CHINY

Okres	Data	Wydarzenia
Prehi­storia	IV-III tys. p.n.e. 2852 p.n.e. 2205- 1766 p.n.e.	Neolityczna kultura Yangshao nad środk. biegiem Huang-ho: niewielkie osady ze śladami uprawy prosa i hodowli świń, bydła, kóz i psów; charakterystyczna ceramika, brak znajomości metali Wg tradycyjnej chronologii - początek Epoki Pięciu Władców W tradycyjnej chronologii - dynastia Xia. Archeologiczna kultura Longshan we wsch. Chinach - hodowla jedwabników, uprawa pszenicy
Epoka Shang- -Yin 1766-1122 p.n.e.	XVIII w. p.n.e. II tys. p.n.e.	Obalenie dynastii Xia przez najeźdźców z prowincji Shaanxi. Rozpow szechnienie się wyrobów z brązu Obszar cywilizacji obejmuje dorzecze Huang-ho: kształtowanie się swois tych cech architektury i kultury chińskiej, najstarsze zabytki pisma i języka chiń., kształtowanie się systemu władzy; używanie rydwanów bojowych
Dynastia Zachod­nich Zhou 1122- 771 p.n.e.	ok. 1122 ok. X w. ok. 800 781-770	Prawdopodobnie najazd niechińskiego (prototybetańskiego) ludu Zhou z zachodu, ukształtowanie się księstw lennych Opanowanie ziem nad dolnym biegiem Huang-ho i w dorzeczu Jangcy Wg tradycji pierwsza próba skodyfikowania zasad pisma Walki wewnętrzne, najazd obcych plemion
Epoka Wiosen i Jesieni 770- 403 p.n.e.	VII w. VII-VI w. VI w. (?) VI w. 551-479 V w.	Najstarsze ślady stosowania żelaza Okres walk o hegemonię różnych lokalnych książąt Pojawienie się monet Zastępowanie wojsk wyposażonych w wozy bojowe przez piechotę Konfucjusz (Kong Qiu), najbardziej znany myśliciel chiński Powszechne stosowanie żelaza; kawaleria staje się ważną częścią wojska
Epoka Walczą­cych Królestw 403- 221 p.n.e.	IV w. (?) ok. 312 IV-III w. 256-221	Laozi (Lao Tsy) - początki myśli taoistycznej Wprowadzenie w księstwie Qin powszechnej służby wojskowej, początek metodycznych, krwawych podbojów innych księstw Rozkwit myśli filozoficznej (rywalizacja szkół konfucjanistów, taoistów, motistów i legistów) Dokończenie podbojów księstw chińskich przez władców Qin
Dynastia Qin 221-206 p.n.e.	221 p.n.e. 220 214 213 210-207	Ustanowienie jednolitego, skrajnie scentralizowanego i zmilitaryzowa nego cesarstwa obejmującego wszystkie ziemie chińskie; ujednolicenie pisma, systemów pieniężnych i jednostek miar Początek łączenia lokalnych murów na północy w Wielki Mur Zakończenie podboju pd. Chin po Wietnam; osiedlanie tam Chińczyków Edykt cesarski nakazujący spalenie wszystkich ksiąg filozoficznych, lite rackich i in. „nie pożytecznych”; prześladowania konfucjanistów Rozpad państwa po śmierci cesarza Shi Huang-ti i buntach poddanych
Dynastia Han 206 p.n.e.-220 n.e	202 p.n.e. ok. 200 191 II w. 124 119 111-108 ok. 100 p.n.e.	Ponowne zjednoczenie kraju przez Liu Panga, przywódcę chłopskiego Odzyskanie wpływów przez konfucjanistów Odwołanie edyktu o spaleniu ksiąg, odtwarzanie zniszczonych dzieł Zakaz eksportu kusz jako broni strategicznej Założenie Uniwersytetu Cesarskiego Złamanie potęgi Hunów po długoletnich wojnach Podbój Mandżurii, Korei i Wietnamu „Zapiski historyka” Sima Qiana (145-86 p.n.e.) - najwybitniejsze dzieło starożytnej historiografii chińskiej

Okres	Data	Wydarzenia
Dynastia Han 206 p.n.e.- 220 n.e.	I w. p.n.e. 2 n.e. 9-23 25 18-29 59 67 73-91 97 184-205	Rozkwit kultury, nauki i techniki Według spisu - 59 mln podatników w Chinach Uzurpacja Wang Manga, próba radykalnej reformy rolnej (zbojkotowana przez urzędników), umocnienie monopoli państwowych Cesarstwo wraca w ręce dynastii Hań, stolica przeniesiona do Lojangu Powstanie chłopskie Czerwonych Brwi wskutek zwiększania obciążeń Obowiązek składania hołdu Konfucjuszowi w głównych szkołach kraju Pierwsze tłumaczenia ksiąg buddyjskich na język chiński Odbicie przez Pan Chao rejonu Tarymu (zdobytego przez koczowników 10-18 n.e.), ożywienie szlaku jedwabnego, odparcie Kuszanów Próba nawiązania stosunków dyplomatycznych z cesarstwem rzymskim, wyprawa chińska dociera do brzegów M. Kaspijskiego Powstanie Żółtych Turbanów
Epoka Trzech Królestw	220-265 263	Dominująca pozycja buddyzmu. Okres rozbicia politycznego (królestwa Wei, Shu i Wu), nieustanne wojny Podbój Shu przez Wei
Dynastia Jin 265-420	ok. 280 III-VI w. 321-379	Podbój królestwa Wu przez Wei Rozbicie terytorialne Chin, walki wewnętrzne, upadek cywilizacyjny, najazdy plemion koczowniczych na pn. część kraju Działalność najsłynniejszego kaligrafa chińskiego, Wang Xizhi
Epoka dynastii pd. i pn. 420-589	IV-V w. IV-VI w. VI w. 555-612 581-589	Pierwsze świątynie buddyjskie wykute w skałach Wielokrotny wzrost liczby ludności chińskiej w dorzeczu Jangcy Większość Chińczyków wyznaje buddyzm Budowa Kanału Cesarskiego Zjednoczenie kraju przez generała Yang Jiana
Dynastia Sui 589-618	598-614 605 616	Ogromny wysiłek włożony w nieudane próby opanowania Korei Ponowne opanowanie Wietnamu Pn. Wybuch i rozszerzanie się wielkiego powstania chłopskiego
Dynastia Tang 618-906	628 628 VII w. 751 VII- VIII w. VIII w. VIII w. IX w. 836 845	Pierwszy kościół chrześcijański (nestoriański) w Chang-Anie, stolicy Chin Pierwsza gmina kupców arabskich w największym porcie Chin - Kantonie Prawdopodobne osiągnięcie przez stolicę, Chang-An, ok. 1 mln mieszk. Klęska nad rzeką Talas - utrata dominacji w Azji Środk. na rzecz Arabów Rozwój kultury, techniki i gospodarki: wykorzystanie węgla kamiennego, wzrost produkcji żelaza, porcelany i papieru; druk; organizacja poczty i instytucji finansowych Nakaz organizowania szkół we wsiach, reforma egzaminów urzędniczych Najsłynniejsi poeci chińscy - Li Bo (701-62) i Du Fu (712-770), najsłynniejszy malarz - Wao Daozu (700-760) Osłabienie kraju, częste bunty i powstania chłopskie Dekret zabraniający poddanym kontaktów z ludźmi innej rasy - przejaw rosnącej ksenofobii Dekret cesarza Wu-Zonga nakazujący zniszczenie klasztorów buddyjskich (a przy okazji innych religii); zniszczenie większości architektury sakralnej
Epoka pięciu dy- nastii 907-959	2 poł. IX w. 932-953 X w.	Postępujący chaos w kraju, wielki bunt Huang Chao Wydanie drukiem kanonu pism konfucjańskich Podział kraju na liczne państewka, na tronie cesarskim pięć krótkotrwa- łych dynastii; na pn. Chin wielkie wpływy koczowników

Okres	Data	Wydarzenia
Dynastia Song 960-1279	X-XI w. 1004 1038-1277 1068-76 XI w. XI w. XI-XIII w. 1126 XII w. 1215 1233 1245	Rozwój prowincji południowych (nie zagrożonych przez koczowników) Pokój między dyn. Song i Kitanami (dyn. Liao) okupującymi pn.-wsch. Chiny Państwo tybetańskich Tangutów (Xia) w pn. części Chin Reformy Wang Anshi: próby złamania potęgi arystokracji, rządowa kontrola cen produktów rolnych, wzrost roli państwa w gospodarce Rozpowszechnienie druku czcionkami; pierwsze formularze podatkowe Prawdopodobnie pierwsze próby wojskowego wykorzystania prochu Klasycy malarstwa chińskiego: Muqi, Liang Kai, Ma Yuan, Mi Fei Zdobycie Kaifengu przez Dżurdżenów (dynastia Jin) i wcielenie pn. Chin do ich państwa; resztki Kitanów uchodzą na zachód (Kara Kitaj) Rozpowszechnienie pieniędzy papierowych; ok. pół. XHI w. znaczna inflacja Zajęcie okolic Pekinu przez wojska Czyngis-chana Zdobycie stolicy Dżurdżenów (Kaifengu) przez Mongołów, szybkie opano wanie przez nich Chin Pn.; od 1235 ciężkie walki z cesarstwem Song Misja papieska w Chanbałyku - stolicy wielkiego chana Kubiłaja
Dynastia Jüan (mon­golska) 1260-1368	1260 1264 1279 XIII w. XIII- XIV w. 1327 1351-68	Przyjęcie przez Kubiłaj-chana tytułu cesarza Chin Ustanowienie stolicy kraju w Chanbałyku (Pekinie) Opanowanie przez Mongołów pd. Chin rządzonych dotąd przez dynastię Song Najstarsze zachowane chińskie utwory dramatyczne Przejmowanie przez mongolskich najeźdźców kultury chińskiej. Okres ponownego wielkiego znaczenia buddyzmu Ukończenie Wielkiego Kanału Cesarskiego dla zapewnienia dostaw do Pekinu Chłopskie powstanie Czerwonych Turbanów i obalenie dynastii Jüan
Dynastia Ming 1368-1644	1393 kon. XIV w. 1403-24 1405-31 XV w. 1433 1513 1556 1592-98 XVI w. 1601 pocz. XVII w. 1644	Według spisu ludności - 60 545 812 mieszkańców „Romans o Trzech Królestwach” - najbardziej znane dzieło literatury chiń skiej i jeden z pierwszych przykładów rozkwitu nowej formy - powieści Panowanie Yuang-Lo i szczyt ekspansji chińskiej: opanowanie Korei, Mandżurii po Amur, Wietnamu, uzależnienie Birmy. Odbudowa Wielkiego Muru, przygotowanie słynnej encyklopedii w 11095 tomach Wyprawy floty admirała Zheng He - Indochiny, Archipelag Malajski, Indie, Arabia, wybrzeże Somalii. Podporządkowanie Cejlonu (1410) Początek trwających do XIX w. wpływów nadwornych eunuchów na politykę Zaniechanie wypraw morskich wskutek braku zainteresowania urzędników Dotarcie Portugalczyków do Chin, ograniczone kontakty z Europą Katastrofalne trzęsienie ziemi (2 II) - 800 tys. Ofiar Zwycięskie wojny z Japonią o Koreę Napływ kruszców z Ameryki i oparcie systemu pieniężnego na srebrze Przybycie do Pekinu misji jezuitów Matteo Ricciego Organizowanie się plemion mandżurskich wg wzorów chińskich, nasilające się rozgrywki pałacowe wśród Mingów Interwencja Mandżurów w chińskiej wojnie domowej, zajęcie Pekinu
Dynastia Qing (man­dżurska) 1644-1911	1683 1717 XVIII w. 1757	Zakończenie podboju Chin przez Mandżurów, ustanowienie praw mających uniemożliwić wtopienie się Mandżurów w społeczność chińską Zakaz wyznawania chrześcijaństwa, likwidowanie misji i kościołów Wzrost importu europejskiego z Chin (gł. jedwab i herbata). Rozwój terytorialny: uzależnienie Mongolii, pd. Syberii, Tybetu, Wietnamu, Laosu, Birmy, Korei i Nepalu Port w Kantonie jedynym legalnym ośrodkiem handlu z Europą

Okres	Data	Wydarzenia
Dynastia Qing (man­dżurska) 1644-1911	XVIII w.-XIX w. 1 poł. XIX w. 1839-42 1850-68 1856-60 ok. 1860-80 ok. 1870 1894-95 1898 1899- 1901 pocz. XX w.	Skostnienie form malarstwa i filozofii chińskiej, powstają olbrzymie kom pilacje wcześniejszych dzieł; zastój w gospodarce, niesłychana korupcja Przemyt opium do Chin w celu wyrównania bilansu płatniczego Anglii nabywającej dotąd towary chińskie wyłącznie za srebro I wojna opiumowa. Wymuszenie przez Anglię otwarcia dla handlu brytyj skiego pięciu portów chińskich, przejęcie Hongkongu Powstanie Taipingów przeciw Mandżurom, stłumione przy pomocy europejskiej; blisko 20 min ofiar i ogromne spustoszenie kraju II wojna opiumowa, wkroczenie wojsk anglo-franc. do Pekinu, wymuszenie zgody na emigrację ludności („handel kulisami”) i dalsze otwarcie w handlu Utrata kontroli nad Wietnamem, Birmą, częścią Azji Śr. i Wsch., tłumienie powstań ludności niechińskiej (m.in. Miao na pd., Ujgurów na zach.) Pierwsze (nieliczne) nowoczesne przedsiębiorstwa kapitalistyczne Wojna z Japonią: utrata Korei, Tajwanu i Płw. Liaotung Próba zreformowania państwa („sto dni”) zakończona odsunięciem cesarza przez wszechwładną cesarzową-wdowę Cixi Antycudzoziemskie „powstanie bokserów” i interwencja 8 państw zakoń czona kapitulacją Chin i zgodą na rozmieszczenie wojsk europejskich Liczni Chińczycy na studiach za granicą, wpływy idei rewolucyjnych
Okres republiki 1912-1949	1911-12 1912-15 1919 lata 20. 1932 1934-35 1937-45 1949	Powstanie przeciw Mandżurom, szybki upadek cesarstwa Kształtowanie się systemu republikańskiego, nieudane próby przywrócenia monarchii, zaciekła rywalizacja różnych stronnictw Decyzja odejścia w piśmie od języka klasycznego na rzecz współczes­- nego języka mówionego opartego na dialekcie pekińskim Wojny domowe; jedną z rywalizujących stron stają się komuniści Utworzenie przez Japończyków marionetkowej Mandżurii „Długi marsz” (12500 km) ratuje przed zagładą wojska komunistyczne ścigane przez oddziały Chang Kaisheka Najazd japoński i okupacja części kraju, wyniszczające walki Zwycięstwo komunistów (wspieranych przez ZSRR) w wojnie domowej, ucieczka rządu Chang Kaisheka (wspieranego przez USA) na Tajwan
Chińska Repu­blika Ludowa 1949-	1950 1957 1958-59 pocz. l. 60. 1964 1966-68 1971 1976 1989 lata 90.	Socjalistyczne reformy w państwie, kształtowanie się systemu totalitar nego, bliska współpraca z ZSRR Zachęta do krytykowania władz (kampania „stu kwiatów”), po czym bru talna rozprawa z setkami tyś. ujawnionych niezadowolonych Polityka „Wielkiego Skoku” w celu szybkiego osiągnięcia dobrobytu. Two rzenie komun ludowych (likwidacja własności osobistej), huty żelaza w każdej wsi. Następuje chaos; głód 1960-62 pochłania ponad 20 min ofiar Zerwanie z ZSRR, początek jawnej wrogości we wzajemnych stosunkach Pierwszy próbny wybuch atomowy (19 X) Rewolucja kulturalna: anarchia, prześladowania inteligencji, niszczenie do robku kulturalnego (m.in wielu zabytków), kult Mao, rozgrywki w partii Przyjęcie ChRL do ONZ, wykluczenie z ONZ przedstawicieli Tajwanu Śmierć Mao Zedonga, powolne łagodzenie reżimu Masakra studentów na placu Tien An Men (4 VI) Liberalizacja gospodarki, gwałtowny rozwój ekonomiczny przy zacho waniu pełni władzy politycznej przez partię komunistyczną

Przybliżone zasady odczytywania nazw chińskich: b → p, p → pch, d → t, t → tch, j → ć, ch → czh, q → ćch, y → j, g → k, k → kch, z → c, c → dz, zh → cz, x → ś, sh → sz, w → u, r (na początku wyrazu) → ż

PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY - ŚWIAT

---