BIBLIOTERAPIA - TERAPIA WSPIERAJCA USPOAECZNIENIE
Lekturami, które mają pełnić rolę narzędzia terapii mogą być zarówno książki jak i inne
dokumenty biblioteczne, takie jak np listy, pamiętniki, różnego rodzaju pisemne wypowiedzi.
Od właściwego doboru lektur w dużej mierze zależą efekty prowadzonych biblioterapii.
Badacze zajmujący się tą formą terapii podają wiele wskazówek dotyczących podjęcia
prawidłowego wyboru. Poniżej prezentuję ogólnie uznane kryteria doboru lektury:
- zamierzony cel terapii i wynikające z niego problemy,
- typ schorzenia,
- stan psychofizyczny chorego,
- przeciwwskazania psychiczne,
- zainteresowania czytelnicze,
- możliwości odbiorcze chorego (np. poziom umysłowy, wiek)
Kryterium wyboru lektury dla upośledzonych umysłowo to:
" - poziom rozwoju umysłowego
" - wiek,
" - zainteresowania czytelnicze, które mogą zmienić się w
zależności od fazy opieki nad tymi osobami ( rodzina, we
wczesnym okresie rozwoju dziecka; faza przedszkolna;
szkolna; zawodowa).
Dobierając spis lektur dla tych dzieci trzeba uwzględnić ograniczenia wynikające z
upośledzenia umysłowego. Należy zwrócić uwagę na trudności, jakie mają w opanowaniu
czytania ze zrozumieniem, ubogi zasób słownictwa, trudności w rozumieniu słów, mały zasób
wiadomości, ubogi zasób pojęć. Pod względem zasobu doświadczeń społecznych, w
większości przypadków, upośledzeni umysłowo dorównują swoim rówieśnikom o
normalnym rozwoju intelektualnym. Z tego właśnie powodu w wyborze lektury konieczne
stało się uwzględnienie obok poziomu rozwoju umysłowego, również wieku życia oraz
zainteresowań.
D. Gostyńska wyróżnia cztery aspekty wpływu terapeutyczno - wychowawczego
biblioterapeutycznego oddziaływania literatury: "
- oddziaływanie na człowieka niewyrobionego czytelniczo;
- oddziaływanie sprzyjające powrotowi równowagi nerwowej chorego;
- oddziaływanie sprzyjające rozbudzaniu aktywności psychicznej chorego;
- oddziaływanie sprzyjające pogłębieniu życia wewnętrznego chorego oraz
wypracowanie przez niego właściwej postawy".
Oddziaływanie na człowieka czytelniczo niewyrobionego.
Należy zadać sobie pytanie, kim jest człowiek niewyrobiony czytelniczo. Może
nim być osoba, która nie utrzymuje kontaktu ze słowem drukowanym, brak u niej
zainteresowań czytelniczych, środowisko nie oddziałuje na nią pod tym względem
stymulująco. Może nim być również osoba, która z różnych niezależnych od niej przyczyn
została pozbawiona dostępu do książki. W takich przypadkach zadaniem biblioterapeuty
jest rozbudzenie zainteresowań, cierpliwe rozwijanie nawyku przeglądania, kartkowania,
pózniej uważnego czytania, a w końcu utwierdzenie chorego w przekonaniu o pozytywnej roli
lektury. Ważne jest również przygotowanie czytelnika do zrozumienia i właściwej
interpretacji dzieła literackiego. W praktyce biblioterapeutycznej istotne jest, aby zwrócić
uwagę na przeżycia estetyczne jakich doznaje pacjent podczas kontaktu z książką. Literatura
powinna stać się środkiem wychowawczym, zródłem organizacji działań uspołeczniających,
ważnym instrumentem kształcenia pod kierunkiem. Taką interpretację nazywamy
wychowawczą. Oznacza ona dotarcie za pomocą utworu do najbardziej wewnętrznych
1
przeżyć czytelnika. Jest to wychowanie czytelnika poprzez przeżycie utworu i
zrozumienie go, przez potęgowanie oddziaływania danego utworu na postawy moralne i
społeczne. Biblioterapeuta, mający na celu podniesienie kultury czytelniczej, powinien
zapoznać pacjenta z utworami pisarzy polskich i obcych reprezentatywnymi dla danego
okresu literackiego, aby nauczył się je rozumieć i odpowiednio interpretować.
Wychowawcze oddziaływania biblioterapeuty powinny umożliwić czytelnikowi
wyrobienie umiejętności wyboru dzieła literackiego zgodnie z zainteresowaniami i
potrzebami oraz przyczyniać się do rozbudzania zamiłowania i nawyku prawidłowego
obchodzenia się z książkami, czasopismami, a także z innymi poza książkowymi formami
literatury. Nadrzędnym celem jest wyrobienie szacunku dla literatury i jej twórców,
zrozumienie roli pisarstwa w doskonaleniu samego siebie jak i innych ludzi.
Oddziaływanie sprzyjające powrotowi do równowagi nerwowej .
Według D. Gostyńskie oddziaływania psychoterapeutyczne dążą w dwóch
kierunkach
1 - doraznego oderwania myśli chorego od rzeczy bolesnych
2 - złagodzenia przebiegu reakcji wstrząsowej.
W obydwu przypadkach chory powinien otrzymać literaturę, która dałaby mu
możliwość odprężenia psychicznego.
Oddziaływanie sprzyjające rozbudzeniu aktywności psychicznej .
Głównym zadaniem biblioterapeuty powinno być niesienie ulgi w cierpieniu i pomoc
w odnalezieniu się w zaistniałej sytuacji, rzeczywistości. Do realizacji tego celu należy
wykorzystywać utwory popularne. Muszą one absorbować czytelnika, ponieważ tylko
wówczas pomogą mu uspokoić się, przyzwyczaić do nowych warunków. Dopiero w
następnej kolejności należy rozpocząć oddziaływanie sprzyjające rozbudzeniu aktywności
psychicznej. Lektura polecana pacjentowi powinna być tak dobrana, aby pozwoliła mu
odblokować się, ale również wpływała na rozwój jego wyobrazni.
Oddziaływanie sprzyjające pogłębianiu życia wewnętrznego i
wypracowaniu właściwej postawy mora1nej.
Celem tego bardzo trudnego etapu w działalności terapeutyczno-wychowawczej
biblioterapeuty jest takie pokierowanie lekturą pacjentów, aby mogli oni podjąć samodzielnie
trud kształtowania pozytywnych postaw wobec własnej niepełnosprawności oraz
niepełnosprawności kolegów, a także otoczenia. Działania terapeuty powinny być
przekonsultowane z lekarzem lub psychologiem.
Trzeba pomóc pacjentowi na nowo uwierzyć w jego własne siły, powinien
odzyskać poczucie własnej wartości, godności. Tylko wówczas będzie mógł odnalezć
sens swego działania sterowanego przez zespół rehabilitantów. Lektura polecana powinna
poza wartościami estetycznymi wprowadzić ład do zaburzonego lub zachwianego życia
wewnętrznego człowieka niepełnosprawnego.
D. Gostyńska proponuje wykorzystanie w celach terapii literatury z poprzednich epok.
Opracowała katalog zbiorów bibliotecznych, w którym uwzględniła cele biblioterapeutyczne.
Była to pierwsza w Polsce próba takiej klasyfikacji literatury. Całość zbiorów III Kliniki
Chorób Wewnętrznych w Krakowie podzieliła na trzy grupy:
1. Książki o działaniu relaksującym i uspokajającym, tj. literatura wypoczynkowa,
rozrywkowa, przyrodnicza, biograficzna, pamiętnikarska.
2. Książki o działaniu mobilizującym i budzącym zainteresowanie, tj. literatura
detektywistyczno - kryminalna, przygodowo-podróżnicza, historyczno -
awanturnicza, fantastyczna, wojenna.
2
3. Książki budzące refleksje i wzbogacające życie wewnętrzne, tj. literatura
problemowa, historyczna, pamiętnikarska, refleksyjna, poetycka, popularnonaukowa.
D. Gostyńska zaproponowała również klasyfikację całego piśmiennictwa służącego ludziom
potrzebującym psychicznego wsparcia. Zastosowała następujący podział:
książki uspokajające (sedativa), np. książki o wątku baśniowym, przygodowo -
młodzieżowym, pogodne, rozrywkowe;
książki działające pobudzająco (stimulativa), np. powieści wojenne,
przygodowe, westerny, powieści fantastyczno - naukowe, które uważała za
książki mobilizujące uczucia i uwagę;
książki oddziałujące w sposób mieszany, z przewagą refleksji intelektualnej
(problematica); do tej grupy należą powieści obyczajowe, historyczne,
bibliograficzne, o wątku romantycznym, psychologicznym i socjologicznym,
czyli pozycje dotyczące problemów życiowych w formie zbeletryzowanej.
Jednym z czynników sprzyjających prawidłowemu przebiegowi procesu rewalidacji
i rehabilitacji oraz leczenia osób chorych i niepełnosprawnych jest stworzenie im warunków,
aby mogli uczestniczyć we wszystkich możliwych formach działania. "Antoni Kępiński i
Zbigniew Skorny w swoich publikacjach zwracają m.in. uwagę na pozytywne funkcje
sztuki - wyróżniają bierną jej percepcję (oglądanie obrazów, czytanie lub słuchanie książek,
odbiór muzyki etc. oraz czynny udział w jej tworzeniu (malowanie, taniec, pisanie,
rysowanie, psychodrama, dyskusja).
Te formy działania, w których uczestniczą osoby poszkodowane na zdrowiu,
uzależnione, niepełnosprawne, te które nie mogą poradzić sobie z własnymi problemami, są w
kręgu zainteresowań wiedzy zwanej arteterapią. Przez termin ten pojmuje się techniki
oddziaływania psychoterapeutycznego polegające na wykorzystywaniu w celach
korekcyjnych różnych form działalności kulturalnej . Zamiennie arteterapia nazwana jest
kulturoterapią. W skład jej wchodzą między innymi muzykoterapia, choreoterapia i
interesująca mnie biblioterapia. Termin biblioterapia wywodzi się z dwóch słów z języka
greckiego: biblion - książka i therapeo - leczę. Oznacza leczenie przez książkę.
W literaturze polskiej brak jest jeszcze w pełni sprecyzowanego terminu biblioterapia.
"Encyklopedia Wiedzy o Książce" podaje definicję: "Biblioterapia - stosowanie lektury
książek i innych materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych."
Trochę inaczej "Encyklopedyczny Słownik Psychiatrii": podaje wyjaśnienie tego terminu
"Biblioterapia. Metoda psychiatrii indywidualnej lub grupowej wykorzystująca lekturę
książek jako sposób oddziaływania na pacjenta." Z. Hora określił biblioterapię jako:
"rodzaj psychoterapii, której bazą wyjściową jest książka, czasopismo, biuletyn, a także
formy osobistych wypowiedzi utrwalone na piśmie. Słowo pisane jest zródłem
informacji, która wykorzystywana jest w różnych odmianach biblioterapii stosowanej przy
różnego rodzaju zaburzeniach w funkcjonowaniu człowieka: choroby psychicznej, choroby
somatycznej i psychosomatycznej, gdzie zaburzenie psychiczne jest wtórne w stosunku do
zaburzeń somatycznych". J. Szocki uważa, że biblioterapia jest jedną z dziedzin nauki o
czytelnictwie. Jest ono przez nią wykorzystywane jako terapia. uważa , że "Szczegółowe
zagadnienia, jakimi się zajmuje, to książka w życiu specjalnej kategorii czytelników chorych,
inwalidów, dzieci niepełnosprawnych, seniorów, młodzieży i więzniów, wpływ lektury
jedynie przez na przebieg leczenia, czytelnictwo w procesie rewalidacji (rehabilitacji) i
resocjalizacji itp."
Wita Szulc stwierdza, że biblioterapia "oznacza szczególną technikę psychoterapeutyczną,
polegającą na oddziaływaniu na psychikę przez odpowiednio dobraną lekturę. Tego typu
biblioterapia może być prowadzona jedynie przez wyszkolonego psychoterapeutę,
najczęściej w zespole i z pomocą lekarza. Biblioterapia w szerszym ujęciu, bliska terapii
zajęciowej to wykorzystanie książki do pomagania ludziom stojącym w obliczu
poważnych problemów (na przykład wobec zagrożenia zdrowia) przez osoby, które dobrze
znają książki i ludzi." Biblioterapia w ujęciu Danuty Gostyńskiej "jest metodą
terapeutycznego oddziaływania na psychikę ludzką przy pomocy książki". W krajach
zachodnich przyjęta jest definicja ustalona oficjalnie w roku 1966 przez Amerykańskie
3
Stowarzyszenie Bibliotekarzy, która utrzymuje, że "Biblioterapia jest to użycie
wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i
psychiatrii, a także w poradnictwie przy rozwiązywaniu problemów osobistych drogą
ukierunkowanego czytania"
R. J. Rubin uważa, że anachronizmem i ograniczeniem biblioterapii jest
traktowanie jej jako sposobu leczenia, podczas gdy powinna ona być traktowana jako
czynność terapeutyczna, która wprawdzie może stanowić część programu medycznego, ale
głównie ma być drogą do samorealizacji człowieka.
"J. J. Leedy w "Poetry Therapy" (London 1969) pisał, że biblioterapia jest procesem
przyswajania wartości psychologicznych, socjologicznych estetycznych za pomocą
lektur. Biblioterapię należy traktować jako proces dynamicznego współdziałania
osobowości czytelnika z dziełem literackim, jako psychologiczny środek do osiągnięcia
dojrzałości i przystosowanie psychicznego"
Tak wielorakie ujęcie biblioterapii, a zarazem brak definicji wyczerpującej
często staje się powodem błędnego rozumienia oraz używania pojęć pokrewnych. By
uniknąć takich pomyłek Franciszek Czajkowski rozdzielił biblioterapię od innych form
pracy biblioteki z czytelnikiem. Wyróżnił:
"- Typową (tradycyjną) obsługę biblioteczną chorych - sprowadzającą się
najczęściej do udostępniania im materiałów bibliotecznych. Cechą tego procesu jest -
według autora - brak elementów świadomego, ukierunkowanego oddziaływania na
psychikę chorego przez odpowiednio dobraną literaturę;
- Biblioterapię właściwą - w przypadku, gdy czytelnictwo chorych sterowane i
systematycznie prowadzone przez właściwie przygotowanych fachowców
(psychoterapeutów z przygotowaniem bibliotecznym) wykorzystujących w swej
działalności odpowiednio wyselekcjonowane teksty literackie;
- Terapię zajęciową z książką prowadzoną w pracowni terapeutycznej - w czasie
której chorzy nie tylko mogą wypożyczać i czytać książki, ale przede wszystkim wykonywać
niektóre prace bibliotekarskie takie jak: porządkowanie książek, oprawianie ich, owijanie i
opisywanie".
Obecnie definiuje się biblioterapię jako "program aktywności oparty na
interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów zarówno
wyobrażeniowych, jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub
innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalny rozwój lub dokonywanie zmian w
emocjonalnie zaburzonym zachowaniu .
W zespole WSPS i IBTN UW powołanym do badań na temat "biblioterapia jako
metoda pedagogiki specjalnej" opracowano w oparciu o tą definicję bardziej operacyjną
charakterystykę biblioterapii, którą można zastosować w pedagogice specjalnej. Wynika z
niej, że biblioterapia (terapia czytelnicza) jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu
książki lub materiałów niedrukowanych (obraz, film, itp.), prowadzących do realizacji
celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Celami
takimi mogą być: akceptacja własnej niepełnosprawności, czy też podjęcie akcji
kompensacyjnej, akceptacja dziecka upośledzonego przez rodziców, kolegów itp.
Bardzo ważnym problemem jest związek biblioterapii z terapią pedagogiczną.
Celem obydwu jest zdobycie takiego wpływu na wychowanka, aby mógł osiągnąć stan, w
którym chciałby działać w myśl dobra człowieka, a co za tym idzie kochać ludzi i świat.
Cel ten można osiągnąć tylko dostarczając jednostce odpowiednich wzorców, materiału do
przemyśleń i głębszych refleksji. Służyć temu będzie postępowanie biblioterapeuty oraz
lektura odpowiednio wyselekcjonowanych tekstów. Duże znaczenie w pracy terapeutycznej
mają dwie kategorie wpływów: podawanie wzorców i nadawanie znaczenia. Ta druga
kategoria ma zastosowanie w biblioterapii w celu wzmocnienia u pacjenta wiary we własne
siły. Uważam, że biblioterapia powinna być traktowana jako dziedzina interdyscyplinarna,
łącząca działania różnych specjalistów na rzecz człowieka chorego, niepełnosprawnego i tych
osób, które potrzebują psychicznego wsparcia. Szczególnie chciałabym zwrócić uwagę na
możliwość zastosowania biblioterapii w pedagogice specjalnej.
4
W odbiorze społecznym biblioterapia mylona jest z czytelnictwem. Zarówno w jednym jak i
w drugim pojęciu występuje element "oddziaływania przez książkę". W czytelnictwie jednak
proces ten potraktowany został szeroko i bardziej ogólnie, natomiast w biblioterapii
podkreśla się intencjonalne, programowe postępowanie, które nastawione jest na rozwiązanie
określonych celów. W czytelnictwie ważne jest, aby osoba w nim uczestnicząca była
oczytana, w biblioterapii obok książek można stosować , również materiały niewerbalne tj.
obrazy, filmy, pamiątkowe przedmioty itp., a osoba uczestnicząca nie musi nawet umieć
czytać. Procesy te łączy fakt, że nawet niezależnie od intencji osób w nich uczestniczących
stanowić mogą terapię. Dlatego też trudno jest znalezć granicę pomiędzy oddziaływaniem
książki w zwykłym czytelnictwie, a w biblioterapii. Swoistość biblioterapii stanowi jej
celowościowe podejście, próba dokonania określonych zmian w postawach i zachowaniu
człowieka, mające na celu poprawę jego samopoczucia i funkcjonowania.
Cele biblioterapii stosowanej w pedagogice specjalnej również wyrażają się zasadach
sformułowanych w 1981 roku, Roku Osób Niepełnosprawnych:
" normalizacji (czyli traktowania tych osób normalnie w sferach dla nich
dostępnych),
" integracji (włączania w normalne środowisko, zwłaszcza rodzinne)
" personalizacji traktowania jako osoby ludzkiej, niezależnie od stopnia
upośledzenia).
Biblioterapeuta powinien cechować się wrażliwością, empatią, zdolnością
słuchania, dojrzałością sądów itp. Pacjenci wymagają od niego cierpliwości i tolerancji. Tylko
atmosfera całkowitej szczerości zapewni sukcesy w terapii. Ważne jest, aby osoba
prowadząca biblioterapię poznała i zrozumiała potrzeby psychiczne, mechanizmy obronne,
sposób spostrzegania rzeczywistości i współdziałania z nią nie tylko pacjenta, ale również i
swoje własne. Biblioterapeuta musi nauczyć się rozładowywać lęki pacjentów, ale musi zdać
sobie sprawę, że tylko wówczas to mu się uda, gdy sam nie będzie się bać. Lęk, jak wszystkie
silne uczucia łatwo przenosi się na innych. Może się zdarzyć, że problemy terapeuty,
kompleksy, niepowodzenia życiowe, czy nerwice uniemożliwiają mu dojrzenie problemu
drugiego człowieka. Biblioterapeuta musi zdać sobie sprawę, że pacjenci go potrzebują, a
więc musi dysponować zarówno czasem, jak i cierpliwością. Musi okazać się znawcą
ludzkiej psychiki i orientować się w literaturze. Pomoże mu to dostarczyć czytelnikowi
zastępczych doświadczeń, które mogą umożliwić rozwiązanie jego problemów
emocjonalnych. Literaturę może zastosować również w celu zapobiegania wystąpienia
określonych problemów lub w celu przystosowania do przyszłego rozwiązania tych
problemów. Bardzo przydatne są w tym zakresie biografie,któr4e ukazują także
niepowodzenia ale w odpowiednich proporcjach.
Obserwacje i wnioski poczynione w trakcie kontaktów z pacjentami biblioterapeuta powinien
konsultować z zespołem lekarskim. Dalszy przebieg leczenia z wykorzystaniem książki musi
być wspólną decyzją lekarzy i biblioterapeuty.
W postępowaniu biblioterapeutycznym można wyodrębnić trzy fazy:
I. Diagnozowanie (poznanie stanu zdrowia pacjenta, aktualnej sytuacji życiowe,
poziom wykształcenia, stopień oczytania, zainteresowania); w okresie tym
należy zdobyć zaufanie chorego, określić jego poziom intelektualny i
możliwość czytania;
II. Czytanie indywidualne i grupowe;
III. Refleksje nad przeczytanym utworem lub fragmentem.
Biblioterapeuta musi akceptować swoich pacjentów takimi, jakimi są. Gdy wyczuje
on, że jest akceptowany, łatwiej otworzy się na stosowane przez terapeutę metody.
Istotne znaczenie w kontaktach z pacjentem ma pierwsze spotkanie, pierwsza
rozmowa. Ton, siła głosu, jego brzmienie są dla chorego zródłem dodatkowych informacji
5
na temat biblioterapeuty. Rozmowy powinny toczyć się w atmosferze spokoju, wzajemnego
zaufania, bez pośpiechu. Podczas takiego spotkania pacjent powinien się zrelaksować.
Najczęściej uprawianą formą terapii grupowej jest mała, zamknięta grupa. Określenie
"zamknięta" odnosi się do liczba pacjentów, którzy w tym samym składzie zaczynają i
kończą leczenie. Taka forma terapii stwarza możliwości do znacznego zintensyfikowania
procesu terapeutycznego dzięki lepszej spójności grupy i zwiększonej intensywności przeżyć,
interakcji wśród członków grupy, Pojawienie się osób nowych lub odejście tych, którzy
kończą leczenie wcześniej, zakłócałoby ten proces. Taka terapia wymaga szczególnie
troskliwej selekcji, rzetelnego przygotowania pacjentów oraz ograniczenia czasu leczenia.
Drugi rodzaj terapii grupowej to grupy półotwarte. Skład pacjentów podlega tutaj
niezbyt częstym i nieregularnym zmianom. Do przyjęcia nowego pacjenta trzeba grupę
przygotować. Sam pacjent również powinien być przygotowany do spotkania z grupą.
Mała grupa powinna składać się z ośmiu osób płci mieszanej, najdogodniejszy układ
jest wówczas, gdy są cztery kobiety i czterech mężczyzn. Czasem, ze względów
praktycznych, przyjmuje się do grupy dziewięć, a nawet dziesięć osób.
W biblioterapii grupowej istotną sprawą jest sposób kierowania grupą. R. J. Rubin
podaje przykłady różnych zachowań lidera grupy. Są to zachowania niedyrektywne (dyskusje
bez udziału biblioterapeuty, a chwilami nawet bez jego obecności; samo zaznaczanie
słuchania; włączanie poprzez powtórzenie ostatniego zdania pacjenta; ograniczenie się do
zadawania pytań), zachowania dyrektywne (w skrajnych postaciach uciekające się do
rozkazu i przymusu), techniki elektyczne (gromadzenie różnych doświadczeń, wiadomości i
łączenie ich w nową całość),które według autorki są najbardziej odpowiednie dla
biblioterapii.
Zajęcia biblioterapeutyczne odbywają się zwykle raz w tygodniu i trwają 1-1,5 godz.
W trakcie zajęć pacjenci jak i terapeuta siadają w kole lub w półkolu (stoliki również powinny
być ustawione w ten sposób).Sala przeznaczona na zajęcia powinna być estetycznie
urządzona i położona w takiej części budynku, do której nie dociera hałas. Zapewnia to
atmosferę spokoju i sprzyja skupieniu się nad pracą. Rubin zwraca uwagę na przestrzeganie
zasad uczestnictwa pacjentów w biblioterapii. Podaje on następujące zasady, których należy
przestrzegać:
Swoboda uczestnictwa
Uwzględnienie potrzeb, problemów i preferencji pacjenta
Dostosowanie materiałów do ewentualnych upośledzeń i zdolności
czytelniczych (druk, format, środki audiowizualne)
Odwoływanie się do gotowości biblioterapeutycznej pacjenta, nie
przynaglanie go
W większym stopniu udostępnienie biblioterapii grupom specjalnej
troski
Opracowała: mgr ELŻBIETA PAC- JANKOWSKA
6
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
BIBLIOGRAFIABibliografia dzieł Włodzimierza Ilicza LeninaBiblioteka PHP Wysyłanie pliku na serwerBibliotekarkaBiblioterapia bibliografiaczy warto miec biblioteczke krótkie wypracowanieBIBLIOGRAFIE REGIONALNEBIBLIOGRAFIAGene Sharp Bibliographybiblio (3)BIBLIOGRAPHY#2 Ignatius of Antioch & the Church of the Martyrsbibliografia mpPodstawy baz danych zajecia 2 z SQL Tabela BibliotekaWiecej niz C Wprowadzenie do bibliotek Boost morecpwięcej podobnych podstron