1

Józef Ignacy Kraszewski: Stara baśń. Powieść z XI wieku. opr: Wincenty Danek

Stara baśń jest pierwszym ogniwem cyklu 29 kronik powieściowych Kraszewskiego z dziejów Polski.

I. Rodowód Starej baśni:

→ Stara baśń jest artystyczną realizacją znacznej części poszukiwań pisarza na terenie dziejów Słowiańszczyzny i
początków Polski- zainteresowania Kraszewskiego problematyką Słowiańszczyzny, w charakterystycznym powiązaniu
z ludoznawczym nastawieniem.

→ Kraszewski przystąpił do kreślenia opartej na podaniach pierwszych kronikarzy wizji

prahistorycznych dziejów Polski z zamiarem stworzenia dzieła, które mogłoby zastąpić oryginalne,

pochodzące przynajmniej ze średniowiecza ludowe pieśni czy epos bohaterski ludowego pochodzenia.

→ Wykorzystał potencjalne literackie możliwości tkwiące w legendach i podaniach

(głównie kroniki

Długosza). Chciał wypełnić lukę w dziejach naszego średniowiecznego

piśmiennictwa, utworzoną przez to, że

nie było w niej bohaterskiej epiki. (*zamiar czysto literacki)

→ motywy patriotyczne: dać świadectwo pochodzeniu, dawności organizacji państwowej,

poziomowi

kultury naszych przodków w X i XI wieku- sytuacja polityczna i wzrost

tendencji germanizacyjnych składały się

na taką decyzję (*zamiary obywatelskie, narodowe)

→ wielkie „zamówienie społeczne” na wszelkie artystyczne realizacje, związane z

początkami naszych

dziejów

→ polemiczny charakter Starej baśni w stosunku do cyklu powieściowego Gustawa

Freytaga: Die Ahnen-

Przodkowie.

OKOLOCZNOŚCI

ŹRÓDŁA
(szlaki literackiej tradycji gatunku, z której wyrosła
powieść Kraszewskiego- nie jest pewne czy wszystkie te,
chronologicznie wcześniejsze dzieła, poza ogólną
inspiracją artystyczną, mogły wpłynąć na kształt ideowo-
artystyczny Starej baśni )

1) Jeszcze w czasach młodości pisarza gromadzone
materiały ludoznawcze i etnograficzne

- charakterystyczne dla Kraszewskiego powiązanie
ludoznawczych zainteresowań z bardzo intensywnym
przejęciem się problematyka słowianoznawstwa
- baczna obserwacja naukowej produkcji historycznej,
dotyczącej początków państwowości polskiej i pradziejów
narodu (Joachim Lelewel, Karol Szajnocha)
- wczesne dzieła: Anafielas dotyczący dziejów Litwy;
Sztuka u Słowian; Odczyty o cywilizacji w Polsce

- refleksja nad początkami państwa łączyła się u pisarza
automatycznie z refleksją nad znaczeniem

pieśni ludowej dla wyjaśnienia charakteru narodowego i
jego pierwotnych dziejów (Jeśli nam przyjdzie szukać
panującego w nich uczucia, znajdziemy chyba jedną
tęsknotę […]), oraz

podania, „będącego rozdartym na szmaty śpiewem”:

„Lud z ubiegłych swych przygód tworzy to, czego dusza
jego pragnie: ideał swój dziejowy. Prawda w nich nie
absolutna, nie kronikarska, ale duchowa. Dlatego podania
za podstawę badań dziejowych rzadko służyć mogą, ale są
tkanką ważną dla badacza narodowego ducha”

1) Franciszek Salezy Jezierski: Rzepicha (1790)

- dzieje poznania się, małżeństwa i życia rodzinnego
Piasta, Rzepichy i Siemowita; opowieść o
sprawiedliwych rządach Piasta, zwycięstwach Siemowita
itd.
- odautorskie konfrontacje bytu i moralności ludu
wiejskiego z zepsuciem na dworach pańskich i w mieście
- dziwaczne przemieszanie kultu bóstw słowiańskich z
rzymskim Olimpem

- zapożyczenia: sposób ukazania postaci Piasta, mocne
akcentowanie chłopskiego rodowodu Rzepichy i Piasta

2) Franciszek Salezy Jezierski: Goworek

3) Aleksander Bronikowski: Mysza wieża

- własna interpretacja zanotowanych przez

kronikarzy legend i postaci (np.pijany przeważnie Popiel i
jego zła żona Gierda)

- utwór utrzymany w poetyce grozy

- zapożyczenia: postać Popiela- okrutnika i pijaka; pewne
cechy Gierdy do postaci Brunhildy; elementy
stylizacyjne w odtworzeniu sytuacji na dworze w
Kruszwicy

2

→ KANON INTERPRETACYJNY, którym kierował się
Kraszewski tworząc swoją powieść o Popielu i Piaście

4) Tadeusz Bułharyn: Słowianie czyli oswobodzenie
Arkony. Powieść z dziejów starożytnych (1828)

- pomysły fabularne; szczegóły koncepcji

tematycznej
- akcentowanie jedności Słowian w walce obcym naporem

2) Rozbudzone z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Nauk
prace zbierackie przejawów twórczości ludowej
wszystkich narodów, które wchodziły w skład dawnej
Rzeczypospolitej

(m.in. Jan Paweł Woronicz, Hugo Kołłątaj)

- charakterystyczny stosunek do przeszłości

narodowej, typowy dla lat schyłku Rzeczypospolitej i lat
porozbiorowych- rewizja oświeceniowego krytycyzmu
przedhistoryczny przekazów, wyraźnie patriotyczny
charakter podejmowania owej tematyki, w oczywistym
związku z katastrofą polityczną i pierwszymi
usiłowaniami „wybicia się na niepodległość”

- propaganda twórczości literackiej, ożywiającej

przeszłość narodową

- marzenie o stworzeniu „słowiańskiej epopei”

- koncepcja historycznej powieści

dokumentalnej, skomponowanej w oparciu o mity i
legendy, zachowane w zniekształconym zapisie
kronikarskim

5) Christoph Martin Wieland: Libussa albo założenie
miasta Pragi

6) Ignacy Krasicki: Powieść prawdziwa o narożnej
kamienicy w Kukurowcach (1794)

- alegoryczna wykładnia dziejów Polski ( prawdopodobne
źródło pomysłu powieści o formowaniu się narodu i
państwa polskiego)

7) Mieczysław Romanowski: Popiel i Piast (1862)-
tragedia w pięciu aktach

- własna interpretacja podań o Popielu i Piaście

(Popiel- bohater tragiczny utworu)

- wrażenie chaosu, braku konsekwencji myślowej

i artystycznej

3) Działalność Zoriana Dołegi Chodakowskiego- źródło
podstaw naukowych i wzorów praktycznego działania.

8) Julian Ursyn Niemcewicz: Śpiewy historyczne (Śpiew I:
Piast)
- poetycka tradycja tematu

- popularna wersja tematu

* także: Lilla Weneda Słowackiego- wymieniana jednak
tylko dla ścisłości [ ;) ]
*Antoni Małecki: Lechici w świetle historycznej krytyki
(1897)

- dzieje sporu kronikarzy i historyków o sprawę

najazdu Lechitów n kraj Polan

- pozytywne komentarze Starej baśni

9)Juliusz Słowacki: Balladyna i Rapsod I Króla Ducha

- mogły wpłynąć na pomysł Starej baśni

10) fragment nieukończonego dramatu Słowackiego: Krak

11) C. K. Norwid: Krakus, książę nieznany (1861)

12) Teofil Lenartowicz: Wanda (1876), Szopki (1849), O
królu Popielu i o myszach (1895)

13) średniowieczne zabytki literatur zachodnich: Pieśń o
Rolandzie, Pieśń o Nibelungach

II. Stara baśń

INFORMACJE OGÓLNE:

 prace nad przygotowaniem Starej baśni bezpośrednio poprzedzają doświadczenia Kraszewskiego związane z

kończonym właśnie cyklem saskim: Hrabina Cosel (1874), Bruhl (1875), Z siedmioletniej wojny (1876)

→ trylogia saska- świadectwo artystycznej dojrzałości i słuszności teoretycznych koncepcji

pisarza,

związanych z powieścią historyczną- można tworzyć dzieła powieściowe o

wysokiej randze literackiej dzięki

umiejętnemu operowaniu autentycznymi postaciami,

zdarzeniami i

konfliktami oraz wprowadzaniu

3

poświadczonych dokumentami szczegółów tła obyczajowego i kulturalnego

fikcja i wyobraźnia ograniczone do dialogów, kompozycji i zabiegów narracyjnych

 w zakresie powieściowej prozy historycznej rezygnuje Kraszewski z beletryzacji zdarzeń czy procesu

dziejowego na podstawie zapisów dokumentarnych, a skupia się na zasłyszanych lub w inny sposób przez
tradycję przekazywanych opowiadaniach o sprawach czy ludziach z marginesu wielkiej historii

 kładzie nacisk na ciekawą relację o przygodach i awanturach

 posługuje się chwytami gawędowymi

→ kompozycja kronikarska i sztuka opowiadania „w jednym” - która nie przystawała do tematu Starej baśni:) [o czym
pisze w Dopisku], ze względu na znikomą ilość przekazów dotyczących czasów przedhistorycznych „Polski”. Chcąc
uniknąć błędnych interpretacji i naiwnych powtórzeń nie był równocześnie w stanie zrezygnować z podań i legend-
wybrał zatem drogę ich racjonalizacji i krytycznej oceny, biorąc za podstawę przekaz Długosza, co umożliwiało
spełnienie teoretycznego postulatu zgodności z prawda dziejową i zachowanie pozorów powieści dokumentarnej.
Kompleks wczesnohistorycznych legend stanowi zatem odpowiednik wątku dziejowego, splataego z wątkami
romansowymi, czy przygodowymi.

 historyczny wątek powieści: konflikt wolnych kmieci z kneziem na tle obrazu wczesnohistorycznej krainy

Polan, ich życia i kultury

 najistotniejsze „potknięcia” Kraszewskiego to szczegóły opisu kultury materialnej Polan nadgoplańskich

(broń, szczegóły odzieży), oraz błędy w opisie wierzeń/ w przedstawieniu polańskiego Olimpu (błędy w tym
zakresie prostują przypisy do tekstu). Jednak braki te w przeważającej mierze są wynikiem ówczesnego stanu
wiadomości o dziejach Polan.

 na ogół trafnie odtworzył główny proces społeczno- kulturowy, czyli powstanie formacji wczesnofeudalnej na

gruzach porządku plemiennego i rodowego

 Kraszewski opowiada się w Starej baśni wyraźnie po stronie wolnych kmieci, ich swobód i wieców, nie po

stronie reprezentanta feudalizujących tendencji (Chwostka- Popiela).

 konflikty w Starej baśni: ścieranie się kmieci między sobą + zwycięska walka kmieci z okrutnym Chwostkiem

+ walka z najazdem Sasów i Pomorców, organizowanym przez synów Chwostka i Brunhildy

Kilkakrotnie daje do zrozumienia, iż chodzi mu o likwidację z ł e g o władcy, despoty, okrutnika, sprzymierzonego z
wrogiem zewnętrznym, o wprowadzenie na jego miejsce d o b r e g o z ludu pochodzącego (Piast).

GŁÓWNE ZAGADNIENIA:

 ważnym i eksponowanym przez Kraszewskiego elementem świadomości Polan IX i X w. jest świadomość

wspólnoty Słowian od Łaby po Bug, od Bałtyku po Karpaty, Sudety aż do Moraw i Czech. Wspólnota
przeciwstawiona zostaje zaborczości plemion germańskich. Podkreślona zostaje równocześnie ich kłótliwość i
wzajemne zwalczanie (np. Pomorcy vs. Kaszubi, czy kmiecie vs kneź).

→ niezgoda wiecujących nad obiorem nowego władcy Polan posiada podtekst historyczny, aluzyjny, skierowany
przeciw sejmowładztwu szlacheckiemu w Polsce i podtekst aktualny, apelujący o jedność słowiańską w obliczu
zagrażającej Europie ekspansji niemieckiej.

 Zapoczątkował Kraszewski w pewnym sensie system ostrzeżeń przeciw germańskiemu niebezpieczeństwu,

potęgowanemu przez spory wewnętrzne i brak solidarności słowiańskiej.

 Szczegóły życia Polan nad Gopłem zachowują dokumentarny charakter. Wprowadzone w świat powieści

składniki legend o charakterze cudowności bądź cechach baśniowych (aniołowie, cudowne rozmnożenie
napitku i jadła w czasie postrzyżyn syna Piasta, wysłannicy św. Cyryla i Metodego) nie czynią w powieści
cudów, lecz wykonują funkcje nieomal polityczne- nawołują do solidarności plemion słowiańskich przeciw
Niemcom i do przyjęcia nowej religii dla wzmocnienia pozycji tychże plemion w walce ze wspólnym
wrogiem.

 Stara baśń miała zmieścić w sobie sporą część legend, związanych z wczesnohistorycznym, nie

poświadczonym źródłami okresem naszych dziejów. Kraszewski „radzi sobie z nimi” w dwojaki sposób:

4

a) wprowadza je w materię powieści, nie biorąc jakby za nie odpowiedzialności- bo

śpiewane są lub

recytowane przez Słowiana (np. pieśń o Kraku i zabiciu smoka)

b) inne zaopatruje w krytyczne oświetlenie w Dopisku, naukowym komentarzu do

artystycznej całości,

co świadczy o tym, że z wprowadzeniem podań do organizmu powieści

poradził sobie Kraszewski tylko

częściowo.

 wątek miłosny (Doman- Dziwa) w fabule i w kompozycji Starej baśni:

→ „znak luźności” kompozycyjnej Starej baśni: toczy się odrębnie i niezależnie od wątku „publicznego”

→ ta właśnie niespoistość dwu elementów dzieła umożliwiła bogaty jego wystrój w epizody, które zapoznają czytelnika
z życiem Polan, ich obyczajami i wierzeniami



dramatyczna historia miłości Domana i Dziwy to perypetie o niewątpliwie ludowym, czy balladowym
pochodzeniu



potęgują baśniowy charakter powieści



sposoby zdobywania ukochanej dziewczyny odpowiadają wyobrażeniom co do obyczajowości epoki (<lol>)



wybranka Domana to „heroina”, kobieta nieszablonowa, trudna, o skomplikowanej psychice, wyróżniająca się
z tłumu rówieśniczek

 świat ludzki Starej baśni:

→ typowy u Kraszewskiego k o n t r a s t: postaci pozytywne (np. patriarcha Wisz), otoczone autorska sympatią i
podziwem,czy też tylko aprobowane, oraz ich w r o g o w i e (np. Chwostek).



niezaangażowany w walkę dwu obozów jest Słowian- uosobienie tradycji plemiennej, zamkniętej w
niepisanych pieśniach- podaniach



obóz kneziowski składa się nieomal wyłącznie z czarnych charakterów:

- Chwostek: despota, pijak, czasem aż groteskowy tchórz
- Brunhilda: okrutna trucicielka, zły duch męża
- Hengo: szpieg niemieckiej
-Smerda: ponury sługa
- Znosek: karzeł- szpieg

Członkowie, skontrastowanego z obozem Polan, dworu kneziowskiego są sprawcami najbardziej

dramatycznych, najbardziej krwawych i ponurych zdarzeń powieściowych.

→ Walczą ze sobą dwa światy (poza Brunhildą i Hengą) wywodzące się z jednego plemienia. Czytelnik pozostaje pod
wrażeniem, że to właśnie wpływ niemiecki przyniósł ze sobą dążność do despotycznych rządów metodą bezprawia i
okrucieństwa.



postać Jaruhy: pełni funkcję figury sprawczej, ukrytego reżysera zdarzeń powieściowych.

Przy wszystkich realnych rysach ma w sobie Jaruha coś z czarownicy- bez szatańskich powiązań. To typowa
„wiedźma”, mądra i odważna. Jest prototypem całego szeregu kobiet z ludu w powieści; kieruje losami ludzkimi,
pomaga jednym, a szkodzi drugim.

Jest jednym z najbardziej aktywnych i ważnych czynników baśniowych

dzieła. Jest koniecznym elementem baśniowości utworu, w którym nie

wszystko musi się dziać według reguł życiowego prawdopodobieństwa i

konwencji powieściowego realizmu.

* inne elementy baśniowe:
- przepowiednie i wróżby
- obrazy przyrody (zbliżone czasem aż do romantycznego efektu grozy: towarzyszą dramatycznym zdarzeniom, bądź je
zapowiadają

 Kraszewski pisał Starą baśń ze z góry powziętymi założeniami koncepcyjnymi (koncepcja „historiozoficzna”)

dla całego cyklu powieści- kronik:

- pogląd na dzieje ojczyste:

w centrum uwagi umieszczał władzę, państwo i siły, które

służą jego umocnieniu, i te, które działając odśrodkowo

szkodzą jedności terytorialnej i całości państwa.

5

( Władza sprawowana środkami amoralnymi nie mogła przynieść korzyści społeczności Polan. Dlatego też musiał
zwyciężyć w powieści władca dobry, wywodzący się z ludu.)

- dzieje ojczyste ukazane są w cyklu jako odwieczna walka z niebezpieczeństwem

germańskim:

Dlatego zagrożenie przez niemczyznę zostało w powieści

odtworzone w rozmiarach wyprzedzających jego historyczne

istnienie, w rozmiarach co najmniej o jeden wiek

wcześniejszych.

(Kto próbuje szukać pomocy u Niemców, ten musi w świecie

powieściowym Kraszewskiego zostać ukaranym.)

*Kończące powieść zakończenie konfliktów wewnętrznych ma charakter aktualny, ale chodzi tu o s o l i d a r n o ś ć
narodową w warunkach, które przynosiło panowanie zaborców, ich germanizatorskie i rusyfikatorskie tendencje.
→ s e n s i d e o w y przebiegu i rozwiązania konfliktów wewnątrz- plemiennych.

Takie aktualizujące założenia ideowe uniemożliwiały stworzenie eposu o starożytnych dziejach kształtowania

się narodu i państwa.

 założenia artystyczne cyklu:

- obrazy kultury i obyczajowości

- swoiste studium psychiki zbiorowości narodowej w jej historycznych przejawach

 cechy „konstrukcyjne”:

- narracja autorska góruje ilościowo nad partiami dialogowymi
- bardzo rozbudowane i szczegółowe opisy, o właściwościach malarskich, informacyjnych, bądź jako nastrojowy
odpowiednik akcji
- autor i narrator ujawniają się jako jedna postać, dekonspirując jakby baśniowy i ludowy charakter utworu
- charakter dawności i pozory relacji naocznego świadka uzyskane zostają dzięki starannie wytrzymanym zabiegom
archaizacyjnym autora (w narracji, opisach i dialogach)



archaizmy gramatyczne:

(np. mianownik l. mn. rzeczowników męskich: „bogi, pachołcy, syny”;

narzędnik l. mn.: „długimi włosy”; 1 os. l.mn. czasowników: „nie bronim”)



słowotwórstwo:

częste stosowanie przyrostków -isko, -szcze (np. horodyszcze, grodzisko)



indywidualne, odmienne od normy stosowanie przedrostków czasownikowych:

(ubito- zamiast: zabito; zasłyszał- zamiast posłyszał)



składnia zdania:

inwersja, zmiana szyku, parataksa



częste przypadki opuszczania zaimka „się” w czasownikach zwrotnych, jeżeli w rozbudowanym

zdaniu został już użyty



nadużywanie konstrukcji imiesłowowego równoważnika zdania



zapożyczenia polszczyzny kresowej



słownictwo:

- wielka ilość archaizmów rzeczowych (np. obiata, skórznie, tyn)
- archaizmy znaczeniowe (np. łupież- łup, stadnik- dozorca koni, tok- podłoga)
-archaizmy słowne (np. dziewierz, krzno, ojczyc, wietnica)



zapożyczenia z innych języków słowiańskich (czeskie- hradyszcze, ruski- mir)



neologizmy w funkcji archaizacyjnej (chram, kneź, księżyc, nocnica)

→ przeważają archaizmy słownikowe nad gramatycznymi
→ dobór różnego rodzaju chwytów archaizacyjnych dowodzi świadomej pracy autora nad tekstem i posługiwania się
pełnym zasobem możliwości w celu wzmocnienia wrażenia czasowej odległości.



język Starej baśni wykazuje dążność do aforystycznego, sentencjonalnego formułowania

wypowiedzi (maksymy i przysłowia wyraźnie wzorowane na zasobach wiejsko-

gospodarskiej polszczyzny)

„Ptakiem dolecieć, rybą dopłynąć” [ ;) ]



rytmizacja dużych partii autorskiej narracji, oraz pieśni i opowieści Słowiana (dodatkowo rymowane)

6

 recepcja Starej baśni przez krytykę współczesną Kraszewskiemu:



Piotr Chmielowski: recenzja będąca próba unicestwienia i ośmieszenia powieści i jej autora

- odmawia dziełu wszelkich wartości ideowych, oceniając je według kryteriów, które stosuje się do rozpraw
historycznych



Fryderyk Henryk Lewestam: brak umiaru w pochwałach

- pochwala koloryt powieści, dyskretna archaizacje języka i umiarkowane wykorzystanie zdobyczy archeologii



Bolesław Czerwieński: podziwia intuicje Kraszewskiego, dzięki której odtworzył on bardzo

prawdopodobny obraz życia Polan w IX w.

- wysoko ocenia partie opisowe powieści



recenzent ukryty pod pseudonimem: „W.”

- wysoko ocenia wprowadzoną różnorodność postaci i ducha pieśni ludowych w opowieściach Słowiana



Antoni Pilecki: zastrzeżenia co do nieładu kompozycyjnego (brak związania wątku miłosnego z reszta

fabuły)



St. M. Rzętkowski: „Powieść cała jest wspaniałym obrazem”



Aleksander Tyszyński: zastrzeżenia co do realiów kultury materialnej, ścisłości obrazu religijności

oraz nazw czczonych przez nich bóstw



Ernest Świeżawski: dzieło Kraszewskiego ocenia jako poważne osiągnięcie literackiej



Michał Bobrzyński: pretensja o nieukazanie procesu integracji plemion lechickich w jednolity

organizm państwowy

→ współczesna autorowi krytyka przyjęła Starą baśń, nie bez zastrzeżeń, przychylnie.

 recepcja późniejsza:



Juliusz Feldhorn: za największe osiągnięcie Kraszewskiego uznał racjonalizację legend i podań, oraz

syntetyczne przedstawienie kultury materialnej i duchowej Słowian



Konstanty Wojciechowski: pełne opracowanie historycznoliterackie z 1927 roku



Józef Birkenmajer



Adam Bar: dostrzega w utworze przewagę elementów starej baśni ludowej

- zwrócił uwagę, że apel Kraszewskiego o solidarność plemion słowiańskich jest zwrócony nie tylko przeciw
germańskiemu niebezpieczeństwu, ale i przeciw roszczeniom carskiego panslawizmu



Julian Krzyżanowski: Stara baśń jest realizacją romantycznych koncepcji naukowych o początkach

narodu i państwa i kontynuacją romantycznej tradycji literackiej z tym tematem związanej.

 ideologiczną wymowę powieść Kraszewskiego zawdzięcza

koncepcjom demokratycznym o gminowładztwie Joachima Lelewela

 „potomstwo literackie” Starej baśni:

- J. I. Kraszewski: Lublana. 1879.
- Stanisław Helsztyński: Zmierzch Popielidów. 1964.
- Władysław Bodnicki: Syn Popiela. 1973.

 Stara baśń- znaczenie:

- kształtowanie zbiorowej wyobraźni w zakresie naszych pradziejów

- akcentowanie zaborczej roli dążeń germańskich w naszej historii

 przekłady:

- czeski

- rosyjski

- serbsko- chorwacki

- słowacki

- ukraiński

 liczne inscenizacje teatralne i adaptacja filmowa Jerzego Hoffmana