystusa.

d)wyobrażeń miejskich-niektóre grupy wyobrażeń związane z miastem zajmują się drogami i ścieżkami, szkieletem imperium, którego antytypem jest „droga” bądź ścieżka odkupienia.

e)wyobrażeń związanych z życiem ludzkim jako takim.

Pieśń nad Pieśniami chrześcijaństwo odczytało jako poemat wyrazu miłości Chrystusa do Oblubienicy- Kościoła. Demoniczną parodia postaci Oblubienicy i Oblubieńca jest Wielka Nierządnica, czyli Babilon, usadowiona na 7 wzgórzach Rzymu, będąca kochanką Antychrysta. Dwie symboliczne kobiety w życiu Chrystusa, dziewica matka i oblubienica, łączą się blisko z sobą w obrazowaniu. Zauważamy, że im dalej w głąb Biblii, tym bardziej zawęża się obszar świętej przestrzeni. Ogród Eden, rozciągający się od Egiptu po Indie, zapewniał mnóstwo miejsca dla wędrówek dwojga ludzi. Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa jest symbolicznie związane z dążeniem człowieka za powrót do ogrodu Eden i z wędrownym, ale posiadającym przewodnika pasterskim światem Psalmu 23. „Ponad” światem ludzkim istnieje świat bytów duchownych, czyli aniołów, kojarzony metaforycznie z niebem. Aniołowie są również stworzeniami bożymi, sługami towarzyszącymi człowiekowi.

Duch Święty kojarzony jest z obrazami ptaków, a w szczególności z gołębiem i wiatrem, a także z podobnym do błyskawicy ogniem zstępującym na apostołów i przynoszącym im dar języków.

W świecie boskim metafora królewska pojawia się w doktrynie o Trójcy, wedle której 3 os mają być jednym Bogiem. Mimo że w języku Biblii istnieje wystarczająco wiele poszlak logicznych świadczących na korzyść Ojca, Syna i Ducha, Trójca niej jest otwarcie wzmiankowana nigdzie poza 1 Listem św. Jana.

U św. Pawła najgroźniejszymi wrogami zarówno Boga i człowieka nie jest Antychryst, ale stoicheia tou kosmou , moce przyrody, które są niezależne od człowieka, obdarzone nadprzyrodzoną mocą i tajemniczą potęgą.

TABLICA WYOBRAŻEŃ APOKALIPTYCZNYCH

Kategoria	Klasa lub forma grupowa	Indywidualna
Boskie	(Trójca)	Bóg
Duchowe lub anielskie	Duchy ogniste i powietrzne	Duch jako płomień; Duch jako gołębica lub wiatr
Rajskie	Ogród Eden	Drzewo życia, woda życia
Ludzkie	Lud jako oblubienica	Oblubieniec
Zwierzęce	Owczarnia lub trzoda	Pasterz Baranek(ciało i krew)
Roślinne	Żniwo i winobranie	Chleb i wino
Mineralne	Miasto(Jerozolima) droga	Świątynia Kamień

TABLICA WYOBRAŻEŃ DEMOTYCZNYCH

Kategoria	Demoniczność Jawna	Demoniczność parodystyczna
Boskie	[Szatan]	Grupowe Indywidualne
Duchowe lub anielskie	Duchy ognia, Demony burzy	Fałszywi Moloch, bogowie Ball, Dagon
Rajskie	Ziemia jałowa i morze śmierci	Drzewo i woda Potęgi pogańskiej
Ludzkie	Potępieni	„Wielka nierządnica Neron, (królestwa pogańskie) Nabuchodonozor, Antioch
Zwierzęce	Potwory chaosu (Lewiatan, Rabab itd.)	Drapieżcy lub Ubóstwione zwierzęta symbolizujące zwierzę(byk, wąż) płodność
Roślinne	Żniwo i tłoczenie wina gniewu	Bogowie wegetacyjni i Ziemie-Matki
Mineralne	Ruiny	Miasto pogańskie Wieża Babel (Babilon, Rzym)

7. Mit II

Narracja

• Wyróżnia narrację w kształcie litery U: po apostazie następuje zstąpienie ku katastrofie i niewoli, po których z kolei przychodzi skrucha, a po niej wzlot ku punktowi na mniej więcej tym samym poziomie, z którego zaczęło się zstępowanie. Ten wzorzec pojawia się też w literaturze jako typowy kształt komedii.

• Sekwencja mythoi: ogród Eden, Ziemia Obiecana, Jeruzalem i Góra Syjon są wymiennymi synonimami domu i duszy, a w obrazowaniu chrześcijańskim utożsamiają się one-w formie „duchowej”- z królestwem Bożym, o którym mówi Jezus. Analogicznie Egipt, Babilon i Rzym są duchowo tym samym miejscem, a Faraon z ks Wyjścia, Nabuchodonozor, Antioch Epifanes i Neron są z duchowego punktu widzenia tą samą osobą. Wybawiciele Izraela zaś- Abraham, Mojżesz i Jozue, sędziowie, Dawid i Salomon-są wszyscy prototypami Mesjasza, czyli ostatecznego wybawiciela.

• Głównym bohaterem Biblii chrześcijańskiej analizowanej pod kątem narracji jest Mesjasz, którego imię i tożsamość ujawnia się dopiero pod koniec.

• Jako antytyp proroków Jezus związany jest przede wszystkim z postaciami Mojżesza i Eliasza.

• Biblia nie jest zbyt przyjaźnie nastawiona do tematów tragicznych: z wyjątkiem samej męki, jej stosunek do ludzkich ofiar skłania się wyłącznie ku ironi. Szczególnym przypadkiem jest Hiob, ale nawet on nie jest postacią tragiczną w sensie greckim. Biblia nie akceptuje greckiej koncepcji bohatera, osoby o ponadludzkich wymiarach potędze.

• Motyw cudownych narodzin pojawia się w opowieściach o narodzeniu Jana Chrzciciela, którego rodzice wątpią w jego narodziny, oraz Jezusa z matki-dziewicy, co, narusza ciągłość pochodzenia od Dawida. Jezus jest ponadto drugim Adamem, zastępującym pierwszego, a także drugim Izraelem.

• Jezus jest zarówno „synem ojca” a także „kozłem ofiarnym, który zstępuje do świata demonów”.

• Słowo „testament” oznacza przymierze lub umowę, a w szczególności umowę między Bogiem a Izraelem, oznacza również traktat zawierany z przekleństwem rzucanym na tą stronę, która go zerwie.

• Pod koniec ks Hioba, a także w ks Ezdrasza i apokalipsie pojawiają się dwa potwory: potwór lądowy i morski: Behemot i Lewiatan.

• Utożsamianie Jezusa z rybą „Jezus Chrystus Syn Boga Zbawiciel” czyli po

gr. ichthys - ryba.

• Historia Hioba stanowi jakby obwód całej narracji biblijnej: od stworzenia i upadku przez plagi egipskie, wypowiedzi ojców przekazujące prawo i mądrość, błysk intuicji proroczej, aż do ostatecznej wizji obecności i do poznania, że po środku śmierci odnajdujemy życie.

• Narracyjna rama Biblii stanowi element nacisku położonego na kształt historii i szczególne drżenie z ruchem czasowym jakie wedle założeń ma wywołać objawienie.

8. Język II

Retoryka

• W obecnie przyjętym układzie pierwszych pięciu ksiąg ST, ks Powtórzonego Prawa umieszczona jest na końcu gdzie sprawia wrażenie streszczenia lub dodatku do poprzednich czterech. Jeśli jednak hipoteza jest prawdziwa, Powtórzone Prawo było zarodkiem, z którego rozwinął się cały kanon.

• Badacze Biblii datują wiele spośród ksiąg Biblii na ostatnie stulecie przed Chrystusem, które zwane są pseudoepigrafa co oznacza fałszywe teksty, ponieważ przypisywane są postacią z pewnością nie będącymi ich autorami. Chodzi tu np. o Mojżesza jako autora Pięcioksiągu, Dawida i Salomona jako autorów psalmów, ks Izajasza, a w szczególności apostołów jako autorów Ewangelii.

• Biblia jest dla autora przede wszystkim mozaiką: wzorem złożonym z przykazań, zagadek, baśni ludowych, przepowiedni, epitafia, logiów, marginaliów, listów, kazań, hymnów, przypowieści, bajek itd.

• Hebrajski układ ST, jest znacznie bardziej schematyczny niż Septuaginta, dzieli je na Prawo, Wcześniejszych Proroków, czyli Historię, Późniejszych Proroków i Pisma, obejmującą ks. Daniela i późniejsze historie zawarte w Kronikach. NT posiada bardzo skróconą paralelną sekwencję: Ewangelie odpowiadają prawu, Dzieje Apostolskie historii, Listy prorokom, a Apokalipsa- Pismom.

• Każde zdanie jest kluczem do całej Biblii- jako zbiór autorytatywnych zdań, jest ośrodkiem całej jej struktury.

• Większa część ST jest napisana prozą, co sugeruje że dość późno osiągnął on swój stan.

• Słowo pisane w Biblii, niezależnie od przypisywanej mu trwałości jest kojarzone często z przemijaniem, gdy przemawia Bóg jego słowa, są opisane jako wieczne.

• Wielki wpływ wywarła Biblia na konwencję ciągłej prozy. Autor podkreśla retoryczny problem, jaki sprawia ona dla tłumacza i zauważa, że może niektóre aspekty były również nierozwiązywalne dla pierwotnych „autorów” Biblii. Dlatego np. ewangelie są sekwencjami nieciągłych epifanii.

• Koncepcja wróżby niewinności jest użyteczna jako reakcja na nieciągły, aforystyczny styl Biblii. Mówiliśmy wcześniej, że wprawdzie prawo ST uwzględnia zastrzeżenia co do egzekucji i wojen, to jednak w prostym przykazaniu „Nie będziesz zabijał” najwyraźniej słyszymy głos władzy. Jest to mniej istotne jako prawo niż jako wizja idealnego świata, w którym ludzie nie zabijają.

• Polisemiczne znaczenie Biblii jest cechą każdego bardzo poważnego tekstu, a ona jest modelem takiego tekstu.

• W sensie dosłownym Biblia jest gigantycznym mitem, narracją obejmującą cały czas od stworzenia świata po apokalipsę, zjednoczoną przez zbiór powracających obrazów, które „zamarzają” w pojedynczą wiązkę metafor, które z kolei zostają utożsamione z ciałem Mesjasza, człowieka który jest z wszystkimi ludźmi, totalnością logoi, które są jednym Logosem, które jest całym światem.

• Ewangelia i apokalipsa mówią o teraźniejszości, która już nie odnajduje swojego znaczenia w przyszłości, jak nowotestamentowej wizji ST, ale jest chwilą obecną, wokół której obraca się przeszłość i przyszłość.

• Jedną z najbardziej uderzających cech Biblii jest jej zdolność do samo-od-twarzania.

• „Dosłowna” Biblia mitu i metafory składa się ze swoim przeciwieństwem, czyli wiedzą świecką, światem historii i pojęć znajdujących się na zewnątrz Biblii, na które Biblia jednak nieustannie wskazuje.

• Istnieją dwa poziomy wiary: a)poziom wiary wyznawanej-wierzymy w to, co mówimy, sądzimy, że wierzymy; b)poziom, na którym nasze czyny pokazują, w co wierzymy. Wiara wyznawana jest oświadczeniem lojalności lub przynależności do jakiejś konkretnej społeczności.

• Autor potwierdza uwagę Swifta, iż ludzie są wystarczająco religijni żeby się wzajemnie nienawidzić, ale nie na tyle religijni żeby się kochać.

• „Słowo boże” nazywane jest w NT mieczem obosiecznym, który tnie i dzieli, to nie oznacza to w tym kontekście heglowskiej dialektyki jaką się zajmowano, w której każda wypowiedź implikuje swoje przeciwieństwo. Tym, co ostatecznie rozdziela jest świat życia i śmierci, a to może się dokonać wyłącznie poprzez język, który wymyka się argumentacji. Język jakim posługuje się Biblia jest językiem miłości, która wykracza poza większość form komunikacji.

• Spotykamy się też z wizją, w której Biblia jest manifestem ludzkiej wolności.

---