- 1 - Ćwiczenia - prawa człowieka i ich ochrona 2008/2009 WYKAZ WYBRANYCH ZAGADNIEC (foliogramy) Oprac. dr Michał Balcerzak Katedra Praw Człowieka Wydział Prawa i Administracji UMK Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 2 - Elementy prawa międzynarodowego wprowadzenie do prawa międzynarodowego praw człowieka 1) Pojęcie PRAWA MIDZYNARODOWEGO oraz PRAWA MIDZYNARODOWEGO PRAW CZAOWIEKA zespół norm regulujących stosunki między dział prawa międzynarodowego państwami, organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych obejmuje normy dotyczące mającymi zdolność do działania w stos. m-dowych gwarancji praw i wolności (R. Bierzanek, J. Symonides) przysługujących określonym ąpodmiotom uprawnionym ązdecentralizowany charakter prawa m-dowego w obszarze jurysdykcji ąbrak nadrzędnego ośrodka normotwórczego ąpodmiotów zobowiązanych ą brak systemu sądów międzynarodowych ąspecyficzny system egzekwowania odpowiedzialności za naruszenie norm prawa m-dowego sądy międzynarodowe niepowiązane hierarchicznie ąfunkcja sądów m-dowych i organów quasi- sądowych PRAWO MIDZYNARODOWE PRAW CZAOWIEKA SYSTEM NORMATYWNY SYSTEM INSTYTUCJONALNY SYSTEM OCHRONY uporządkowany zespół zespół organów Powiązanie systemu norm prawnych międzynarodowych normatywnego z klasyfikowany wg służących rozwijaniu systemem różnych kryteriów, np. systemów normatywnych, instytucjonalnym tematycznego lub kontrolujących wykonania wraz z określonymi regionalnego zobowiązań, itd. * * * ąprocedurami ochrony Forum współpracy państw w dziedzinie praw człowieka wg kryterium tematycznego lub regionalnego uniwersalny (powszechny) system ochron system europejski - system Rada Europy OBWE Wspólnota(Unia) amerykański Europejska - system afrykański Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 3 - 2) PODMIOTOWOŚĆ PRAWNOMIDZYNARODOWA ąW prawie krajowym to ustawodawca określa, kto jest podmiotem prawa ąW prawie m-dowym brak normy definiującej podmiotowość stąd kategoria ta ma charakter doktrynalny Utrzymywanie stosunków dyplomatycznych Podmioty pierwotne i konsularnych PACSTWA Ius tractatuum Członkostwo w organizacjach międzynarodowych Wysuwanie i zaspokajanie roszczeń w stosunkach międzynarodowych Podmioty wtórne: Kwestia podmiotowości prawnomiędzynarodowej Organizacje jednostki międzynarodowe 3) SUWERENNOŚĆ FORMALNE KRYTERIUM PODMIOTOWOŚCI MIDZYNARODOWEJ Składniki suwerenności (wg L. Ehrlicha) pojęcie prawne samowładność - prawna niezależność od czynników NIEPODLEGAOŚĆ zewnętrznych całowładność - kompetencja normowania wszystkich pojęcie polityczne stosunków wewnątrz państwa zasada Zasada nieinterwencji, tj. zakaz ingerencji w sprawy suwerenności wewnętrzne innego państwa Ograniczenia suwerenności mogą wynikać jedynie z umowy m-dowej lub prawa zwyczajowego. 4) yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO w sensie materialnymączynniki, które sprawiają, że prawo m-dowe kształtuje się i ma moc obowiązującą w sensie formalnym ązewnętrzny wyraz procesu tworzenia prawa Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 4 - ąart. 38 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (MTS) wskazanie formalnych zródeł prawa międzynarodowego 1. Trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, które będą mu przekazane, stosuje: a) umowy międzynarodowe, bądz ogólne, bądz specjalne, ustalające reguły, wyraznie uznane przez państwa spór wiodące; b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo; c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane; d) z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59, wyroki sądowe tudzież opinie najznakomitszych znawców prawa różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych. Kwestia kompletności katalogu zródeł prawa międzynarodowego ąakty jednostronne państwa ąuchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych ąumowa m-dowa, zwyczaj m-dowy i zasady ogólne prawa stanowią zródła o jednakowej mocy wiążącej, tj. są równorzędne (wyjątki ązobowiązania z Karty Narodów Zjednoczonych art. 103 KNZ: W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami, wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z niniejszej Karty mają pierwszeństwo. ąnormy ius cogens - Artykuł 53 Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów z 1969 r. norma imperatywna prawa międzynarodowego norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez pózniejszą normę postępowania prawa międzynarodowego o tym samym charakterze. ąproblemy z egzemplifikacją ąw prawie międzynarodowym praw człowieka: zakaz tortur ą pojęcie soft law --> Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ązakres uznania norm prawa międzynarodowego w porządku prawnym RP Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 5 - Organizacje międzynarodowe forum współpracy państw w dziedzinie praw człowieka 1) POJCIE ORGANIZACJI MIDZYNARODOWEJ brak definicji normatywnej w prawie międzynarodowym ązinstytucjonalizowana forma realizacji wspólnych Brak definicji także w celów przez uczestników stosunków międzynarodowych prawie krajowym Art. 90 (1) Konstytucji ąforum współpracy międzynarodowej działające na zasadzie RP nie precyzuje dobrowolnego udziału we wspólnej realizacji celów lub interesów pojęcia organizacji międzynarodowych, -> stowarzyszenie państw wyposażone we wspólne organy mimo że dopuszcza przekazanie i ustanowione na podstawie umowy m-dowej (J. Brierly) kompetencji organów władzy państwowej w 2) PODZIAAY ORGANIZACJI MIDZYNARODOWYCH niektórych sprawach działające npdst. określonego prawa działające krajowego npdst. rządowe pozarządowe umów (governmental organizations GOs) (non-governmental organizations (NGOs) m-dowych uniwersalne zamknięte (grupowe) dążą do maksymalnego upowszechnienia z założenia grupują ograniczoną liczbę państw członkostwa (ONZ i org. wyspecjalizowane) wg kryterium geograficznego lub innego wg domeny głównej działalności polityczne niepolityczne - organizacje bezpieczeństwa - techniczne (np. Powszechny Związek zbiorowego; Pocztowy); Organizacje gospodarcze - organizacje pokojowego - finansowe (organizacje Grupy Banku rozwiązywania sporów; Światowego) - sojusze wg kompetencji organizacji ponadpaństwowe organizacje międzypaństwowe organizacje koordynacyjne integracyjne organizacje m dowe o charakterystycznym zakresie uprawnień w stosunku do państw członkowskich: międzypaństwowe organizacje - stanowienie prawa skierowanego zarówno do państw, jak i bezpośrednio do jednostek; regulacyjne - autonomia sądowa (obowiązkowa jurysdykcja -np. Międzynarodowa Organizacja organu sądowego utworzonego specjalnie dla danej Lotnictwa Cywilnego organizacji); 3) KOMPETENCJE ORGANIZACJI MIDZYNARODOWEJ - autonomia finansowa (własne zródła dochodów) 4) Członkostwo organizacji międzynarodowej ąco do zasady PACSTWA ąwyjątkowo terytoria ąniekiedy organizacje m-dowe Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 6 - CZAONKOWIE PIEROWOTNI uczestniczą w przygotowaniu i zawarciu statutu organizacji, tj. umowy międzynarodowej o powołaniu organizacji. Członkostwo wtórne nabywa się w drodze przystąpienia do organizacji już istniejącej, po spełnieniu warunków przewidzianych w statucie i za zgodą dotychczasowych członków. Rodzaje członkostwa: ą pełne ą stowarzyszone ąobserwatorzy Ustanie członkostwa jednostronne wystąpienie pozbawienie praw członkowskich rozwiązanie organizacji ustanie podmiotowości prawnomiędzynarodowej państwa członkowskiego 5. System instytucjonalny Organizacji Narodów Zjednoczonych statut organizacji => Karta Narodów Zjednoczonych (San Francisco, 26.06.1945 r.) organy główne ONZ (art. 7 ust. 1 KNZ) Zgromadzenie Rada Rada Rada Powiernicza Międzynarodowy Sekretariat Ogólne Bezpieczeństwa Gospodarczo- Trybunał Społeczna Sprawiedliwości Komisje Agencje wyspecjalizowane funkcjonalne Rada Praw Człowieka ONZ Komisje regionalne Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka Wysoki Komisarz ONZ ds. Uchodzców Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 7 - 6. System instytucjonalny Rady Europy statut Rady Europy => 5.05.1949 r. Kongres Władz Zgromadzenie Komitet Ministrów Sekretariat Lokalnych i Parlamentarne Regionalnych Komisje parlamentarne Komitet Zastępców Ministrów monitoring wykonywania orzeczeń ETPC Komitet Zarządzający Praw Człowieka (Steering Committee) Grupy ad-hoc DH-PR DH-DEV DH-MIN (np. dostęp do dokumentów (usprawnianie (rozwijanie praw (mniejszości urzędowych DH-S-AC) procedur) człowieka) narodowe) Europejski Trybunał Praw Europejski Komitet ds. Człowieka Zapobiegania Torturom (CPT) Kancelaria Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI) Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 8 - Proceduralne aspekty prawa międzynarodowego praw człowieka Mechanizmy dochodzenia roszczeń na drodze międzynarodowej 1) ODPOWIEDZIALNOŚĆ MIDZYNARODOWA PACSTWA - prace Komisji Prawa Międzynarodowego - projekt z 2001 r. Naruszenie zobowiązania rodzi odpowiedzialność powstaje też nowe zobowiązanie obowiązek naprawienia skutków naruszenia w możliwie największym stopniu restitutio in integrum odpowiedzialność państwa = naruszenie zobowiązania + możliwość przypisania - organy państwa - inne podmioty ? - czym jest szkoda? - szkoda nie jest warunkiem koniecznym odpowiedzialności Krajowe środki prawne 2) PROCEDURY DOCHODZENIA ROSZCZEC zapewniają ochronę prawną, tj. możliwość wysuwania roszczeń i domagania się przywrócenia stanu zgodnego z prawem oraz zadośćuczynienia międzynarodowe krajowe Realizują prawo do krajowego środka prawnego: uniwersalne regionalne ą art. W ust. 3 MPPOiP ą art. 14 EKPC ą art. 8 PDPC Odrębne traktaty międzynarodowe KNZ W polskim porządku prawnym: - procesowe środki zaskarżenia - Procedury zmierzające do - skarga do RPO niezależnego rozstrzygnięcia o - skarga konstytucyjna Procedury odpowiedzialności międzynarodowej; - ........... polityczne - Procedury kontrolne, monitoring; - Procedury eksperckie Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 9 - 3) PROCEDURY OPARTE NA KNZ PROCEDURY POLITYCZNE procedura1 235 publiczna nazwana tak od rezolucji ECOSOC nr 1235 z 6.06.1967 r., na mocy której ECOSOC upoważnił Komisję Praw Człowieka do badania informacji o przypadkach masowych naruszeń praw człowieka. Zasadniczą cechą procedury 1235 jest jej publiczny charakter. Komisja Praw Człowieka ONZ omawiała przypadki łamania praw człowieka na swoich corocznych sesjach, mogła także zastosować całą gamę środków politycznego nacisku na państwa oskarżane o łamanie praw człowieka. procedura 1503 poufna wdrażana na podstawie rezolucji ECOSOC nr 1503 z 27.05.1970 r., zreformowana na podstawie rezolucji ECOSOC 2000/3 z 16.06.2000 r. (postępowanie z zawiadomieniami dotyczącymi praw człowieka), zwaną także procedurą poufną. Funkcje Komisji Praw Człowieka przejęła od 2006 r. ą Rada Praw Człowieka - sprawozdawcy (rapporteurs) tematyczni i krajowi 4) PROCEDURY EKSPERCKIE OPARTE NA TRAKTATACH M-DOWYCH INNYCH NIŻ KNZ KATEGORIE GWARANCJI PROCEDURALNYCH: Sprawozdania państw Mechanizm skargi indywidualnej Mechanizm skargi międzypaństwowej Niezależne śledztwo Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 10 - TRAKTATY PODSTAWOWE W UNIWERSALNYM SYSTEMIE OCHRONY PRAW CZAOWIEKA Traktaty antydyskryminacyjne: - tortury: CAT (1984) MPPOIP (1966) eliminacja dyskryminacji rasowej: - prawa dzieci: CRC (1989) MPPGSIK (1966) CERD (966) - eliminacja dyskryminacji - prawa migrantów: CMW kobiet: CEDAW (1979) (1990) Zestawienie procedur traktatowych w uniwersalnym systemie ochrony praw człowieka Mechanizm kontroli Traktat 1. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych - (ICCPR, MPPOiP) 2. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych Socjalnych - - - i Kulturalnych (MPPGSiK, ICESCR) 3. Konwencja w sprawie Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (CERD) - 4. Konwencja w sprawie Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) - 5. Konwencja przeciwko Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu
Traktowaniu i Karaniu (CAT) 6. - - - Konwencja o Prawach Dziecka (CRC) 7. Międzynarodowa Konwencja o Ochronie Praw Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków Ich Rodzin (CMW) KONWENCJE ONZ Z 2006 R: KONWENCJA O PRAWACH OSÓB NIEPEANOSPRAWNYCH KONWENCJA O OCHRONIE PRZED WYMUSZONYMI ZAGINICIAMI Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak WE SKARGI ŚLEDZTWO NIEZALEŻNE INDYWIDUALNE ZAWIADOMIENIA SPRAWOZDANIA MIDZYPACSTWO - 11 - 5. MECHANIZM SKARGI INDYWIDUALNEJ DO KOMITETU PRAW CZAOWIEKA - CHARAKTER PROCEDURY - PRZESAANKI DOPUSZCZALNOŚCI SKARGI Dochodzenie roszczeń na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 1) Podstawa normatywna Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności ą EKPC ąpodpisanie przez RP: 26.11.1991 ą traktat międzynarodowy przyjęty 4.11.1950 r. (wraz z oficjalnym przystąpieniem do ą w mocy od 3.11.1953 r. Rady Europy) STRUKTURA OGÓLNA: ąratyfikacja przez RP: 19.01.1993 ż ROZDZIAA I (art. 2-18): Prawa i wolności ż ROZDZIAA II (art. 19-51): Europejski ą deklaracja o uznaniu jurysdykcji Europejskiego Trybunału Praw Trybunał Praw Człowieka Człowieka: 30.04.1993 r. ż ROZDZIAA III (art. 52-59): postanowienia różne ą PROTOKOAY DODATKOWE DO EKPC 2) Europejski Trybunał Praw Człowieka ą stały organ międzynarodowy utworzony na podstawie EKPC sąd traktatu a nie sąd organizacji , uchwala własny Regulamin (zasady proceduralne, organizacja Trybunału) ą liczba sędziów = liczba państw-stron Konwencji ą sędziowie zasiadają w Trybunale we własnym imieniu, powoływani na sześcioletnią kadencję z możliwością reelekcji ą STRUKTURA TRYBUNAAU WIELKA IZBA IZBY - KOMITETY ą ZADANIA (art. 32 Konwencji): rozstrzyganie wszystkich kwestii dotyczących wykładni i stosowania Konwencji oraz Protokołów na podstawie procedur: a) skargi indywidualnej b) skargi międzypaństwowej c) opinii doradczych (na wniosek Komitetu Ministrów RE) Art. 47 Konwencji Art. 33 Konwencji opinie doradcze w kwestiach prawnych dotyczących wykładni - niekoniecznie w obronie Konwencji i jej Protokołów. własnego obywatela, także w - nie mogą dotyczyć treści i zakresu praw i wolności, ani interesie ogólnym jakichkolwiek innych zagadnień, które Trybunał mogłyby - od 1999 r. tylko wyrok w rozpatrywać w wyniku postępowania podjętego na podstawie sprawie Cypr v. Turcja (2001) postanowień Konwencji. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - w toku sprawa Gruzja v. Rosja Opinia ETPCz 2008 r. ws. list kandydatów na sędziów ETPC - 12 - 3) Kompetencja Trybunału w zakresie rozpoznawania skarg indywidualnych art. 34 Konwencji ą do 1.11.1998 (reforma systemu na podstawie Protokołu nr 11) kompetencja warunkowa wymagająca dodatkowej deklaracji państwa-strony ą po 1.11.1998 ą kompetencja bezwarunkowa Zarys systemu przed reformą npdst. Protokołu nr 11 Europejska Komisja Praw Człowieka ZASTPIENIE Europejskiej Komisji badanie dopuszczalności i raport co do Praw Człowieka i sesyjnego Trybunału meritum jednym organem, który przyjął nazwę Jurysdykcja ETPC na wniosek EKPC Europejskiego Trybunału Praw Człowieka lub skarżącego (w pózniejszym okresie funkcjonowania systemu) Brak kompetencji Komitetu Ministrów w Wkraczanie Komitetu Ministrów w sferę sferze orzekania o naruszeniu Konwencji orzekania o naruszeniu Konwencji ąwyłącznie funkcje nadzorcze nad wykonywaniem orzeczeń ETPC 4) Locus standi przed ETPC i obowiązki Państw-Stron Roszczenie związane z naruszeniem KONWENCJI Zgodnie z art. 34 Konwencji skarżącym może być: lub PROTOKOAÓW a) jednostka (osoba fizyczna) b) organizacja pozarządowa ą znaczenie ą przykłady c) grupa jednostek Kompetencja Trybunału ratione personae pojęcie ofiary Uprawnieniu do składania skarg indywidualnych towarzyszy obowiązek Państw (art. 34 in fine): Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa. - interpretacja nieprzeszkadzania - obowiązki wynikające z prawa do skutecznego środka prawnego 5) Zasady ogólne postępowania skargowego - zasada jawności - urzędowy charakter języka angielskiego i francuskiego przy zachowaniu możliwości komunikowania się z Trybunałem w języku narodowym - zasada sporności - zasada reprezentacji Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 13 - 6) Przebieg postępowania skargowego Dopuszczalność formalna (formal admissibility) etapy Dopuszczalność materialna (material admissibility compliance) SKARGA Przesłanki dopuszczalności formalnej: - wyczerpanie środków krajowych - zachowanie terminu 6-miesięcznego Wstępne badanie przesłanek Przesłanki niedopuszczalności dopuszczalności w Kancelarii Trybunału - ne bis in idem prowadzenie korespondencji - dwutorowość procedury międzynarodowej ze skarżącym, gromadzenie - niezgodność z postanowieniami Konwencji dokumentacji ratione materiae - oczywista bezzasadność - nadużycie prawa do skargi - kryterium znaczącego uszczerbku KOMITET (3-osob.) Jednomyślne uznanie skargi za niedopuszczalną Koniec biegu skargi W przypadku niejednomyślności IZBA (7-osob.) - wstępne uznanie dopuszczalności - możliwość połączenia rozpoznawania dopuszczalności i co do meritum - ustalanie faktów Przekazanie sprawy do Wielkiej ZAKOMUNIKOWANIE SPRAWY RZDOWI: Izby npdst art. 30 stanowisko strony rządowej w sprawie skargi postępowanie pojednawcze WNIOSEK STRONY NPDST ART. 43 UGODA WYROK Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak NADZÓR KOMITETU MINISTRÓW NAD WYKONANIEM WYROKU LUB UGODY - 14 - ZMIANY W SYSTEMIE EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZAOWIEKA WPROWADZONE PRZEZ PROTOKÓA NR 14 (nie wszedł w życie) I. Protokół nr 14 został otwarty do podpisu 13.05.2004 r., natomiast wejdzie w życie po upływie trzech miesięcy od dnia ratyfikacji przez wszystkie Państwa-Strony Konwencji kwestia rosyjska (podpisanie 4/05/2006 r., ratyfikacja ???) deklaracja rządu RP przekazana Sekretarzowi Generalnemu RE przy podpisywaniu Protokołu nr 14 w dn. 10/11/2004: Rząd RP deklaruje, że będzie interpretował zmiany wprowadzone przez Protokół nr 14 do EKPC (...) w zgodzie z postanowieniem art. 59 ust. 3 tej Konwencji oraz ogólną zasadą nieretroaktywności traktatów, zawartą w art. 28 Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów z 23 maja 1969 r. ąKadencja sędziów: 9 lat bez możliwości reelekcji. ą Skład jednego sędziego art. 27 KE Sędzia zasiadający jednoosobowo może uznać za niedopuszczalną lub skreślić z listy spraw w Trybunale skargę wniesioną na podstawie artykułu 34, jeśli taka decyzja może zostać podjęta bez dalszego rozpatrywania. ąDodatkowa przesłanka dopuszczalności skargi indywidualnej kryterium znaczącego uszczerbku (significant disadvantage) - z zastrzeżeniami wyłączającymi: KLAUZULA OGÓLNA jeśli poszanowanie praw człowieka w rozumieniu Konwencji i jej Protokołów wymaga rozpatrzenia meritum skargi, KLAUZULA BRAKU NALEŻYTEGO nie może być odrzucona na tej podstawie żadna ROZPATRZENIA SPRAWY W sprawa, która nie została należycie rozpatrzona SYSTEMIE KRAJOWYM przez sąd krajowy, Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 15 - Art. 20 ust. 2 Protokołu nr 14 Nowe kryterium dopuszczalności wprowadzone przez artykuł 12 niniejszego Protokołu do artykułu 35 ustęp 3.b Konwencji nie będzie obowiązywało wobec skarg uznanych za dopuszczalne przed wejściem w życie Protokołu. Przez dwa lata od wejścia w życie niniejszego Protokołu nowe kryterium dopuszczalności może być stosowane tylko przez Izby i Wielką Izbę Trybunału. ąmożliwość interwencji Komisarza Praw Człowieka RE w postępowaniu przed ETPC (art. 36 ust. 3) przedstawianie stanowiska i udział w rozprawach ąpodobieństwa na tle instytucji rzeczników generalnych przez ETS ąmożliwość przystąpienia Unii Europejskiej do EKPC art. 59 ust. 2 EKPC ą procedury wspomagające nadzór Komitetu Ministrów nad wykonywaniem wyroków ETPC: - procedura interpretacyjna - art. 46 ust. 3 Jeśli Komitet Ministrów uzna, że czuwanie nad wykonaniem ostatecznego wyroku jest utrudnione przez problem z wykładnią wyroku, może on przekazać to zagadnienie Trybunałowi w celu rozstrzygnięcia w kwestii wykładni. Decyzja o przekazaniu podejmowana jest większością dwóch trzecich głosów przedstawicieli uprawnionych do zasiadania w Komitecie. - postępowanie w sprawie stwierdzenia naruszenia art. 46 ust. 1 (obowiązek wykonywania wyroków ETPC) art. 46 ust. 4 Jeśli Komitet Ministrów uzna, że Wysoka Układająca się Strona odmawia przestrzegania ostatecznego wyroku w sprawie, w której jest stroną może on, po doręczeniu tej Stronie formalnego zawiadomienia oraz na podstawie decyzji podjętej większością dwóch trzecich głosów przedstawicieli uprawnionych do zasiadania w Komitecie, przekazać Trybunałowi zapytanie, czy ta Strona nie wykonała swojego zobowiązania na podstawie ustępu 1. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 16 - Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 17 - Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 18 - Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 19 - Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 20 - ZAKAZ TORTUR W EKPC i KONWENCJACH SPECJALNYCH Art. 3 KE Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. - zobowiązanie o charakterze niederogowalnym - prawo absolutne - KE nie definiuje pojęcia tortur ani nieludzkiego traktowania Definicja tortur art. 1 Konwencji ONZ przeciwko torturom oraz innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1984 r. (Convention Against Torture -> CAT) - Komitet Przeciwko Torturom (ONZ) W rozumieniu niniejszej Konwencji "tortury" oznaczają każde działanie, poprzez które jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądz psychiczne, - w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, - w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, - a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę - albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyrazną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo. Konwencja o Zapobieganiu Torturom (...) ą CPT ą Convention on the Prevention of Torture z 1987 r. - tworzy Komitet ds. Zapobiegania Torturom, - wyposaża Komitet w kompetencje do przeprowadzania wizytacji w miejscach detencji (areszty, zakłady karne, szpitale psychiatryczne, etc.) Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 21 - Data ratyfikacji 07/09/1994 przez Polskę http://www.coe.org.pl ą wybrane konwencje i inne dokumenty ą ... ZAKAZ TORTUR W ORZECZNICTWIE ETPC - art. 3 Konwencji zawiera jedną z podstawowych wartości demokratycznego społeczeństwa. W sposób absolutny zakazuje tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, niezależnie od okoliczności i zachowania ofiary (Labita p. Włochom, 2000 r.); - koncepcja minimalnego progu dolegliwości ; Ocena minimalnego stopnia dolegliwości jest względna; musi być oceniona przy uwzględnieniu okoliczności każdej sprawy; - wyrok Irlandia p. Zjednoczonemu Królestwu (1978) ocena technik śledczych służb bezpieczeństwa w Irlandii Północnej; - kryteria oceny: charakter i kontekst traktowania, jego intensywność, metody, czas trwania, skutki fizyczne i psychiczne wywołane u pokrzywdzonego, płeć, wiek i stan zdrowia ofiary; - tortury: umyślnie nieludzkie traktowanie, powodujące poważne cierpienie fizyczne i/lub psychiczne; - nieludzkie traktowanie/karanie powodowanie intensywnego cierpienia fizycznego i/lub psychicznego; - poniżające traktowanie sposób traktowania, który ma wzbudzić u ofiary uczucie strachu, niepokoju, poczucie niższości; - cierpienie i poniżenie musi wykraczać poza nieunikniony element cierpienia i poniżenia związany z daną formą zgodnego z prawem traktowania lub karania (np. naturalny stres psychiczny związany z pozbawieniem wolności, dyskomfort, etc.); - podwyższenie standardu: Selmouni p. Francji (1999) - kary cielesne w szkołach: Tyrer p. Zjednoczonemu Królestwu (1978) - aktualny problem występujący w skargach przeciwko RP: przeludnienie zakładów karnych (postępowania przed ETPC w toku) Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 22 - Iwańczuk p. Polsce (wyrok z 2001 r.) W dniu 19 września 1993 r. o godz. 2130 skarżący zwrócił się do władz aresztu o wydanie zezwolenia na wzięcie przez niego udziału w wyborach do Parlamentu RP, jako że w areszcie we Wrocławiu stworzono ku temu warunki. Strażnik więzienny przyprowadził go do pokoju strażników. Grupa czterech strażników oznajmiła skarżącemu, że aby uzyskać zezwolenie na wzięcie udziału w głosowaniu musi się rozebrać i poddać szczegółowym oględzinom ciała. Skarżący zdjął ubranie, pozostając w bieliznie, na co strażnicy więzienni rzekomo zareagowali śmiechem, zaczęli wymieniać poniżające uwagi o jego ciele i lżyli go słownie. Skarżącemu nakazano rozebrać się do naga. Odmówił i ponownie poprosił o zgodę na głosowanie bez przeprowadzania oględzin ciała. Po odmowie skarżący został odprowadzony do celi, bez uzyskania zgody na wzięcie udziału w głosowaniu. (...) W dniu 23 września 1993 r. skarżący złożył do Sądu Najwyższego protest, w którym zarzucił, iż poprzez pozbawienie go możliwości oddania głosu naruszone zostało jego prawo do głosowania. (...) Wskazał, że w pomieszczeniu, w którym odbywało się głosowanie było ok. dziesięciu dodatkowych strażników. Jego zdaniem, nieuzasadnione było więc twierdzenie, że mógłby stanowić jakiekolwiek zagrożenie, zwłaszcza, iż stwierdzono, że nie mógł mieć przy sobie żadnej broni. (...) W dniu 27 pazdziernika 1993 r. Sąd Najwyższy oddalił protest wyborczy. (...) Sąd Najwyższy stwierdził na podstawie notatki, że strażnicy więzienni ustalili, że skarżący mógł mieć schowaną brzytwę i mógłby grozić nią członkom komisji wyborczej. Sąd stwierdził, że strażnicy więzienni działali zgodnie z Regulaminem wykonywania tymczasowego aresztowania z 1989 r., który przewiduje, że w razie potrzeby tymczasowo aresztowani podlegają kontroli i zgodnie z niepublikowanym zarządzeniem w sprawie ochrony i obrony zakładów karnych i aresztów śledczych dotyczącym, inter alia, oględzin ciała zatrzymanych. (...) Sąd Najwyższy stwierdził, że w wyniku wydarzenia, na które wniesiono skargę, nie doszło do naruszenia prawa skarżącego do głosowania. TRYBUNAA: - Oceniając zaskarżone traktowanie trzeba także wziąć pod uwagę zamiar osób, które się go dopuściły, czy działały w zamiarze upokorzenia lub poniżenia. W tym kontekście zauważono, że skarżący był obrażany i wyszydzany przez czterech strażników więziennych. - Takie zachowanie miało skarżącego upokorzyć i poniżyć. To, zdaniem Trybunału, pokazało brak poszanowania dla godności skarżącego. Przyjmując, że na takie traktowanie pozwolono sobie w stosunku do osoby, która, jak przedstawiono wcześniej, chciała skorzystać ze swojego prawa do głosowania w ramach możliwości stworzonych specjalnie w tym celu dla osób tymczasowo aresztowanych w areszcie we Wrocławiu. Nie znajdując przekonującego usprawiedliwienia dla takiego działania Trybunał jest zdania, że w omawianym wypadku postępowanie, które upokorzyło i poniżyło skarżącego jest równoznaczne z traktowaniem poniżającym, sprzecznym z art. 3. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 23 - Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego Pojęcie wolności i bezpieczeństwa osobistego PDPC art. 3 Każda osoba ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego Art. 9 Nikt nie może podlegać arbitralnemu zatrzymaniu, aresztowaniu lub wygnaniu. Standard KE: Art. 5 KE -> Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo (...) Czym jest pozbawienie wolności? Zastosowanie środków pozostających w dyspozycji władzy publicznej, w wyniku których osoba bez lub wbrew własnej woli zostaje zamknięta w określonym i przestrzennie ograniczonym miejscu na pewien czas. (P. Hofmański) wolność od arbitralnego (=dowolnego) Treść prawa zawartego w art. 5 KE ą stosowania środków detencyjnych (zatrzymania, aresztowania, kary pozbawienia wolności, ...) Poszerzenie standardu prawa do wolności i bezp. osobistego: - art. 1 Protokołu nr 4 -> zakaz pozbawienia wolności z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych; - art. 3 Protokołu nr 7 -> prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie * art. 5 KE nie dotyczy zwykłych ograniczeń swobody poruszania się -> por. art. 2 Protokołu nr 4: Artykuł 2 - Prawo do swobodnego poruszania się 1) Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium Państwa, ma prawo do swobodnego poruszania się i do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na tym terytorium. 2) Każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny. 3) Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia lub moralności, lub ochronę praw i wolności innych osób. 4 Prawa wymienione w ustępie 1 mogą zostać poddane, w określonych rejonach, ustawowym ograniczeniom uzasadnionym interesem publicznym w społeczeństwie demokratycznym. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 24 - art. 5 wymaga, aby pozbawienie wolności było zgodne z prawem i w trybie ustalonym przez prawo ą oznacza to nie tylko stosowanie środków detencyjnych na podstawie i według przepisów prawa, ale także zgodność z nadrzędnym celem tego standardu ą ochroną jednostki przed arbitralnością/samowolą organów władzy publicznej Katalog dopuszczalnych podstaw stosowania środków detencyjnych - podstawy stosowania środków detencyjnych w art. 5 KE określono w sposób enumeratywny; - dwie kategorie ekscepcji od prawa do wolności: o w kontekście prawa karnego ąklasyczne formy pozbawienia wolności, detencja w charakterze środka społecznej ochrony i kontroli (np. celem zabezpieczenia wykonania decyzji sądu, kontroli nieletnich, etc.) o w kontekście prawa administracyjnego ąnp. detencja porządkowa w zw. z wydaleniem z kraju. Art. 5 ust. 1 a) - zgodne z prawem pozbawienie wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd Art. 5 ust. 1 b) zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku; Art. 5 ust. 1 c) - zgodne z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnienia takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu; Art. 5 ust. 1 d) - pozbawienie nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodne z prawem pozbawienie nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem; Art. 5 ust. 1 e) zgodne z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaznej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi; Art. 5 ust. 1 f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 25 - GWARANCJE PROCEDURALNE W KONTEKŚCIE POZBAWIENIA WOLNOŚCI Art. 5 ust. 2 ą prawo do niezwłocznej informacji o przyczynach zatrzymania i stawianych zarzutach, w języku zrozumiałym dla zatrzymanego Art. 5 ust. 3 ą prawo do niezwłocznego postawienia przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej ą prawo do sądzenia w rozsądnym terminie albo zwolnienia na czas postępowania Art. 5 ust. 4 ą prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia legalności pozbawienia wolności (gwarancja habeas corpus) Art. 5 ust. 5 ą prawo do odszkodowania za zatrzymanie lub aresztowanie niezgodne z treścią art. 5 KE Najważniejsze problemy w kontekście art. 5 KE w sprawach polskich (npdst. Sprawozdania Pełnomocnika MSZ ds. postępowań przed ETPCz) A) Przewlekłość tymczasowego aresztu (art. 5 ust. 3 Konwencji) - od września 2004 r. skargi dotyczące przewlekłości tymczasowego aresztu stanowiły ok. 45% wszystkich komunikowanych skarg przeciwko Polsce, - w latach 2001-2005 r. Trybunał zakomunikował stronie rządowej 32 takie skargi (od 1994 r. w sumie 42) oraz wydał łącznie 15 wyroków stwierdzających naruszenie art. 5 ż 3 z uwagi na przewlekłość tymczasowego aresztu. Od 1994 r. zapadło w sumie 19 wyroków stwierdzających takie naruszenie. - w kilku wyrokach Trybunał ograniczył się do stwierdzenia naruszenia przez Polskę art. 5 ust. 3, nie zasądzając jednak żadnego zadośćuczynienia finansowego na rzecz skarżącego z uwagi na okoliczności sprawy (z reguły dotyczyło to skarżących skazanych za zabójstwo). - jednym z głównych problemów jest również fakt niedostatecznego uzasadniania przez sądy przedłużenia stosowania tymczasowego aresztu - orzecznictwo Trybunału wymaga, by każdorazowe przedłużenie tymczasowego aresztu było poprzedzone staranną analizą akt sprawy i potrzeby dalszego utrzymywania tymczasowego aresztu. - w prawie polskim brak jest odrębnego środka prawnego na przewlekłość tymczasowego aresztu kwestii tej nie dotyczy w szczególności ustawa o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Nie obejmuje ona również przewlekłości w fazie postępowania przygotowawczego Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 26 - 2) Areszt prokuratorski W wyrokach Klamecki nr 2 (2003), Dacewicz (2002), Sałapa (2002), Niedbała (2000) Trybunał stwierdził naruszenie przez Polskę art. 5 ust. 3 Konwencji w zakresie prawa do postawienia przed sędzią, z uwagi na fakt, że do dnia 4 sierpnia 1996 r. decyzje w sprawie zastosowania tymczasowego aresztowania podejmowane były przez prokuratora (art. 210 ust. 1 i 2 KPK), a nie jak wymaga Konwencja przez sąd. Trybunał stwierdził m.in., że: - prokurator nie spełnia podstawowych gwarancji art. 5 ust. 3, ponieważ władze prokuratorskie należą do organów władzy wykonawczej państwa, wykonują funkcje dochodzeniowe i śledcze w postępowaniach karnych oraz są stroną takich postępowań - możliwość złożenia zażalenia na postanowienie prokuratora o zastosowaniu tymczasowego aresztowania do sądu właściwego do rozpatrzenia jego sprawy uznany został przez Trybunał za niewystarczający w rozumieniu art. 5 ust. 3 Konwencji. Stan prawny obowiązujący od 4 sierpnia 1996 r. jest zgodny z wymogami art. 5 ust. 3. 3) Brak możliwości uczestniczenia przez tymczasowo aresztowanego lub jego obrońcy w posiedzeniach w sprawie tymczasowego aresztu (art. 5 ust. 4) Klamecki nr 2 (2003), Niedbała (2000), Włoch (2000), Kawka (2001)Sałapa (2002)Trzaska (2000) - brak równości (kontradyktoryjności) stron postępowania karnego w odniesieniu do wniosków o uchylenie tymczasowego aresztowania lub zażaleń na postanowienia o odmowie uchylenia. - Trybunał: jedną z podstawowych cech takiej procedury powinna być równość broni pomiędzy prokuratorem i osobą aresztowaną. - Stan naruszenia został usunięty poprzez wprowadzenie do nowego kodeksu postępowania karnego z 1997 r. (art. 249 ż 5) postanowienia przewidującego, że obrońca oskarżonego musi być powiadomiony i może wziąć udział w posiedzeniu w przedmiocie zastosowania, przedłużenia tymczasowego aresztowania lub rozpatrzenia zażalenia na postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu tego środka. 4) Przewlekłe rozpatrywanie wniosków ws. uchylenia tymczasowego aresztu (art. 5 ust. 4) Iłowiecki (2001) - kilkumiesięczne rozpatrywanie przez sądy wniosków skarżącego o uchylenie aresztu - Trybunał: art. 5 ust. 4 gwarantuje osobom zatrzymanym lub aresztowanym prawo do zakwestionowania zgodności z prawem pozbawienia ich wolności, a jednocześnie ustanawia nich prawo zainicjowania procedury zmierzającej do uzyskania bezzwłocznego rozstrzygnięcia sądowego w kwestii legalności tymczasowego aresztowania i zarządzenia jego przerwania, jeżeli stwierdzono jego bezprawność. 5) Ograniczenie wolności w związku z deportacją (art. 5 ust. 1) Shamsa (2003) Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 27 - PRAWO DO RZETELNEGO PROCESU right to a fair trial ą prawo do ? rzetelnego procesu słusznego postępowania uczciwego sprawiedliwego Zakres przedmiotowy: 1) prawa i obowiązki o charakterze cywilnym => płaszczyzna cywilnoprawna - nie ogranicza się do praw/zobowiązań na gruncie prawa cywilnego/prywatnego - nie ma znaczenia klasyfikacja sporu w prawie krajowym, ani kognicja określonego rodzaju sądownictwa krajowego - kryterium: bezpośredni wpływ na prawa/obowiązki skarżącego - brak jednolitej definicji pojęcia praw i obowiązków o charakterze cywilnym - przykłady ekscepcji wyraznych potwierdzonych w orzecznictwie: sprawy pracownicze urzędników publicznych, gdy dotyczą stanowisk związanych ze sprawowaniem władzy publicznej (Pellegrin p. Francji, 1999), sprawy deportacyjne, wznowienie postępowania cywilnego, sprawy z zakresu prawa wyborczego. - W zakres pojęcia wchodzą m.in. spory z dziedziny zabezpieczeń społecznych (Feldbrugge p. Holandii, 1986), postępowania cywilne, np. spadkowe, rodzinne, etc. 2) rozstrzyganie o zasadności oskarżenia w sprawie karnej => płaszczyzna karnoprawna - autonomiczny charakter pojęcia oskarżenie i sprawa karna - oskarżenie oficjalne potwierdzenie zarzutu popełnienia przestępstwa działania równoznaczne z postawieniem zarzutów - sprawa karna 1) klasyfikacja sprawy w prawie krajowym; 2) charakter czynu; 3) charakter i stopień dotkliwości kary; - fazy postępowania karnego a zakres gwarancji z art. 6 KE Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 28 - Pojęcie sądu - wymóg niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy ustawy. - kryteria: sposób powoływania sędziów, gwarancje przed naciskami zewnętrznymi, zewnętrzne znamiona niezawisłości Sfera orzekania a sfera administracyjna działania sądownictwa. - prawo do rzetelnego procesu a PRAWO DO SDU -> Golder p. Zjednoczonemu Królestwu (1975) Kryterium rozsądnego czasu postępowania - Konstytucja RP kryterium rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki - zakres temporalny początek i koniec postępowania wchodzącego w zakres art. 6 KE - kryteria oceny w kontekście rozsądnego czasu postępowania: 1) stopień skomplikowania sprawy; 2) zachowanie się organów prowadzących postępowanie; 3) zachowanie się skarżącego 4) znaczenie/sedno sprawy dla skarżącego. Słuszna i publiczna rozprawa sądowa - zasada równości broni procesowych zasada kontradyktoryjności - publiczne rozpatrzenie sprawy jawność zewnętrzna w stosunku do świata zewnętrznego mediów, osób trzecich - przesłanki wyłączenia jawności rozprawy sądowej art. 6 ust. 2 3 -> karnoprocesowy standard minimalny Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 29 - Prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie a kwestia zaskarżania przewlekłości postępowania w prawie polskim sprawach przeciwko Pce od 1993 r. brak środków prawnych służących efektywnemu zaskarżeniu przewlekłości; Wyrok Kudła przeciwko Polsce (2000 r.) stwierdzenie naruszenia art. 6 ust. 1 w zw. z art. 13 Konwencji ą art. 13: Prawo do skutecznego środka prawnego Wykonanie wyroku ws. Kudła środek o charakterze ogólnym: wprowadzenie do ustawodawstwa środka służącego zaskarżeniu przewlekłości pierwsze przymiarki legislacyjne 2001-2002, ostatecznie nowy projekt: 2003-2004 ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (wejście w życie: 17/09/2004) USTAWA z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. z dnia 16 sierpnia 2004 r.) Art. 1. 1. Ustawa reguluje zasady i tryb wnoszenia oraz rozpoznawania skargi strony, której prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki zostało naruszone na skutek działania lub bezczynności sądu. 2. Przepisy ustawy stosuje się odpowiednio, gdy na skutek działania lub bezczynności sądu albo komornika sądowego doszło do naruszenia prawa strony do przeprowadzenia i zakończenia bez Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 30 - nieuzasadnionej zwłoki sprawy egzekucyjnej lub innej sprawy dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego. Art. 2. 1. Strona może wnieść skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli postępowanie w tej sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego (przewlekłość postępowania). 2. Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd w celu wydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty lub czynności podjętych przez sąd lub komornika sądowego w celu przeprowadzenia i zakończenia sprawy egzekucyjnej albo innej sprawy dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego, uwzględniając charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania. Art. 3. Uprawnionym do wniesienia skargi jest: 1) w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe - strona; 2) w postępowaniu w sprawach o wykroczenia - strona; 3) w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod grozbą kary - strona lub wnioskodawca; 4) w postępowaniu karnym - strona oraz pokrzywdzony, nawet jeśli nie jest stroną; 5) w postępowaniu cywilnym - strona, interwenient uboczny i uczestnik postępowania; 6) w postępowaniu sądowo-administracyjnym - skarżący oraz uczestnik postępowania na prawach strony; 7) w postępowaniu egzekucyjnym oraz w innym postępowaniu dotyczącym wykonania orzeczenia sądowego - strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienia w tym postępowaniu. Art. 4. 1. Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed którym toczy się postępowanie. 2. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym lub Sądem Najwyższym - właściwy do jej rozpoznania jest Sąd Najwyższy. 3. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed wojewódzkim sądem administracyjnym lub Naczelnym Sądem Administracyjnym - właściwy do jej rozpoznania jest Naczelny Sąd Administracyjny. 4. Sądem właściwym do rozpoznania skargi dotyczącej przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego jest sąd okręgowy, w którego okręgu prowadzona jest egzekucja lub wykonywane są inne czynności, a gdy egzekucja lub inne postępowanie dotyczące wykonania orzeczenia sądowego prowadzone jest w dwu lub więcej okręgach - sąd, w okręgu którego dokonano pierwszej czynności. Art. 5. 1. Skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania, wnosi się w toku postępowania w sprawie. 2. Skargę składa się do sądu, przed którym toczy się postępowanie. 3. Skargę dotyczącą przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego wnosi się do sądu, o którym mowa w art. 4 ust. 4. Art. 6. 1. Skarga powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 31 - 2. Skarga powinna ponadto zawierać: 1) żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie, której skarga dotyczy; 2) przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie. 3. Skarga może zawierać żądanie wydania sądowi rozpoznającemu sprawę zalecenia podjęcia w wyznaczonym terminie odpowiednich czynności oraz zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej, o której mowa w art. 12 ust. 4. Art. 7. Sąd, do którego wniesiono skargę, przedstawia ją niezwłocznie sądowi właściwemu wraz z aktami sprawy, w której toczy się postępowanie. Art. 8. 1. Sąd rozpoznaje skargę w składzie trzech sędziów. 2. W sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania toczącego się na skutek skargi sąd stosuje odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym obowiązujące w postępowaniu, którego skarga dotyczy. Art. 9. 1. Skargę niespełniającą wymagań przewidzianych w art. 6 ust. 2 sąd właściwy do jej rozpoznania odrzuca bez wzywania do uzupełnienia braków. 2. Sąd odrzuca skargę wniesioną przez nieuprawnionego albo niedopuszczalną na podstawie art. 14. Art. 10. 1. Sąd właściwy do rozpoznania skargi zawiadamia o toczącym się postępowaniu Skarb Państwa - prezesa tego sądu, którego działanie lub bezczynność według twierdzeń skarżącego spowodowało przewlekłość postępowania, doręczając mu odpis skargi. 2. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania prowadzonego przez komornika sądowego, sąd zawiadamia komornika oraz Skarb Państwa - prezesa tego sądu rejonowego, przy którym działa komornik, doręczając im odpis skargi. 3. Skarbowi Państwa oraz komornikowi, w razie zgłoszenia udziału w sprawie, przysługują prawa strony w zakresie rozpoznania skargi. Art. 11. Sąd wydaje orzeczenie w terminie dwóch miesięcy, licząc od daty złożenia skargi. Art. 12. 1. Skargę niezasadną sąd oddala. 2. Uwzględniając skargę, sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania. 3. Na żądanie skarżącego sąd może zalecić podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty, odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy. 4. Uwzględniając skargę, sąd może, na żądanie skarżącego, przyznać od Skarbu Państwa, a w przypadku skargi na przewlekłość postępowania prowadzonego przez komornika - od komornika, odpowiednią sumę pieniężną w wysokości nieprzekraczającej 10.000 złotych. W wypadku przyznania odpowiedniej sumy pieniężnej od Skarbu Państwa, wypłaty dokonuje sąd prowadzący postępowanie, w którym nastąpiła przewlekłość postępowania, ze środków własnych tego sądu. Art. 13. 1. Odpis orzeczenia uwzględniającego skargę sąd doręcza prezesowi właściwego sądu. 2. Odpis orzeczenia uwzględniającego skargę dotyczącą przewlekłości postępowania prowadzonego przez komornika sąd doręcza Ministrowi Sprawiedliwości. Art. 14. Skarżący może wystąpić z nową skargą w tej samej sprawie po upływie 12 miesięcy, a w sprawie egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego po upływie 6 miesięcy, od daty wydania przez sąd orzeczenia, o którym mowa w art. 12. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 32 - Art. 15. 1. Strona, której skargę uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika. 2. Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości postępowania. Art. 16. Strona, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania zgodnie z art. 5 ust. 1, może dochodzić - na podstawie art. 417 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z pózn. zm.1)) - naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy. Art. 17. 1. Skarga podlega stałej opłacie w wysokości 100 złotych. 2. Jeśli skargę wniosło kilka osób, każda z nich uiszcza opłatę oddzielnie; jeżeli została uiszczona jedna opłata bez odpowiedniego wskazania, uznaje się, że wniosła ją osoba wymieniona jako pierwsza w skardze. 3. Uwzględniając skargę, sąd z urzędu zwraca uiszczoną od niej opłatę. Art. 18. 1. W okresie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy osoby, które przed tym dniem złożyły skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej "Trybunałem"), zarzucając naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie, o którym mowa w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, z 1995 r. Nr 36, poz. 175, 176 i 177, z 1998 r. Nr 147, poz. 962 oraz z 2003 r. Nr 42, poz. 364), mogą wnieść skargę o stwierdzenie przewlekłości postępowania na podstawie przepisów niniejszej ustawy, jeżeli skarga do Trybunału została wniesiona w toku postępowania, którego ona dotyczy, i o ile Trybunał nie wydał postanowienia w przedmiocie dopuszczalności skargi. 2. Skarga wniesiona w trybie ust. 1 powinna wskazywać datę wniesienia skargi do Trybunału. 3. Właściwy sąd niezwłocznie zawiadamia ministra właściwego do spraw zagranicznych o skargach wniesionych w trybie, o którym mowa w ust. 1. Art. 19. Ustawa wchodzi w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia. Najważniejsze cechy środka zaskarżenia przewlekłości w trybie ustawy z 2004 r. bardzo szeroki zakres podmiotowy i przedmiotowy (z wyłączeniem postępowania przygotowawczego); Cel środka: przyspieszenie postępowania w zwłoce , stąd możliwość wniesienia środka tylko w toku postępowania; Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed którym toczy się postępowanie. Sąd wydaje orzeczenie w terminie dwóch miesięcy, licząc od daty złożenia skargi. Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 33 - Uwzględniając skargę, sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania. Na żądanie skarżącego sąd może zalecić podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty, odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy. Fakultatywna możliwość przyznania zadośćuczynienia na wniosek skarżącego w kwocie do 10 tys. PLN (co nie wyklucza ew. pózniejszych roszczeń npdst. art. 417 kc) kompensacyjna funkcja środka zaskarżenia przewlekłości.WOLNOŚĆ EKSPRESJI - WOLNOŚĆ WYRAŻANIA OPNII Treść prawa: 1. wolność poglądów 2. wolność otrzymywania informacji i idei Art. 10 KE 3. wolność przekazywania informacji i idei 4. wolność poszukiwania informacji i idei Zakres podmiotowy ą osoby fizyczne, osoby prawne, choćby prowadziły działalność gospodarczą Szeroka interpretacja pojęcia wypowiedz Łaspekt proceduralny: wypowiedzi ustne, pisemne np. prasowe, radiowe, telewizyjne, za pośrednictwem internetu Łaspekt materialny: wypowiedzi polityczne, artystyczne, społeczne, kulturalne, handlowe reklama) Rozszerzona klauzula limitacyjna w art. 10 ust. 2 KE; -- obowiązki i odpowiedzialność związana z korzystaniem z wolności ekspresji -- cele legitymizujące ingerencję w wolność ekspresji: ....... - ochrona dobrego imienia innych osób - zapobieżenie ujawnieniu informacji niejawnych/poufnych Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 34 - - zagwarantowanie powagi i bezstronności sądownictwa Massmedia a wolność ekspresji ETPC: wolne środki masowego przekazu są nieodłącznym elementem społeczeństwa demokratycznego, dostarczając wiedzy i możliwości osądu idei i postaw rządzących. Stąd media mają prawo do krytycznej oceny rzeczywistości społecznej Zakres dopuszczalnej krytyki prasowej osób publicznych - pojęcie osoby publicznej - ETPC (Oberschlick v. Austrii, 1997 r.): Polityk świadomie i nieuchronnie poddaje każde swoje słowo i czyn kontroli sprawowanej zarówno przez dziennikarzy, jak i całą opinię publiczną. Dlatego musi cechować się większym stopniem tolerancji, zwłaszcza gdy ten sam polityk jest autorem wypowiedzi mogących wywołać krytykę. Polityce są oczywiście uprawnieni do ochrony reputacji, nawet gdy nie działają jako osoby prywatne, ale wymogi tej ochrony musza być ustalane w świetle potrzeby otwartej dyskusji na tematy polityczne/publiczne. KAZUSY /.../ Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 35 - PRAWO DO POSZANOWANIA MIENIA Art. 1 Protokołu nr 1 Ochrona własności Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego. Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa Państwa do wydawania takich ustaw, jakie uzna za konieczne dla uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zapewnienia uiszczania podatków bądz innych należności lub kar pieniężnych I norma zasada niezakłóconego korzystania z własności (norma ogólna) II norma określenie warunków legitymizowanego pozbawienia mienia przez władzę publiczną III norma uznanie uprawnienia władzy publicznej do kontroli korzystania z własności w interesie publicznym ąpojęcie mienia znaczenie autonomiczne, niezależne od klasyfikacji krajowych ą przesłanki legitymizujace ingerencję w prawo do własności: - test zgodności z ustawą --- jakość prawa - test zgodności z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego - test zgodności z interesem publicznym case-law ETPC: Broniowski przeciwko Polsce (2004) Hutten-Czapska przeciwko Polsce (2006) ---------------------------------------------- Zwierzyński przeciwko Polsce (2001) Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak - 36 - ZAGADNIENIA I. Porządek krajowy a porządek międzynarodowy w dziedzinie ochrony praw człowieka, zródła prawa międzynarodowego praw człowieka; traktat międzynarodowy pojęcie, interpretacja; soft-law. Suwerenność państwa a ochrona praw człowieka. Znaczenie orzecznictwa krajowego i międzynarodowego. Sądownictwo międzynarodowe. II. Instytucjonalne prawo międzynarodowe praw człowieka teoria organizacji międzynarodowych, przykłady, organy i funkcje organizacji międzynarodowych zajmujących się ochroną praw człowieka w systemie uniwersalnym i europejskim. Wysoki Komisarz Praw Człowieka ONZ. III. Krajowe i międzynarodowe drogi prawne w dochodzeniu roszczeń z tytułu naruszeń praw człowieka: a. traktatowe procedury i mechanizmy ochrony w traktatach uniwersalnych (funkcje komitetów traktatowych), Europejski Trybunał Praw Człowieka (historia, funkcje, skład, procedury /zwł. kryteria dopuszczalności skarg indywidualnych/, reprezentacja RP przed Trybunałem, locus standi, kompetencja ratione temporis, ratione loci, ratione personae), organy quasi-sądowe w systemie Rady Europy; b. pozatraktatowe polityczne mechanizmy ochrony praw człowieka systemu ONZ. IV. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jako traktat międzynarodowy historia, charakterystyka prawna, interpretacja użytych pojęć, relacja Konwencji do protokołów dodatkowych (materialnych i proceduralnych), podmioty uprawnione, obowiązywanie Konwencji w RP (aspekt temporalny), główne problemy poruszane w wyrokach ETPC przeciwko Polsce. V. Prawo do życia w systemie Konwencji Europejskiej treść, charakter prawny, założenia, wyjątki, problem kary śmierci, najważniejsze orzecznictwo. VI. Zakaz tortur oraz innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania w systemie Konwencji Europejskiej treść, charakter prawny, interpretacja, najważniejsze orzecznictwo. VII. Prawo do wolności i bezpieczeństwa w systemie Konwencji Europejskiej treść, istota, założenia, gwarancja habeas corpus, najważniejsze orzecznictwo VIII. Prawo do rzetelnego procesu płaszczyzny zastosowania, prawo do sądu, gwarancje procesowe, minimalny standard karnoprocesowy, pojęcie sądu , najważniejsze orzecznictwo. IX. Wymóg rozsądnego czasu postępowania jako element prawa do rzetelnego procesu na tle ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (z 17.06.2004 r., Dz.U. z 2004 r. Nr 179, poz. 1843) oraz reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza publicznego (art. 417 i 4171 k.c.). X. Prawo do skutecznego środka odwoławczego w systemie Konwencji Europejskiej treść, wnioski na tle porównania ze standardem prawa do rzetelnego procesu. XI. Prawo do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego, mieszkania i korespondencji w systemie Konwencji Europejskiej treść, charakter prawny, klauzula limitacyjna, najważniejsze orzecznictwo. XII. Prawo do wolności ekspresji w systemie Konwencji Europejskiej treść (elementy), charakter prawny, klauzula limitacyjna, najważniejsze orzecznictwo. XIII. Prawo do małżeństwa i zawarcia rodziny w systemie Konwencji Europejskiej treść, charakter prawny. XIV. Prawo do poszanowania mienia w systemie Konwencji Europejskiej treść, podmiot uprawniony, charakter prawny, ograniczenia, charakterystyka tzw. roszczeń zabużańskich (wyrok Broniowski przeciwko Polsce). XV. Prawo do wolnych wyborów w systemie Konwencji Europejskiej treść, charakter prawny, interpretacja, najważniejsze orzecznictwo Ćwiczenia prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK dr Michał Balcerzak