47

ACTA ARCHAEOLOGICA LODZIENSIA

NR 59

Piotr N. Kotowicz, Arkadiusz Michalak

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI

W DOROBKU ANDRZEJA NADOLSKIEGO Z PERSPEKTYWY KOLEJNYCH LAT BADAŃ

Słowa kluczowe: wczesne średniowiecze, archeologia, bronioznawstwo, broń obuchowa

Andrzej Nadolski uważany jest powszechnie

w literaturze przedmiotu za jednego z pionierów

i najwybitniejszych przedstawicieli nowoczesnego

bronioznawstwa europejskiego

1

. Z poglądem tym nie

sposób polemizować, a warto podkreślić, iż ogromne

zasługi położył on również w kwestii poznania wcze-

snośredniowiecznej broni obuchowej – czekanów,

toporów i buław. Opracowana przez niego typo-

logia czekanów i toporów, zawarta w klasycznych

już „Studiach nad uzbrojeniem polskim w X, XI

i XII w.”

2

, a poprzedzona usystematyzowaniem na

gruncie polskim

3

terminologii dotyczącej poszcze-

gólnych ich elementów

4

, była jedną z pierwszych

klasyfikacji europejskich

5

, ukazującą specyfikę

1

Z. Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle

uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa

1975, s. 26.

2

A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim

w X, XI i XII w., AAL, nr 3, Łódź 1954, s. 40-48, tabl.

XII-XVIII. Wcześniej autor poruszył tę tematykę przy

okazji publikacji miniaturowego toporka brązowego od-

krytego w trakcie badań na grodzisku w Łęczycy; tenże,

Miniaturowy toporek z grodziska w Tumie pod Łęczycą,

„Przegląd Archeologiczny”, t. 9/2-3, 1953, s. 389-391.

3

Wcześniej terminologię części składowych tych

zabytków zaproponował P. Paulsen, Axt und Kreuz bei

den Nordgermanen, Berlin 1939, Abb. 1.

4

A. Nadolski, W sprawie nomenklatury bronio-

znawczej w polskiej archeologii wczesnohistorycznej,

„Sprawozdania P.M.A.”, t. 4/1-2, s. 148-150, ryc. 2:a-c.

5

Pierwszą większą systematyzację wczesnośre-

dniowiecznych toporów z okresu wikińskiego opraco-

wał, na podstawie materiałów norweskich, J. Petersen,

De Norse Vikingesverd. En typologisk-kronologisk

studie over vikigetidens vaaben, Kristiania 1919, s. 36-

47. Klasyfikacja ta jest stosowana przez badaczy skan-

dynawskich (i nie tylko) z pewnymi modyfikacjami po

dziś dzień. Kolejne opracowanie typologiczne, autorstwa

M. Wheelera, London and the Vikings, London 1927,

regionalną, ale i udział czynników zewnętrznych

w kształtowaniu się poszczególnych typów. W póź-

niejszym okresie tematyka wczesnośredniowiecznej

broni obuchowej jeszcze kilkakrotnie pojawiała się

w kręgu zainteresowań autora, czy to w przypadku

opracowania materiałów z cmentarzyska w Luto-

miersku

6

, jak i analizy zabytków pozyskanych

w trakcie badań podwodnych w jeziorze Lednickim

7

,

czy też studiów nad ikonografią i możliwościami

jej wykorzystania w studiach bronioznawczych

8

.

Lata 70. XX w. przyniosły pewną zmianę zain-

teresowań A. Nadolskiego – w związku z coraz

częstszymi odkryciami reliktów uzbrojenia późno-

średniowiecznego punkt ciężkości przesunął on na

s. 23-26, Fig. 6, dotyczyło również toporów z okresu

wikińskiego, ale zostało opracowane na potrzeby znale-

zisk z terenu Londynu i okolic. Interesująca była również

próba typologii przedstawiona przez P. Paulsena, op. cit.,

Fig. 6, który podzielił topory z północnej Europy na oka-

zy o szerokich i wąskich ostrzach oraz na okazy z bro-

dą i ich odmiany. Niestety, na podziale tym zaważyły

silnie względy ideologiczne prezentowane przez autora

opracowania, które wpłynęły na interpretację kulturową

zjawisk związanych z wytwórczością i rozprzestrzenia-

niem się z poszczególnych typów i odmian.

6

A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski,

Cmentarzysko z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią,

„AAL”, nr 7, Łódź 1959.

7

A. Nadolski, Wczesnośredniowieczne militaria

z Jeziora Lednickiego, „Studia Muzealne”, t. 5, s. 12-14,

ryc. 9-14; tenże, Les armes médiévales trouvées dans

le lac Lednickie en Grande Pologne, [w:] Actes du VII

e

Congres International des Sciences Préhistoriques et

Protohistoriques, Prague 1971, s. 1210-1211.

8

A. Nadolski, Odo episcopus baculum te-

nens. W sprawie obyczajowej hierarchii niektórych

rodzajów broni w średniowieczu, [w:] Cultus et co-

gnitio. Studia do dziejów średniowiecznej kultury,

red. S. K. Kuczyński, Warszawa 1976, s. 422-424.

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

48

poznanie rynsztunku rycerskiego z XIV i XV w.

9

Nie przeszkodziło to jednak prezentacji zabytków

wczesnośredniowiecznej broni obuchowej w kata-

logu wystawy poświęconej broni średniowiecznej

mającej miejsce w 1978 r.

10

Zwieńczeniem wie-

loletnich studiów autora była redakcja „Polskiej

techniki wojskowej do 1500 roku”, w której znalazł

się również artykuł podsumowujący znajomość

wczesnośredniowiecznego uzbrojenia (w tym broni

obuchowej) i jego miejsce w wojskowości polskiej

doby panowania pierwszych Piastów

11

.

Niniejszy szkic ma na celu przyjrzenie się

dorobkowi A. Nadolskiego na polu zainteresowań

wczesnośredniowieczną bronią obuchową oraz

ukazanie postępu badań jaki dokonał się, również

dzięki wskazówkom wybitnego bronioznawcy,

w przeciągu ostatnich lat.

Na początek wypada zastanowić się, w jakich

warunkach powstawała monografia uzbrojenia

wczesnopolskiego A. Nadolskiego i na jakich pod-

stawach budował badacz swoje tezy dotyczące

omawianej tutaj grupy zabytków. Jak wspomniano

wyżej, zainteresowanie wczesnośredniowiecznymi

toporami wzrosło znacząco po opublikowaniu

w 1919 r. przez J. Petersena klasyfikacji toporów

wczesnośredniowiecznych z obszaru Norwegii

12

.

Co prawda już wcześniej pojawiały się pojedyncze

artykuły na ten temat, dotyczące głównie zdobio-

nych okazów toporów i czekanów

13

– jednak to

pracę norweskiego archeologa uznać należy za naj-

bardziej znaczące osiągnięcie pierwszego dwudzie-

stolecia XX w. Pojawiały się również opracowania,

nieuwzględnione przez A. Nadolskiego, a doty-

czące buław

14

, w tym bardzo ważna propozycja

9

A. Abramowicz, Andrzej Nadolski – archeolog,

mediewista, bronioznawca 26 XI 1921-24 XII 1993,

„ Archeologia Polski”, t. XXXIX/1-2, s. 165.

10

Broń średniowieczna z ziem polskich. Katalog,

red. A. Nadolski, Łódź 1978.

11

A. Nadolski, Lądowa technika wojskowa od

połowy X do połowy XII wieku, [w:] Polska technika

wojskowa do 1500 roku, red. A. Nadolski, Warszawa,

s. 31-107.

12

W tym kontekście por. uwagi A. Nadolskiego,

Studia..., s. 38-39.

13

Por. np. H. Jentsch, Silberplattirte Streitaxt aus

Guben, die Steinumgrenzung eines Urnenfeldes im Kre-

ise Schwiebus und Kirchenmarken, „Verhandlungen der

Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie

und Urgeschichte”, 1883, s. 421-423; А. Спицын, Деко-

ративные топорики, „Записки Отделения русской

и славянской археологии”, t. XI, 1915, s. 222-224.

14

H. Hildebrand, Sveriges medeltid, „Kulturhisto-

risk skildring”, Bd. 2, Stockholm 1898, Fig. 194-199;

typologiczna K. Horedta

15

, gdzie wykorzystano

szeroki materiał porównawczy i przedstawiono

znaczące ustalenia chronologiczne, odnośnie popu-

larności poszczególnych form. Opracowania doty-

czące znalezisk z terenu ziem polskich zawierały

jedynie podstawowe informacje o tych zabytkach,

niekiedy też, jak w przypadku buław, błędnie okre-

ślano ich atrybucję kulturowo-chronologiczną

16

.

Lata 20. i 30. XX w. przynoszą pewną poprawę

w tym względzie, ale nadal odczuwalny był brak

systematyzacji zabytków nie tylko dla obszaru Pol-

ski, ale całej Europy Środkowej

17

. W przypadku

toporów, lukę tę miała wypełnić praca A. Kietliń-

skiej, mocno już zaawansowana, ale niestety znisz-

czona w trakcie II wojny światowej i nie podjęta

na nowo po zakończeniu zmagań wojennych

18

. Pod

koniec tego okresu szczególną aktywnością na polu

badań różnych form uzbrojenia wczesnośrednio-

wiecznego, w tym również broni obuchowej, prze-

jawiali archeolodzy niemieccy – niestety wartość

ich ustaleń obniża fakt podporządkowania ogól-

nych tez wysnuwanych w trakcie analiz, ideologii

nazistowskiej, starającej się ukazać dominujący

komponent germański (skandynawski) w rozwoju

społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej

19

.

Ich zwieńczeniem była monumentalna, ale kon-

trowersyjna w aspekcie kulturowym rozprawa

P. Paulsena, poświęcona głównie zdobionym cze-

kanom i toporom odkrywanym na terenie Europy,

częściowo słusznie, ale miejscami zbyt surowo

S. Grieg, Hugg- og Stötvåpen fra Middelalderen,

[w:] Nordisk Kultur XII: B, Vaaben, red. B. Thordeman,

Stockholm-Oslo-København 1943, s. 124-127.

15

K. Horedt, Südosteuropäische Keulenköpfe,

„Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in

Wien”, t. 70, 1940, s. 283-303.

16

Por. J. Żurowski, Skarby halsztackiego okresu

z doliny Dunajca, „Prace i Materiały Antropologicz-

no-Archeologiczne i Etnologiczne”, t. IV, cz. 1, Kra-

ków 1927, s. 74-80; por. też H. Richlý, Der Bronzezeit

in Böhmen, Wien 1894, s. 72, Tab. VII:10; J. Dechelette,

Manuel d’Archéologie préhistorique et celtique, Tome 2
–

Archéologie celtique. Age du Bronze, reed. 1987, Paris

1913-1924, s. 228-229; G. Kyrle, Urgeschichte des kron-

landes Salzburg, Wien 1918, s. 55, Fig. 6:4-5.

17

Z. Rajewski, Wielkopolskie cmentarzyska rzę-

dowe okresu wczesnodziejowego, „Przegląd Archeolo-

giczny”, t. 6/1, 1937, s. 28-85.

18

A. Nadolski, Studia..., s. 39.

19

K. Langenheim, Die Bedeutung der Wikinger für

Schlesiens Frühgeschichte, „Altschlesien“, t. 6/2, 1936,

s. 273-316; H. Jänischen, Die Wikinger im Weischel- und

Odergebiet, Leipzig 1938; E. Petersen, Der ostelbische

Raum, als germanisches Kraftfeld im Lichte der Boden-

funde des 6-8. Jahhunderts, Leipzig 1939, s. 179-185.

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI W DOROBKU A. NADOLSKIEGO

49

jednak oceniona przez naszego bronioznawcę (jak

się wydaje również z przyczyn ideologicznych)

w książce z 1954 r.

20

W czasie wojny opublikowany

został tylko jeden istotny artykuł na interesujący

nas temat, nieznany jednak A. Nadolskiemu

21

.

Podjęte przez A. Nadolskiego, niemal tuż po II

wojnie światowej, studia nad uzbrojeniem wcze-

snośredniowiecznym stanowiły więc ogromne

wyzwanie, zwłaszcza, że w owym czasie poza opra-

cowaniem J. Petersena (omawiającym jednak tylko

wybrane elementy uzbrojenia – przede wszystkim

miecze, a dodatkowo tylko groty włóczni i topory)

nie istniała żadna tak szeroko zakrojona inicjatywa

tego typu. W przypadku interesującej nas tutaj

broni obuchowej, autor, podobnie jak w innych

miejscach, potraktował materiał kompleksowo

22

,

włączając do jego analizy skąpe informacje uzy-

skane ze źródeł pisanych oraz przedstawień ikono-

graficznych, a także umiejętnie wykorzystane dane

etnologiczne

23

. W tym kontekście duże znaczenie

20

P. Paulsen, op. cit.; por. A. Nadolski, Studia...,

s. 39 i przyp. 5 („praca ta jest zresztą pozycją bez war-

tości naukowej”) oraz s. 12.

21

K. Langenheim, Eiserne Äxte aus Gräbern der

frühgeschichtlichen Zeit in Ostpommern und Pomme-

rellen, „Weichselland“, t. 40/1, 1941, s. 1-8.

22

Wartości pracy nie umniejsza w żaden sposób

fakt pominięcia przez A. Nadolskiego kilkunastu za-

bytków, zarówno toporów jak i buław, przechowywa-

nych w zbiorach pozapolskich, oraz publikowanych

w trudno dostępnych periodykach. Powodem takiego

stanu rzeczy są też, zarówno późniejsza chronologia

części z tych zabytków, jak i fakt znalezienia niektó-

rych z nich poza obszarem Polski wczesnopiastowskiej,

objętej opracowaniem Nadolskiego. Nic autor ten nie

wspomina również o zespołach buław przechowywa-

nych w krakowskich kolekcjach muzealnych omówio-

nych przez J. Żurowskiego, op. cit., s. 74-80, a także

okazach buław i kiścieni ze zbiorów I. Chojnowskiego,

przekazanych do Muzeum Wojska Polskiego w Warsza-

wie, opracowanych ostatnio przez A. N. Kirpičnikova.

Znajdują się wśród nich zabytki, które wg rosyjskie-

go badacza pochodzić mogą również z terenu Polski
–

А.Н. Кирпичников, Булавы и кистени из коллекции

И. Хойновского в собрании Музея Войска Полъского,

„Aрхеологические Вести”, nr 7, 2000, s. 227-232.

23

W przypadku analizy danych pochodzących

z wywiadów i badań etnograficznych Autor skupił się

przede wszystkim na pokazaniu roli wyodrębnionego

młotka, jako groźnego elementu bojowego, wykorzy-

stywanego w praktyce chociażby przez górali podhalań-

skich – A. Nadolski, Studia..., s. 37 i przyp. 7-8. Dzisiaj

to spektrum poszerza się chociażby o porównywanie

preferencji w doborze rodzaju drewna wykorzystywa-

nego do wytwarzania toporzysk – por. T. Stępnik, Śre-

dniowieczne wyroby drewniane z Ostrowa Lednickiego

przypisać należy sformułowaniu na łamach „Stu-

diów...” terminu „buława”, wyraźnie odróżnionego

od maczugi

24

, co miało niebagatelne znaczenie

w kontekście występowania w literaturze facho-

wej niejednoznacznych niemieckich pojęć: Keule

i Streitkolben oraz angielskiego mace, którymi

wymiennie posługiwali się rozmaici autorzy w róż-

nych sytuacjach

25

. Kłopoty z nazewnictwem widać

ewidentnie choćby w pracach przedwojennych

26

,

ale należy zaznaczyć iż nie wszyscy badacze zgod-

nie przyjęli propozycję łódzkiego naukowca

27

.

Główną jednak zasługą A. Nadolskiego była sys-

tematyzacja typologiczno-chronologiczna zbioru

172 okazów czekanów i toporów, podzielonych

na 6 podstawowych typów, zgrupowanych głów-

nie ze względu na kształt ostrza i obucha w rzu-

cie bocznym, które z kolei dzieliły się na szereg

podtypów. Tak zaproponowany podział miał auto-

rowi odpowiedzieć głównie na pytanie o chro-

nologię poszczególnych odmian; A. Nadolski

odrzucił natomiast możliwość rozróżnienia (poza

czekanami) form stricte bojowych od narzędzi

28

.

– analiza surowcowa, Studia Lednickie, t. IV, s. 273-

274; P. N. Kotowicz, Nie tylko żeleźca. O rzadziej po-

strzeganych elementach średniowiecznych toporów,

[w:] ad Oderam fluvium. Księga dedykowana pamięci

Edwarda Dąbrowskiego, red. B. Gruszka, Zielona Góra

2008, s. 444-445.

24

A. Nadolski, Studia..., s. 70; tenże, W związku

z recenzją mgra J. Żaka, „Kwartalnik Historii Kultury

Materialnej”, r. II, z. 4, 1954, s. 732.

25

W. Boeheim, Handbuch der Waffenkunde. Das

Waffenwesen in seiner historischen Entwicklung vom

Beginn des Mittelalters bis zum Ende des 18. Jahrhun-

derts, Leipzig 1890, s. 357-359; por. też A. Michalak,

Głowica buławy z Trzciela, pow. Międzyrzecz. Wstęp-

ne uwagi w kwestii występowania buław na ziemiach

polskich w średniowieczu, na tle znalezisk europej-

skich, „Archeologia Środkowego Nadodrza”, t. 4, 2005,

s. 185-186.

26

W. Dziewanowski, Zarys dziejów uzbrojenia

w Polsce, Warszawa 1935, s. 93-95.

27

L. Kajzer sugerował stosowanie terminu buława

jedynie do okazów stanowiących atrybuty dowódcze,

pozostałym przypisując miano maczugi: L. Kajzer,

[rec.] L. Kovacs, A Magyar Nemzeti Múzeum Fegy-

vertárának XI-XIV. Sźazadi csillag alakú buzogányai

(Les massues étoilées des XI

e

– XIV

e

siècles conservées

au Musée National Hongrois), „Folia Archaeologica”,

t. 22, s. 165-181, „Kwartalnik Historii Kultury Material-

nej”, r. 21, nr 2, 1973, s. 352.

28

A. Nadolski, Studia..., s. 36-50, tabl. XII-XVIII.

Autor powrócił do tego problemu w opracowaniu topo-

rów z badań podwodnych przy Ostrowie Lednickim,

wskazując w tym konkretnym przypadku, iż za okazy

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

50

System klasyfikacyjny bez modyfikacji był stoso-

wany przez autora w kolejnych pracach, został też

powszechnie przyjęty przez archeologów polskich

i jest używany, często bezkrytycznie, właściwie

po dziś dzień. Tymczasem, typologia ta, mimo

oczywistych zalet, ma również swoje minusy,

bojowe należy tutaj uznać wszystkie topory o szerokim

ostrzu z brodą, zaliczane do typu V, natomiast za na-

rzędzia zabytki o wąskich ostrzach klasyfikowane jako

typ IV – tenże, Wczesnośredniowieczne militaria...,

s. 14. W odniesieniu do funkcji, autor nie skorzystał

jednak z możliwości, które dają pomiary wagowe za-

bytków, zastosowane po raz pierwszy na większą skalę

przez A. N. Kirpičnikova – por. А. Н. Кирпичников,

Древнерусское оружие. Вып. второй. Копья, сули-

цы, боевые топоры, булавы, кистени IX-XIII вв.,
[

w:] Археология СССР. Свод археологичных источ-

ников Е1-36, Москва-Ленинград 1966, s. 28. Należy

jednak podkreślić, iż również i ten pomiar wzbudza po-

ważne wątpliwości wśród badaczy.

wynikające z niedopracowania definicji niektó-

rych z form wchodzących w skład poszczególnych

podtypów. Jako przykład podać tutaj można pod-

typ Vd, grupujący silnie zróżnicowane konstrukcją

osady i obucha zabytki, których wspólną cechą jest

jedynie obecność ostrza wyciągniętego w brodę

oraz brak kapturka oraz wąsów. Jak wykazano

w innym miejscu tak zaproponowana charaktery-

styka wprowadziła sporo zamieszania, gdyż kolejni

badacze dość niefrasobliwie włączali tutaj zabytki

nie pasujące do innych wariantów typu V

29

. Innym

przykładem jest typ III, w którym pomieszczono

29

Por. na ten temat: P. N. Kotowicz, M. Świątek,

Mittelalterliche Streitäxte aus den Sammlungen des

Regionalmuseums in Jasło. Ein Beitrag zur Kenntnis

der Bewaffnung in den polonischen Karpaten, „Acta

Archaeologica Carpathica“, t. 41, 2006, s. 130-132;

P. N. Kotowicz,, Na tropie spektakularnej omyłki.

Nowe spojrzenie na toporek z „napisem” z Ostrowa

Ryc. 1. Rozprzestrzenienie znalezisk czekanów i toporów wczesnośredniowiecznych z terenu Polski: 1 – zabytki

ujęte w opracowaniu A. Nadolskiego z 1954 r.; 2 – pozostałe okazy. Oprac. P. N. Kotowicz.

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI W DOROBKU A. NADOLSKIEGO

51

zarówno okazy toporów, jak i czekanów

30

. Niestety,

obecnie klasyfikacja A. Nadolskiego jest właściwie

zamkniętym tworem, który mimo prób

31

, trudno

jest rozwinąć

32

. Stało się tak głównie w konsekwen-

cji zastosowania przez M. Głoska w 1996 r., dla

wyróżnionych przez siebie typów i podtypów cze-

kanów i toporów późnośredniowiecznych, numera-

cji będącej kontynuacją systemu A. Nadolskiego

33

.

Wydaje się, że pomysł ten, zważywszy na przyrost

źródeł wczesnośredniowiecznych, był przedwcze-

sny, zwłaszcza iż M. Głosek nie przeprowadził

analizy nowo pozyskanych zabytków. Tymczasem

w porównaniu do liczby czekanów i toporów zna-

nych A. Nadolskiemu, przyrost ten jest ogromny,

gdyż aż ponad 5-krotny, chociaż z większego tery-

torium i szerszego przedziału chronologicznego

34

(por. ryc. 1), przy czym pojawiło się szereg zabyt-

ków nie pasujących do typologii łódzkiego hoplo-

loga

35

. Wydaje się zatem, że stworzenie nowego

Tumskiego w Poznaniu, [w:] Ars et Arma. 3 Spotkanie

Bronioznawcze, Łódź, w druku.

30

A. Nadolski, Studia..., tabl. XV:1-4. Nie zwrócił

na to uwagi też recenzent pracy – J. Żak, (rec.) ANDRZEJ

NADOLSKI, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI

i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodzien-

sis nr 3, Łódź 1954, s. 239 + XVIII tablic + 8 map,

„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, r. II, z. 4,

1954, s. 729.

31

Por. np. P. Strzyż, Uzbrojenie we wczesnośre-

dniowiecznej Małopolsce, „AAL”, nr 52, Łódź 2006,

s. 44 – autor wprowadza podtyp Id

3

dla określenia gru-

py czekanów nie występujących w klasyfikacji A. Na-

dolskiego, lecz próbę tę należy uznać za chybioną, ze

względu na znaczne różnice formalne pomiędzy tymi

zabytkami a innymi formami tego podtypu.

32

W swym ostatnim artykule poświęconym tej te-

matyce, A. Nadolski powtórzył w zasadzie swoje usta-

lenia z 1954 r. – por. A. Nadolski, Polska technika...,
s. 56-57.

33

M. Głosek, Późnośredniowieczna broń obucho-

wa w zbiorach polskich, Warszawa-Łódź.

34

W czerwcu 2012 r. współautor niniejsze-

go artykułu – P. N. Kotowicz – zebrał na potrze-

by przygotowywanej pracy doktorskiej pt. „Topory

wczesnośredniowieczne z ziem polskich”, powstającej

pod kierunkiem prof. dr. hab. Michała Parczewskiego

w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskie-

go, ponad 920 okazów czekanów i toporów z obszaru

dzisiejszej Polski, datowanych na okres od VI po po-

łowę XIII w., a liczba ta z miesiąca na miesiąc rośnie

– por. np. Czerwień – gród między Wschodem a Zacho-

dem. Katalog wystawy, red. J. Bagińska, M. Piotrowski,

M. Wołoszyn, Tomaszów Lubelski-Leipzig-Lublin-

-Rzeszów 2012, tabl. II.8-II.9.

35

Warto wskazać tutaj np. na zabytki z badań na

i przy Ostrowie Lednickim, dla których stworzono już 2

systemu klasyfikacyjnego, mającego charakter

systemu otwartego, i korzystającego z dorobku

pokoleń badaczy europejskich, jest obecnie jed-

nym z ważniejszych wyzwań stojących przed

polskim bronioznawstwem. Ze względu na skąpą

bazę źródłową (liczącą wówczas 5 gwiaździstych

i kulistych okazów

36

) autor nie podjął się natomiast

opracowania klasyfikacji dla buław. Na podsta-

wie analogii ruskich ustalił natomiast ich metrykę

na XII-XIII w., co w świetle dzisiejszej wiedzy,

w kontekście materiałów polskich, jest już tezą nie

do utrzymania

37

. Dzisiaj mamy do czynienia z nie-

mal 10-krotnym przyrostem bazy źródłowej (por.

ryc. 2), ale znaczna jej część to buławy odkryte

przypadkowo, bez kontekstu archeologicznego

38

.

odrębne typologie, wynikające z trudności w dopasowa-

niu części z form do znanych typów – por. W. Tokarski,

Militaria – broń miotająca, obuchowa i drzewcowa,

oraz elementy rzędu końskiego i oporządzenia jeździec-

kiego, [w:] Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostro-

wie Lednickim. Tom I. Mosty traktu gnieźnieńskiego,

red. Z. Kurnatowska, Lednica-Toruń 2000, s. 78-84;

B. R. Borowczak, Topory wojów piastowskich. Bitwa

o Ostrów Lednicki, Szczecin 2008.

36

O ile informacje o znaleziskach z Gądków, Grą-

dów i Szczepankowa, były już publikowane w literaturze

XIX-wiecznej (W. Demetrykiewicz, Mitteillungen der

Anthropologischen Gesellschaft in Wien, Wien 1859,

s. 35; H. Bucholz, Morgensterartigen Streitkolben

von Gondek bei Kurnik, „Verhandlungen der Berliner

Gesselschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urge-

schichte”, Berlin 1884, s. 318; E. Blume, Ausstellung

im Kaiser Friederich-Museum. Vor-und frühgeschich-

tliche Altertümer aus der Provinz Posen, Posen 1909,

s. 108), a egzemplarz z Młodzikowa opracowano wraz

z resztą materiałów z cmentarzyska (L. Leciejewicz,

W. Łosiński, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko

w Młodzikowie w pow. średzkim, „Fontes Archaeologici

Posnanienses”, t. 11, 1960, s. 106, ryc. 5), o tyle buława

z Białego Piątkowa, znajdująca się w prywatnej kolek-

cji W. Hensla, nigdy nie została opublikowana i praca

A. Nadolskiego stanowi jedyne źródło naszej wiedzy

o niej. Według „Studiów...” wykonano ją z żelaza i pla-

terowano złotem. Taka technika wykonania znana jest

z innych egzemplarzy z terenu Europy – por. A. Micha-

lak, Głowica..., s. 188.

37

A. Nadolski, Studia..., s. 198. Wydaje się, że eg-

zemplarze buław gwiaździstych datować można na te-

renie Polski najwcześniej na połowę XIII – 1. połowę

XIV w.

38

Por. szczególnie: P. Strzyż, Ruskie buławy

„gwiaździste” z terenu Małopolski, [w:] Sztuka wojenna

na pograniczu polsko-rusko-słowackim w średniowie-

czu, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. 1, Kraków-Sanok

2005, s. 107-114; A. Michalak, Jeszcze o buławach

średniowiecznych z terenu ziem polskich. Refleksje

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

52

na marginesie znaleziska z Bogucina, pow. Olkusz,

„Acta Militaria Mediaevalia”, t. 2, 2006, s. 103-114;

M. Kosiński, Głowica buławy z zamku Ogrodzieniec,

„Rocznik Muzeum Częstochowskiego”, t. 8, 2007, s. 31-

34; T. Kurasiński, W. Dudak, Dwie średniowieczne gło-

wice buław znalezione w rejonie Skierniewic, [w:] Studia

z dziejów wojskowości, budownictwa, kultury, „Archa-

eologia Historica Polona”, t. 17, Toruń 2007, s. 113-128;

M. Starski, Badania archeologiczne na rynku miejskim

w Pucku, [w:] XVI Sesja Pomorzonawcza. 22-24. 11.

2007 r. Szczecin, część 2, od późnego średniowiecza

do czasów nowożytnych, red. A. Janowski, K. Kowal-

ski, S. Sowiński, „Acta Archaeologica Pomoranica” III,

Szczecin 2009, s. 319-332; K. Dzięgielewski, R. Szczer-

ba, B. Chudzińska, Osadnictwo z wczesnej epoki brązu,

okresu halsztackiego i starszego okresu przedrzymskie-

go oraz ślady działalności człowieka w czasach średnio-

wiecznych i nowożytnych na stanowisku 17 w Podłężu,

pow. wielicki, [w:] Raport 2005-2006, red. S. Kadrow,

Warszawa 2011, s. 341-342, ryc. 20; K. Smoleń, Dwie

Oprócz zagadnień klasyfikacyjno-chronolo-

gicznych Autor omówił również szereg innych,

istotnych zagadnień dotyczących tej kategorii

zabytków, w tym problematyką występowania nie-

wielkich otworów w ostrzach żeleźców czekanów

i toporów, które uznał za wielofunkcyjne „zawiesz-

ki”

39

. Mimo upływu lat i wysunięcia kolejnych

hipotez mających wyjaśnić ich przeznaczenie

problem ten nadal daleki jest od rozwiązania

40

.

buławy z terenu Dolnego Śląska, „Śląskie Sprawozdania

Archeologiczne”, t. LII, 2010, s. 482-486; R. Zdaniewicz,

M. Adamiak, op. cit.; L. Marek, B. Miazga, op. cit.;

Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Ka-

talog wystawy, red. J. Bagińska, M. Piotrowski, M. Wo-

łoszyn, Tomaszów Lubelski- Leipzig-Lublin-Rzeszów

2012, tabl. II.12: 4-7.

39

A. Nadolski, Studia..., s. 38.

40

Przegląd hipotez: P. N. Kotowicz, Nie tylko że-

leźca..., s. 456-459; tenże, Analiza kolekcji toporów

Ryc. 2. Rozprzestrzenienie znalezisk buław średniowiecznych z terenu Polski: 1 – zabytki ujęte w opracowaniu

A. Nadolskiego z 1954 r.; 2 – pozostałe okazy. Oprac. A. Michalak.

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI W DOROBKU A. NADOLSKIEGO

53

A. Nadolski zajął się również pobieżnie analizą

problematyki zdobnictwa zabytków z wyobraże-

niem turów, na przykładzie okazu z Gubina słusz-

nie negując wcześniejsze ustalenia P. Paulsena

odnośnie chronologii i proweniencji tych zabyt-

ków

41

. W ostatnich latach problem ten, również

dzięki nowym odkryciom, zyskał ponownie na

znaczeniu i wydaje się, że jest coraz bliższy roz-

wiązania

42

. Mimo nie dysponowania wówczas

żadnymi konkretnymi dowodami, poza lokaliza-

cją żeleźców w grobach, A. Nadolski odniósł się

również do problemu długości toporzysk. Wskazał

na ich znaczną długość, unikał jednak wówczas

danych liczbowych

43

, które podał („około 70 centy-

metrów i więcej”) na podstawie analizy nowszych

odkryć

44

(w tym jednego opublikowanego w kata-

logu z 1978 r.

45

), w opracowaniu z 1994 r. Ostatnie

znaleziska, pochodzące głównie z badań podwod-

nych ośrodka toruńskiego uszczegółowiły te dane

i pozwoliły na sprecyzowanie, ale i rozszerzenie

tego przedziału. Należy przy tej okazji powiedzieć

również, iż z obszaru Polski pochodzi obecnie naj-

większa liczba opublikowanych toporów z zacho-

wanymi całkowicie toporzyskami

46

. A. Nadolski

średniowiecznych ze zbiorów Muzeum Pierwszych

Piastów na Lednicy, [w:] Topory średniowieczne

z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. A. M. Wyrwa,

P. Sankiewicz, w druku.

41

A. Nadolski, Studia..., s. 45-46; por. też W. Sar-

nowska, Topory wczesnośredniowieczne z obszaru Ślą-

ska, „Światowit”, t. 24, 1962, s. 507-511.

42

Por. F. Biermann, Mittelalterliche Kriegeraus-

rüstung mit der Darstellung eines gehörnten Tieres,

„Waffen und Kostümkunde, Zeitschrift für Waffen- und

Kleidungsgeschichte“, t. 44/1, 2002, s. 63-79; K. Rad-
datz,

„Prunkäxte” – Zeugnisse eines historischen Er-

eignisses, „Archäologisches Korrespondenzblatt“, t. 32,

s. 295-310; P. N. Kotowicz, Early medieval ornamented

axes from the territory of Poland, [w:] Militaria Me-

diaevalia in Central and South Eastern Europe, „Studia

Universitatis Cibiniensis, Series Historica, Supplemen-

tum“, vol. 1, red. I. M. Ţiplic, Sibiu 2011, s. 113-115;

W. Świętosławski, Топор с изображением тура из

могильника в Олень-Колодезе на Дону – военный

трофей из центральной Европы, „Записки Восточ-

ного отделения Российского археологического об-

щества. Новая серия”, t. III (XXVIII), w druku.

43

A. Nadolski, Studia..., s. 37.

44

A. Nadolski, Polska technika..., s. 55 i przyp.

32; A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski, op. cit.,
s. 47.

45

Broń średniowieczna..., kat. 51, tabl. 8.

46

Por. np P. N. Kotowicz, Nie tylko żeleźca...,

s. 445; tenże, Analiza...; W. Chudziak, R. Kaźmierczyk,

J. Niegowski, op. cit.

zajął się również dyspersją zabytków oraz ich

występowaniem na poszczególnych rodzajach

stanowisk

47

. Przyrost bazy źródłowej zweryfiko-

wał nieco ustalenia dotyczące np. obecności lub

nieobecności niektórych typów na terenach, na

których należałoby się ich spodziewać

48

. To samo

można powiedzieć o proporcjach w występowa-

niu zabytków na poszczególnych rodzajach stano-

wisk. Znacznemu wzrostowi, dzięki intensyfikacji

badań, uległ np. współczynnik okazów pozyska-

nych ze środowiska wodnego

49

. Duże znaczenie

miało również w tamtym czasie wskazanie, iż wiele

form traktowanych przed wojną przez badaczy nie-

mieckich za tzw. „wikińskie”, w rzeczywistości

ma swoje korzenie na terenie Europy Środkowej

i mogły być wytwarzane w lokalnych warsztatach

kowalskich

50

. Opinia ta obecnie nie podlega żadnej

dyskusji i została jeszcze potwierdzona badaniami

metaloznawczymi, które przeprowadził J. Pia-

skowski dla kilku żeleźców, przy okazji opraco-

wywania wyników badań w Lutomiersku

51

. Były

to jedne z pierwszych analiz tego typu w warun-

kach polskich

52

, w kolejnych latach praktyka ta

47

A. Nadolski, Studia..., s. 47-48.

48

A. Nadolski wskazywał np. na brak toporów

typu II na obszarze Pomorza oraz obecność czekanów

typu Id głównie na stanowiskach oddalonych od połu-

dniowych granic naszego kraju. Dzisiaj wiemy jednak,

że wnioski te wynikały jedynie ze stanu badań – por.

T. Kurasiński, Topory typu M w grobach na terenie Pol-

ski wczesnośredniowiecznej – próba oceny znalezisk,

[w:] Do, ut des – dar, pochówek, tradycja, „Funeralia

Lednickie”, t. 7, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński,

Poznań, s. 199-224; P. N. Kotowicz, Dwie wczesnośre-

dniowieczne bradatice z południowej Lubelszczyzny,

[w:] Hereditas praeteriti. Additamenta archaeologica

et historica dedicata Ioanni Gurba Octogesimo Anno

Nascendi, red. H. Taras, A. Zakościelna, Lublin 2009,

s. 383-396.

49

Por. np. Borowczak, op. cit.; W. Chudziak,

R. Kaźmierczyk, J. Niegowski, Podwodne dziedzictwo

archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania

2006-2009), Toruń 2011.

50

A. Nadolski, Studia..., s. 50.

51

J. Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów

żelaznych, [w:] Nadolski A., Abramowicz A., Poklew-

ski T. Cmentarzysko z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią,

Łódź 1949, s. 110-139.

52

Palmę pierwszeństwa na tym polu oddać nale-

ży jednak tandemowi autorów opracowujących topo-

ry późnośredniowieczne (w opracowaniu błędnie jako

wczesnośredniowieczne) z miejscowości Czacz, Tarnó-

wek i Swadzin – K. Kapitańczyk, Z. Głowacki, Z. Ku-

rzawa, M. Miedziński, Możliwości poznawcze badań

chemicznych, fizyko-chemicznych i metaloznawczych

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

54

stała się zjawiskiem dość częstym, zresztą głównie

dzięki zaangażowaniu badacza krakowskiego

53

, ale

i innych osób

54

, i została częściowo spożytkowana

przez A. Nadolskiego w opracowaniu z 1994 r.

55

Ostatnie lata przyniosły również wzrost zaintere-

sowania wytwórczością buław w aspekcie techno-

logicznym. Badania tego typu na gruncie polskim

zapoczątkowane zostały, podobnie jak w Europie

56

,

jeszcze w XIX w.

57

W podejmowanych współ-

cześnie studiach nad poszczególnymi zabytkami

analizy metaloznawcze stały się ważną częścią

procesu poznawczego

58

. Analiza składu surowca

w odniesieniu do materiałów archeologicznych,

„ Archeologia Polski”, t. 1, 1957, s. 135-139.

53

Por. np.: J. Piaskowski, Metaloznawcze bada-

nia wczesnośredniowiecznych wyrobów żelaznych na

przykładzie zabytków z Łęczycy, Czerchowa i Bucz-

ka, „Studia z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa”, t. III,

1959, s. 47, 51; tenże, Metaloznawcze badania dawnych

narzędzi rolniczych znalezionych w Krakowie-Nowej

Hucie, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 28/1, 1962,

s. 19; tenże, Metaloznawcze badania przedmiotów że-

laznych i żużla z Szelig i Cekanowa, pow. Płock, oraz

Cieślina, pow. Sierpc, [w:] W. Szymański, Szeligi pod

Płockiem na początku wczesnego średniowiecza, Wro-

cław-Warszawa-Kraków 1967, s. 370, 372, 379-380;

tenże, Metaloznawcze badania wczesnośredniowiecz-

nych narzędzi żelaznych z Radymna, woj. przemyskie,

„Materiały i Studia Muzealne”, t. 4, 1981, s. 175-180;

tenże, Badania metaloznawcze przedmiotów żelaznych

i żużla z wczesnośredniowiecznych stanowisk arche-

ologicznych w Chodliku, woj. Lublin, „Sprawozdania

Archeologiczne”, t. 41, s. 265, 267. Znaczenie tego typu

badań dla studiów bronioznawczych omawia W. Świę-

tosławski, Technologia produkcji uzbrojenia w Polsce

średniowiecznej w świetle źródeł archeologicznych,

[w:] Pamiętnik XIV Powszechnego Zjazdu Historyków

Polskich, t. 2, Toruń 1994, s. 317-321.

54

Por. np.: J. Ginalski, Wczesnośredniowieczne

depozyty przedmiotów żelaznych z grodziska „Fajka”

w Trepczy koło Sanoka, „Sprawozdania Archeologicz-

ne”, t. 49, 1997, s. 235-236; M. Biborski, J. Stępiński,

Die Ergebnisse metallkundlicher Untersuchungen an

frühmittelalterlichen Eisenwerkzeugen aus dem Hort-

fund von Kraków Kurdwanów, „Acta Archaeologica

Carpathica”, t. 36, 2001, s. 75-87.

55

A. Nadolski, Polska technika..., s. 57-58.

56

N.G. Bruzelius, Die antiquarischen Funde im

Hafn zu Ystad (Schonen), „Archiv für Anthropologie.

Zeitschrift für Naturgeschichte und Urgeschichte des

Menschen”, t. 5, Braunschweig 1872, przyp. 1.

57

J. Żurowski, op. cit., s. 77.

58

J. Gurba, Dwa zabytki brązowe z Czermna-

-Czerwienia, [w:] Archeologia i starożytnicy. Studia

dedykowane Profesorowi Andrzejowi Abramowiczo-

wi w 70 rocznicę urodzin, red. M. Głosek, Łódź 1997,

brązowego użytego do odlania korpusu głowicy

może posłużyć do określenia, na podstawie specy-

ficznej kombinacji pierwiastków śladowych w nim

zawartych, pochodzenia poszczególnych okazów

59

.

Z tego pobieżnego przeglądu wyraźnie wynika,

jak ogromne znaczenie dla polskiej archeologii

i bronioznawstwa miała monografia A. Nadol-

skiego z 1954 r., również w zakresie badań nad

wczesnośredniowieczną bronią obuchową, których

niektóre wątki były przez bohatera tych rozważań

rozwijane również w kolejnych opracowaniach.

Wśród nich ważne miejsce zajmuje artykuł doty-

czący symbolicznego przeznaczenia uzbrojenia

zaczepnego, ukazanego na przykładzie maczugi

60

.

Oczywiście, stan badań powodował, że wiele

tabela 1; R. Zdaniewicz, M. Adamiak, Relikt broni obu-

chowej z Chudowa, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. 7,

2011, s. 192-196; L. Marek, B. Miazga, Średniowiecz-

na buława z okolic Wrocławia, „Śląskie Sprawozdania

Archeologiczne”, t. LIV, 2012, s. 371-374.

59

A. Michalak, Wpływy..., s. 59-61.

60

A. Nadolski, Odo episcopus..., op. cit; ostatnio

na ten temat: A. Michalak, A 14th century..., Fig. 1.

Przyjęte przez A. Nadolskiego przekonanie o tym, że

buławy były ulubioną bronią walczących duchownych,

ze względu na chęć uniknięcia przelania krwi chrze-

ścijan, traktowane jest jednak w nowszej literaturze

jako nie mająca podstaw źródłowych legenda. Nowsze

ustalenia podkreślają, że analizowane przez badacza

wyobrażenie biskupa Oda z tego typu bronią na Tka-

ninie z Bayeux wynikało raczej z jej roli jako atrybutu

dowódczego – por. P. F. Thorne, Clubs and Maces in

the Bayeux Tapestry, „History Today”, t. 32/10, 1982,

s. 48-50; K. DeVries, Medieval military technology,

Toronto 1992, s. 27. Osobną kwestią pozostaje stan

badań nad maczugami. Z terenu Polski nie dysponu-

jemy oryginalnymi znaleziskami tego typu. Przyznać

trzeba, że w ogóle występują one rzadko w materiałach

europejskich. Dysponujemy kilkoma zabytkami inter-

pretowanymi jako maczugi z grodziska w Mikulčicach

na terenie Moraw oraz okazem wydobytym ze studni

grodziska Varbola – H. Moora, Muistsete linnuste uuri-

mise tulemustest Eesti NSV-s. – Muistesed asulad ja

linnused. Arheoloogiline kogumik, Tallin 1955, s. 86,

Pl. XIV: 5; L. Poláček, O. Marek, R. Skopal, Holzfunde

aus Mikulčice, [w:] Studien zur Burgwall von Mikulčice,

Band 4, red. L. Poláček, Brno 2000, s 202, Abb. 34:1,7.

Występuje jednak całe bogactwo przedmiotów tej for-

my, których funkcji nie jesteśmy w stanie przekonywa-

jąco wyjaśnić – A. P. Apтемъев, Кистени и булавы

из раскорок Новгорода Великого, [w:] Материалы

по археологии Новгорода 1988 г., red. В. Л. Янин, П.

Г. Гайдуков, Москва 1990, pис. 6-7; C. Earwood, Wo-

oden artefacts from the medieval town of Dawidgródek,

Belarus, „Wiadomości Archeologiczne”, t. LVI, 2002-

2003, s. 408-409; I. Kaminskaitė, XIII-XV a. medinės

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI W DOROBKU A. NADOLSKIEGO

55

aspektów poznawczych dotyczących tej kategorii

zabytków było dla łódzkiego bronioznawcy niedo-

stępnych. W przypadku wszystkich kategorii broni

obuchowej ogromny postęp nastąpił niedawno,

zarówno dzięki przyrostowi bazy źródłowej

61

,

jak i w wyniku postępu prac nad tym zagadnie-

niem w krajach ościennych

62

, oraz opracowaniem

lazdos su buoželėmis: faktai ir hipotezės, „Lietuvos ar-

heologija”, t. 34, 2008, s. 151-170.

61

Wyraźnie widoczne jest to w dwóch ostatnio

opublikowanych monografiach regionalnych uzbrojenia

wczesnośredniowiecznego z terenu Pomorza i Małopol-

ski – P. Świątkiewicz, Uzbrojenie wczesnośredniowiecz-

ne z Pomorza Zachodniego, AAL, nr 48; Łódź 2002;

P. Strzyż, op. cit.; por też P. N. Kotowicz, A. Michalak,

Status of Research on Early-Medieval Armament in Ma-

łopolska. Remarks Regarding the Monograph Study by

Piotr Strzyż (2006A), „Acta Archaeologica Carpathica”,

t. 42-43, 2007-2008, s. 371-417.

62

Topory i czekany: M. Atgāzis, Latgaļu 9. – 12.

gs. cirvji, „Arheoloģija un Etnogrāfija”, t. 6, 1964,

s. 105-125; tenże, Āvas cirvai Latvijā, Arheoloģija

un Etnogrāfija, t. 19, 1997, s. 53-63; R. Volkaitė-

Kulikaskienė, Kovos kirviai Lietuvoje ankstyvojo feo-

dalizmo laikotarpiu, „Lietuvos TSR Mokslų Akademijos

Darbai”, t. A/1 (16), 1964, s. 103-114; Кирпичников

А. Н., Древнерусское оружие. Вып. второй. Копья,

сулицы, боевые топоры, булавы, кистени IX-XIII вв.,
[

w:] Археология СССР. Свод археологичных источ-

ников Е1-36, Москва-Ленинград 1966; A. Ruttkay,

Waffen und Reiterausrüstung des 9. bis zur ersten Hälf-

te des 14. Jahrhunderts in der Slowakei (II), „Slovenska

Archeologia”, t. XXIV/2, 1976, s. 305-312; U. Dahmlos,

Francisca – bipennis – securis. Bemerkungen zu ar-

chäologischem Befund und schriftlicher Überlieferung,

„Germania”, t. 55, 1977, s. 141-165; W. Hübener, Eine

Studie zu den Beilwaffen der Merowingerzeit, „Zeit-

schrift für Archäologie der Mittelalters”, t. 8, 1980,

s. 65-127; L. Kovács, Vooruženie vengrov – obretatelej

rodiny: sabli, boevye topory, kop’ ja (Die Waffen der

landnehmenden Ungarn: Säbel, Kampfäxte, Lanzen),

„Mitteilungen des Archäologischen Instituts der Ungari-

schen Akademie der Wissenschaften”, t. 10/11, 1980/81,

s. 243-255 + Taf. 1-6; P. Hallinder, Streit- und Arbeits-

äxte, [w:] Birka II/2. Untersuchungen und Studien,

Systematische Analysen der Gräberfunde, red. G. Ar-

widsson, Stockholm 1986, s. 45-50; I. Heindel, Äxte des

8. bis 14. Jahrhunderts im westslawischen Siedlungsge-

biet zwischen Elbe/Saale und Oder/Neiße, „Zeitschrift

für Archäologie“, t. 26, 1992, s. 17-56; A. Malonaitis,

Schmaläxte mit Nacken in Litauen, „Archaeologica

Baltica“, t. 5, 2002, s. 163-183; P. Westphalen, Die Ei-

senfunde von Haithabu, Neumünster 2002, s. 53-68;

D. Gh. Teodor, Topoare medievale timpurii în regiunile

Carpato-Nistriene, [w:] Spaţiul carpato-dunăreano-

pontic în mileniul marilor migraţii, Buzău 2003, s. 541-

554; В. Йотов, Въоръжението и снаряжението от

българското средновековие (VII-XI век), Варна 2004,

s. 85-105; S. Mäntylä, Broad-bladed battle-axes, their

function and symbolic meaning, [w:] Rituals and relati-

ons. Studies on the society and material culture of the

Baltic Finns, red. S. Mäntylä, Helsinki 2005, s. 105-130.

Buławy: А.Н. Кирпичников, Древнорускоe.., op.

cit., s. 47-57; L. Kovács, A Magyar Nemzeti Múzeum

Fegyvertárának XI-XIV. Sźazadi csillag alakú bu-

zogányai, „Folia Archaeologica”, t. 22, 1971, s. 165-181;

G. Trotzig, En gotländsk “bronsklubba” i Västmanlands

läns museum, „Västmanlands läns museum”, r. 1978,

s. 104-111; H. Eberly, Forst Stiefenberg (Ldkr. Bam-

berg), „Ausgrabungen und Funde in Oberfranken”, t. 3,

1981-1982, Bamberg 1983/1984, s. 25; T. Durdík, Bron-

zová hlavice palcátu z Plzně – Der Bronzekopf eines

Morgensterns aus Plzeň, „Archaeologia historica“,

t. 15/1990, s. 419-424; tenże, Bronzová hlavice palcá-

tu z Plzně – The Bronze Mace Head from Plzeň – Der

Bronzekopf des Streitkolbens (Morgenstern) aus Plzeň

(Pilsen), „Starožitnosti a užité umění“, t. 3/1996, s. 18,

28; С. Витлянов, Боздыгани от музеите в Плиска,

„Мадара и Преслав”, ВИСб. 59/4, 1990, s. 168-174;

F. Sandsted, „Hafdi kylfu stora i hendi“ – Ett bidrag till

kunskapen om den tidigmedeltida stridsklubban, „Med-

delande 52 från Armemuseum”, 1992, s. 73-103; V. Goš,

Středověký palcát ze Šumperka, „Informační zpravodaj,

Česká archeologická společnost – pobočka pro severní

Moravu a Szelsko”, 1993, srpen, s. 50-51; В. Парушев,

Боздыгани от музеяв Добрич, „Археология”, t. 3-4,

1998, s. 67-72; M. Atgāzis, Kaujas vāles Latvijā 10.–14.

gadsimtā, Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls, t. 2,

1999, s. 16-33; Ch. Gravett, G. Turner, English Medieval

Knight 1200-1300, „Warrior”, t. 48, Oxford 2002, s. 6;
X.

Кузов, Боздугани от Варненския Aхеологически

Музей, [w:] Weapons and Military Equipment during

the late antiquity and the middle Ages 4

th

-15

th

centu-

ries, red. В. Йотов, В. Николов, В. Славцев, Варна

2002, s. 179-190; P. Kouřil, Bronzová hlavice palcátu

z opevněného sídla Přerovec, „Archaeologia historica”,

t. 28, 2003, s. 649-651; J. Sigl, Bronzová hlavice palcátu

z Hradce Králové, „Zpravodaj muzea v Hradci Králové”,

t. 29, 2003, 213-215; E. Cosack, Tatwerkzeug Morgen-

stern, „Archäologie in Niedersachsen”, 2004, s. 128-

130; J. Kalferst, Bronzová hlavice palcátu z Mlázovic,

okr. Jičín, „Zpravodaj muzea v Hradci Králové”, t. 34,

2008–2009, s. 173-176; A. Mäsalu, J. Peets, Sõjanu-

iad, võimusümbolid ja margapuud, [w:] Ilusad asjad.

Tähelepanuväärseid leide Eesti arheoloogiakogudest,

red. U. Tamla, Tallin 2010, s. 1-26; A. Mäsalu, A rare

macehead from the village of Tammeküla, Hargla par-

ish, „Archaeological Fieldwork in Estonia”, 2009,

s. 141-145; tenże, Estlands schönste Streitkeule des

12.–13. Jahrhunderts, „Baltic Journal of Art History”,

Spring 2010, s. 201-220; R. D’Amato, Σιδηροράβδιον,

βαρδούκιον, ματζούκιον, κορύνη: the War-mace of

Byzantium, 9

th

-15

th

century AD: new evidence from

the Balkans in the collection of the World Museum of

Man, Florida, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. 7, 2011,

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

56

podobnych zabytków, występujących zarówno

w okresie poprzedzającym

63

jak i następującym

64

po

wczesnym średniowieczu. Szczególną uwagę zwra-

camy jeszcze raz na doniosłość szeroko zakrojonych

badań podwodnych w jeziorach Niżu Polskiego

65

,

w tym przede wszystkim w jeziorze Lednickim

66

,

w trakcie których pozyskano duże kolekcje tego

typu uzbrojenia, w wielu przypadkach szczęśliwie

zachowane w całości, wraz z toporzyskami. Dało to

asumpt do szczegółowych badań specjalistycznych,

zarówno jeśli idzie o rozpoznanie gatunków drzew,

używanych do produkcji toporzysk

67

, a także spo-

s. 7-48; J. Musil, Nález zlomku hlavice bronzového

palcátu z k. ú. Hošťalovice (okr. Chrudim, Pardu-

bický kraj), „Časopis společnosti přátel starožitností”,

t. 120/3-4, 2012, s. 238-244; J. Fröhlich, O. Chvojka,

Nález středověkého palcátu v Kolodějích nad Lužnicí,

Výběr, „Časopis pro historii a vlastivědu jižních Čech”,

t. 3, 2012, s. 186-189; S. Chmielowiec, V. Kašpar, Mili-

taria a další předměty ze železa a barevných kovů

z archeologických výzkumů předlokační aglomerace

u kostela Sv. Petra na poříčí na Novém Městě Pražském,

„Archeologie ve středních Čechách”, t. 16, 2012, s. 954-

955, 957, obr. 3, 5: d, obr. 8.

63

G. Kieferling, Bemerkungen zu Äxten der römi-

schen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit

im mitteleuropäischen Barbaricum, [w:] Beiträge zu

römischer und barbarischer Bewaffnung in der ersten

vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg

1994, s. 335-356.

64

M. Głosek, op. cit.; por. też: P. N. Kotowicz,

A. Michalak, Late Medieval Battle-axes with tangs

from the Polish Lands. A Component of Tatar or Lo-

cal Weaponry?, „Fasciculi Archaeologiae Historicae”,

fasc. 20, 2007, s. 9-21.

65

W. Chudziak, R. Kaźmierczyk, J. Niegowski, op. cit.

66

A. Kola, G. Wilke, Mosty sprzed tysiąca lat. Ar-

cheologiczne badania podwodne przy rezydencji pierw-

szych Piastów na Ostrowie Lednickim, Toruń 2000,

s. 69-73; W. Tokarski, op. cit., s. 78-84; J. Górecki, Gród

na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków

grodowych pierwszej monarchii piastowskiej, Ledno-

góra 2001, s. 136-142; Waffen und Reiterausrüstungen

von Ostrów Lednicki – Zur Geschichte des frühen po-

lnischen Staates und seines Heeres, „Zeitschrift für

Archäologie des Mittelalters”, t. 29, 2001, s. 53-60;

B. R Borowczak, op. cit.

67

T. Stępnik, op. cit.; tenże, Drewniane toporzy-

ska w świetle analizy surowcowej, [w:] Topory średnio-

wieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. A. M.

Wyrwa, P. Sankiewicz, w druku; P. N. Kotowicz, Nie

tylko żeleźca..., s. 442-444; M. Michniewicz, Uwagi

botanika o resztkach roślinnych z grobów z cmentarzy-

ska w Lubieniu, pow. piotrkowski, [w:] T. Kurasiński,

K. Skóra, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkie-

letowe w Lubieniu, pow. piotrkowski, Łódź 2012, s. 335.

sobów łączenia żeleźców z drewnianymi elemen-

tami – głównie w postaci skrawków skór

68

. Obecnie

możliwe jest określenie sposobów osadzania nie-

których z toporów i ich stabilizacji na toporzy-

sku

69

, a także wzmocnienia samego toporzyska

70

.

Podobne, szczegółowe analizy są coraz częstsze

również w przypadku buław, głównie ze względu

na fakt odkrywania okazów zachowanych w cało-

ści

71

, przy czym analizę dendrologiczną przepro-

wadzono jedynie dla nielicznych zabytków, w tym

buławy z Raciborza

72

. Dalsze badania tego typu

ujawnić mogłyby preferencje wytwórców w zakre-

sie doboru materiału, a także obecność innych

szczegółów konstrukcyjnych rękojeści. Wnikliwiej

należałoby się zająć również kwestią osadzania gło-

wic na trzonach, gdzie stosowano zarówno żelazne

kliny, jak i metalowe i skórzane podkładki dla lep-

szego ich umocowania na drzewcu

73

. Podjęto rów-

nież problem przechowywania toporów, zarówno

w związku z coraz częstszym odkrywaniem drew-

nianych i skórzanych futerałów, jak i takiej interpre-

tacji szczątków tkanin pokrywających ich żeleźca

74

.

Istotnym problemem badawczym, ze względu na

analogiczność niektórych form uznawanych za

bijaki kiścieni oraz głowice buław, jest właściwa

identyfikacja zabytków, przy czym wydaje się sto-

sowane do tej pory podziały oparte na kryterium

68

P. N. Kotowicz, Nie tylko żeleźca..., s. 450; A. Mi-

chalak, P. Wolanin, Skóra w służbie wojny. Militarne

i pozamilitarne, skórzane elementy wyposażenia wo-

jownika w średniowieczu. Przegląd problematyki, [w:]

Nie tylko broń. Niemilitarne wyposażenie wojowników

w starożytności i średniowieczu, red. W. Świętosławski,

Acta Archaeologica Lodziensia, nr 54, s. 103; T. Radek,

Analiza materiałowa skór z toporów średniowiecznych,

[w:] Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego

i Giecza, red. A. M. Wyrwa, P. Sankiewicz, w druku.

69

P. N. Kotowicz, Nie tylko żeleźca..., s. 450; tenże,

Analiza....

70

Ibidem, s. 451, 453-454.

71

A.P. Apтемъев, П.Г. Гайдуков, op. cit., Рис. 2.

72

Trzon ten wykonano z jesionu (Fraxinus L.)

– por. A. Michalak, Głowica..., s. 195, natomiast okazu
znalezionego w Sajókeresztur – z dzikiej jabłoni (Malus

sylvestris) – J. Żurowski, op. cit., przyp. 246a.

73

A. Michalak, Głowica..., Tabl. V; 3; A.P.

Apтемъев, П.Г. Гайдуков, op. cit., Рис. 2.

74

F. Westphal, Die Holzfunde von Haithabu, [w:]

Die Ausgrabungen in Haithabu. Elfter Band, Neumün-

ster 2006 s. 54–55, Taf. 30:1-6; 31:1-3; P. N. Kotowicz,

Nie tylko żeleźca..., s. 454, 456; A. Michalak, P. Wolanin,

op. cit., s. 103, ryc. 2:7; A. Sikorski, Tkanina płócienna

na toporze z Łubowa, gm. loco, woj. wielkopolskie,

„Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. XI,

2010, s. 157-164.

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI W DOROBKU A. NADOLSKIEGO

57

średnicy światła osady nie wydają się być przeko-

nywujące

75

. Rosnąca baza źródłowa spowodowała

również, iż doprecyzowano niektóre zagadnienia

czy też wysunięto nowe hipotezy związane z pro-

weniencją i chronologią niektórych typów czeka-

nów i toporów

76

oraz buław

77

, a także zajęto się na

75

A. Nadolski, Relikt późnośredniowiecznej broni

obuchowej z Rękownicy, woj. olsztyńskie, „Prace i Ma-

teriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego

w Łodzi, Seria Archeologiczna”, Nr 25: 1978, s. 283; M.

Głosek, Późnośredniowieczna..., s. 54; B. Rokitowska,

M. Wołoszyn, Wczesnośredniowieczne zabytki pocho-

dzenia wschodniego z wykopalisk w Pełnatyczach, pow.

Przeworsk, „Rocznik Przemyski”, t. 37/1, 2001, s. 43-59.

76

M. Kara, Z badań nad wczesnośredniowieczny-

mi grobami z uzbrojeniem z terenu Wielkopolski, [w:]

Od plemienia do państwa. Śląsk na tle wczesnośrednio-

wiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej, red. L. Lecieje-

wicz, Wrocław-Warszawa 1991, s. 99-120; tenże, The

Graves of the Armed Scandinavians from the Middle and

the Younger Viking Period from the territory pf the First

Piasts’ State, [w:] Medieval Europe 1992. Pre-printed

Papers, vol. 4: Death and Burial, York 1992, s. 167-177;

K. Wachowski, Elementy rodzime i obce w uzbrojeniu

wczesnośredniowiecznym na Śląsku, „Acta Universi-

tatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, t. 23/1, 2001,

s. 153-176; D. Tereszczuk, Rozpowszechnienie toporów

typu Popęszyce w Europie Środkowej, [w:] Wojskowość

ludów Morza Bałtyckiego, Mare Integrans. Studia nad

dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, red. M. Bogac-

ki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2007, s. 230-239;

P. N. Kotowicz, Dwie wczesnośredniowieczne..., op. cit.

77

Przyrost odkrywanych materiałów z terenu Euro-

py, pozwolił na szersze spojrzenie w kwestii pochodzenia

poszczególnych form na obszarze Polski. W dotychcza-

sowych badaniach buławy traktowano niemal wyłącz-

nie jako import z Europy Wschodniej, w szczególności

Rusi. Z rzadka dopuszczano możliwość również miej-

scowej produkcji części zabytków. Dostrzegalne kon-

centracje znalezisk, ewidentnie grupujące się wzdłuż

wschodniej i południowej dzisiejszej granicy Polski,

sugerowały również inne kierunki napływu tych zabyt-

ków. Baczniejsza analiza ukształtowania poszczegól-

nych korpusów, połączona ze studiami porównawczymi

analogicznych form występujących na terenie Węgier

czy obszarach bałtyckich pozwoliła na wyodrębnie-

nie w materiałach polskich egzemplarzy które pojawić

mogły się na naszych ziemiach również z tych kierun-

ków. W wypadku egzemplarzy późnośredniowiecznych

zdobionych charakterystycznym ornamentem, prawdo-

podobna jest również ich środkowoeuropejska geneza

– por. A. Michalak, Wpływy wschodnie czy południo-

we? Z badań nad pochodzeniem buław średniowiecz-

nych na ziemiach polskich, [w:] Держава та армiя,

„Висник Национальногo Университету Львивскъка

Политехника”, No. 571, 2006, s. 56-59; tenże, O dwóch

średniowiecznych buławach z Pomorza Zachodniego,

powrót problematyką zdobnictwa i symboliki oka-

zów odkrytych na ziemiach polskich

78

i przyjrzano

się toporom odkrywanym w grobach zarówno

ciałopalnych, jak szkieletowych z terenu monar-

chii piastowskiej

79

. Niezwykle ważne, ale dalekie

[w:] Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego. Mare In-

tegrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyc-

kiego. Materiały z II Międzynarodowej Sesji Naukowej

Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin 4-6 sierpnia

2006 r., red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń

2007, s. 128-149. Zob. także Ш.И. Бектинеев, Булавы

и кистени XI-XIV вв. на территории Беларуси, [w:]

Сяредевяковыя старажытнассчи Беларуси: Но-

выя матерыялы и даследаванни, ред. В. М. Ляюко,

Минск 1993, s. 99-106; R. Liwoch, Buławy z zachod-

niej Ukrainy, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. 2, 2006,

s. 67-78; Н.А. Плавинский, Булавы конса X-XIII вв.

на территории Беларуси, [w:] Археология и история

Пскова и Псковской земли. Семинар имени акаде-

мика В. В. Седова. Материалы 54 заседания (15–17

апреля 2008 года), Псков 2009, s. 363–381; A. Mäsalu,

A rare..., op. cit., s.141-144.

78

Por. np. A. Drozd, A. Janowski, Wczesnośre-

dniowieczny topór inkrustowany z miejscowości Pień

na ziemi chełmińskiej, [w:] Wojskowość ludów Morza

Bałtyckiego, Mare Integrans. Studia nad dziejami wy-

brzeży Morza Bałtyckiego, red. M. Bogacki, M. Franz,

Z. Pilarczyk, Toruń 2007, s. 106-127; M. Góra, P. N. Ko-

towicz, Ornamentowany czekan z wczesnośrednio-

wiecznej osady obronnej w Barkowicach Mokrych koło

Sulejowa, „Prace i Materiały Muzeum Archeologiczne-

go i Etnograficznego w Łodzi”. t. 44, 2008-2009, s. 237-

263; A. Janowski, From the North-Eastern to Central

Europe. Silver-inlayed Axe from the Early Medieval

Chamber Grave in Pień on the Chełmno Land (Po-

land), „Археология и история Пскова и Псковской

земли”, t. 55, 2010, s. 164-176; P. Kucypera, P. Pranke,

S. Wadyl, Wczesnośredniowieczne miniaturowe toporki

metalowe z Europy Środkowo-Wschodniej i Północnej.

Korpus zabytków, [w:] Życie codzienne przez pryzmat

rzeczy, red. P. Kucypera, S. Wadyl, Toruń 2010, s. 103-

176; ciż, Wczesnośredniowieczne toporki miniaturowe,

Toruń 2011; P. N. Kotowicz, Early medieval..., op. cit.;

tenże, The Sign of the Cross on the Early Medieval Axes

– A Symbol of Power, Magic or Religion?, [w:] Weapons

Brings Peace? Warfare in Medieval and Early Modern

Europe, red. L. Marek, Wrocław, w druku.

79

P. N. Kotowicz,... wszystką jego broń umieścili

obok niego... Pochówki wojowników (?) na wczesnośre-

dniowiecznych, ciałopalnych cmentarzyskach kurha-

nowych z terenu Polski, [w:] Epidemie, klęski, wojny,

„Funeralia Lednickie”, t. 10, red. W. Dzieduszycki,

J. Wrzesiński, Poznań 2008, s. 31-374; J. Wrzesiński,

Groby z toporami w państwie Piastów, [w:] Non sensistis

gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70.

rocznicę urodzin, red. O. Ławrynowicz, J. Maik, P. A.

Nowakowski, Łódź 2011, s. 463-486.

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

58

jeszcze od wyczerpania, są również studia poświę-

cone grzywnom siekieropodobnym i ich związ-

kom zarówno z pierwowzorami (czyli toporami),

jak i pieniężnym systemem pozamonetarnym

80

.

Zwrócono również uwagę, na fakt używania buław

nie tylko w walce wręcz (teza ta była powszechna

również w pracach A. Nadolskiego), ale i jako

broni służącej do ciskania w przeciwnika, czy na

polowaniach

81

.

Jedyną kategorią zabytków wiązanych z wcze-

snośredniowieczną bronią obuchową, która nie poja-

wiła się w żadnym z opracowań A. Nadolskiego są

kiścienie. Podobnie jak w przypadku buław, wiele

aspektów związanych z problematyką ich występo-

wania na ziemiach polskich czeka jeszcze na wyja-

śnienie, zwłaszcza że oręż ten epizodycznie pojawia

się na tym terenie. Znaczny postęp badawczy odno-

śnie tych zabytków nastąpił dopiero na początku

XXI w.

82

Wcześniej, mimo opublikowania kilku

kiścieni pochodzących z obszaru Polski, zabytki te

bądź nie zostały właściwie zidentyfikowane, bądź

nie poświęcono im zbyt wiele miejsca, ograniczając

się głównie do stwierdzenia ich związku z ruskim

milieu

83

. Zarysowanie problematyki związanej

80

Por. głównie: E. Zaitz, Wczesnośredniowieczne

grzywny siekieropodobne z Małopolski, „Materiały

Archeologiczne”, t. 25, 1990, s. 142-178; J. Adamczyk,

Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średnio-

wieczu, Warszawa 2004, s. 211-245.

81

D. M. Wilson, The Bayeux Tapestry, London

2004, fol. 61; A. Michalak, A 14th century Hungarian

knobbed mace head from “Góra Birów” in Podzamcze

on the Polish Jura Chain, [w:] Cum Arma Per Aeva.

Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów, red.

P. Kucypera, P. Pudło, Toruń 2011, s. 173-200; M. Ce-

twiński, Nie samym mieczem: broń heraldyczna boha-

terów, [w:] Non sensistis gladios..., op. cit., s. 79.

82

B. Rokitowska, M. Wołoszyn, op. cit., s. 48-49;

O. Ławrynowicz, P. Strzyż, Nowe zabytki broni obucho-

wej z okolic Roztocza, „Archeologia Polski Środkowow-

schodniej”, t. 6 (za 2001), 2003, s. 258, 261, ryc. 1:1-2;

J. Ginalski, P. N. Kotowicz, Elementy uzbrojenia i opo-

rządzenia jeździeckiego z grodziska wczesnośrednio-

wiecznego „Horodyszcze” w Trepczy, pow. Sanok, stan.

2, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka

Archeologicznego”, t. 25, Rzeszów 2004, s. 197-199,

tabl. II:1-2.

83

J. Gurba, A. Czerepiński, Ciekawy staroruski

zabytek z Czerwienia, „Z Otchłani Wieków”, t. 31/3,

1965, s. 239-241; ciż, Rogowy kiścień z Czermna, [w:]

Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus

dicatus, red. K. Jażdżewski, Wrocław 1968, s. 484-489;

A. Szpunar, Zabytki archeologiczne w kolekcji Państwa

Szymanowskich w Tarnowie, „Rocznik Tarnowski”,

1991/92, s. 241, ryc. 5:d.

z kiścieniami zawdzięczamy pracom rosyjskich

badaczy, zajmujących się ich występowaniem na

terenie Rusi, które ukazały się już po opublikowa-

niu monografii A. Nadolskiego z 1954 r. Należy

zwrócić jednak uwagę na fakt dużej rozbieżności

poglądów tych autorów odnośnie przeznaczenia

funkcjonalnego takich zabytków

84

. Na rodzi-

mym gruncie zwrócenie uwagi na występowanie

kiścieni na obszarze Polski zawdzięczamy głównie

serii artykułów P. Kotowicza

85

. Badacz ten zebrał

i szczegółowo scharakteryzował znaleziska, przed-

stawił ich kontekst i chronologię w oparciu o ana-

lizę materiałów wschodnich. Odniósł się również

do problemu genezy tych zabytków

86

. Po ukazaniu

się tych prac pojawiły się nowe zabytki tego typu,

już właściwie zinterpretowane

87

. Jako, że więk-

szość kiścieni odkryto na południowo-wschodnich

terenach Polski, zasadnym wydaje się uznanie ich

związku z kulturą staroruską, gdzie zabytki tego

typu najbardziej popularne były w XII-XIII w.

Poza Rusią kiścienie znane były także wśród Awa-

rów

88

, Chazarów i Bułgarów Nadwołżańskich

89

,

84

А. Н. Кирпичников, Древнорускоe.., s. 58-64;

tenże, Булавы и кистени..., op. cit., s. 232-234; A. P.

Apтемъев, op. cit., s. 5-10; Ш.И. Бектинеев, op. cit.;

L. Smirnova, Weights, not bludgeons. A reappraisal

of the functionality of a particular category of objects

in metal and bone, [w:] From Hooves to Horns, from

Mollusc to Mammoth – Manufacture and Use of Bone

Artefacts from Prehistoric Times to the Present, red.

H. Luik i inni, Muinasaja teadus, t. 15, Tallinn 2005,
s. 277-292.

85

P. N. Kotowicz, Uwagi o znaleziskach kiścieni

wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski, „Acta Mil-

itaria Mediaevalia”, t. II, s. 51-66; tenże, Early medi-

eval war-flails (kistens) from Polish Lands, „Fasciculi

Archaeologiae Historicae”, fasc. 21, s. 75-86.

86

Etymologia nazwy jak i najstarsze znaleziska ze

obszarów zajętych przez Sarmatów (z III i IV w. n.e.)

wydaje się wskazywać na jego genezę – świat azjatyc-

kich koczowników – P. N. Kotowicz, Uwagi..., op. cit.,

s. 52, tenże, Early medieval war-flails..., s. 75.

87

Czerwień..., op. cit., tabl. II.12:1-3. Obecnie baza

źródłowa obejmująca tę kategorię zabytków zamyka się

w liczbie ok. 20 egzemplarzy.

88

É. Garam, Avar kori csont vagy korbácvégek és

ostorbuzogányok, „Communicationes Archaeologicae

Hungariae”, 1998, s. 109-121; J. Zábojník, K problema-

tike bijakov z obdobia Avarského Kaganátu, „Slovenská

Archeológia”, t. LVII/1, 2009, s. 169-180.

89

A. Х. Халиков, Кулътура Билара. Булгарскийе

орудия, труда и оружие X-XIII вв., Москва 1985,
s

. 182-184; A. В. Крыганов, Кистени салтово-май-

ацкой културы Подонья, „Советская Археологиа”,
t

. 1987/2, 1987, s. 63-69; И. Л. Измайлов, Вооружение

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI W DOROBKU A. NADOLSKIEGO

59

ponadto występują w Rumunii

90

oraz Bułgarii

91

,

a sporadycznie pojawiają się w Finlandii

92

i Niem-

czech

93

. Z obszaru Polski Piastowskiej, objętej

zainteresowaniem A. Nadolskiego, znamy jak

dotąd jedynie 3 egzemplarze tej kategorii uzbro-

jenia. Pochodzą one z ważnych ośrodków władzy

и военное дело населения Волжской Булгарии X – на-

чала XIII в., Казань-Магадан 1997, s. 103-111.

90

I. Barnea, Arme şi piese harnaşament, [w:] Dino-

getia I, „Biblioteca de Archeologie”, t. XIII, Bucureşti

1967, s. 340-341.

91

В. Йотов, Въоръжението и снаряжението

от българското средновековие (VII-XI век), Варна

2004, s. 109-112.

92

J. P. Tavitsaainen, A Kisten from Mulli, Raisio

– A Manifestation of Middle Europe in Southwestern Fin-

land, „Eesti Arheoloogiaajakiri”, t. 8/1, 2004, s. 33-48.

93

E. Vamers, Die Frühmittelalterlichen Lesefun-

de aus der Löhrstrasse (Baustelle Hilton II) in Mainz,

„Mainzer Archäologische Schriften”, t. 1, Mainz 1994,

s. 154, ryc. 90: 246.

książęcej, na Ostrowie Lednickim, na Ostrówku

w Opolu i Sandomierzu. Egzemplarz lednicki

winien być A. Nadolskiemu znany, gdyż odkryto go

w latach 1931-1932 (okaz z Opola wyeksplorowano

w 1965 r.

94

, zabytek z Sandomierza – dotąd nie opu-

blikowany – odkryto jeszcze później), jednak na

obronę łódzkiego badacza przyznać należy, że opu-

blikowano go dopiero w 1961 roku, a autor publi-

kacji źródłowej mylnie go interpretował

95

. Nie ma

natomiast pewności, czy okazy te pojawiły się tam

w wyniku wymiany handlowej, czy też obecności

94

B. Gediga, Wyniki badań na Ostrówku w Opo-

lu w latach 1964 i 1965, „Sprawozdania Archeologicz-

ne”, t. 19, 1968, ryc. 12:a; M. Norska-Gulkowa, Wyroby

z rogu i kości z wczesnośredniowiecznego grodu-miasta

na Ostrówku w Opolu, „Opolski Rocznik Muzealny”,

t. 8, 1985, s. 285-286, ryc. 28:i.

95

A. Wrzosek, Zabytki wczesnośredniowieczne

z Ostrowa Lednickiego, pow. Gniezno, „Fontes Archae-

ologici Posnanienses”, t. 12, 1961, s. 250, tabl. I:12.

Ryc. 3. Rozprzestrzenienie znalezisk kiścieni wczesnośredniowiecznych z terenu Polski. Oprac. P. N. Kotowicz.

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

60

obcoetnicznych drużynników książęcych

96

. Uży-

wanie tego typu broni wydaje się więc zjawiskiem

lokalnym i uznać należy raczej, że oręż ten nie był

zbyt popularny poza terenami objętymi wpływami

kultury staroruskiej. Postulatem na przyszłość,

w kontekście materiałów polskich, wydaje się

ponowna kwerenda materiałów pochodzących ze

starszych badań. W kolekcjach muzealnych znaj-

duje się duża liczba zabytków, które podejrzewać

można o związek z tą kategorią uzbrojenia, żeby

wspomnieć tylko okaz z Wrocławia

97

.

Wiele aspektów szczegółowych dotyczących

problematyki związanej z kiścieniami czeka jeszcze

na rozwiązanie. Zachowane przy niektórych zabyt-

kach fragmenty skórzanej gążwy bądź żelaznych

łańcuchów

98

należałoby poddać specjalistycznym

badaniom, które nie tylko odpowiedziałyby na

szereg pytań dotyczących ich wytwórczości, ale

również sposobów posługiwania się nimi, wobec

sprzecznych poglądów panujących w literaturze

przedmiotu. Wydaje się również, że należy zwrócić

baczniejszą uwagę na kwestię zdobienia poszcze-

gólnych egzemplarzy, dekorowanych fantazyjnymi

sylwetkami zwierząt i ptaków czy motywami flo-

rystycznymi. Dekoracja ta wydaje się mieć rów-

nież znaczenie symboliczne i może wskazywać

na ukryty, być może dziś dla nas nieczytelny,

aspekt tego oręża. Zdaje się mieć to tym większe

znaczenie w przypadku zabytków wykonanych

z poroża, gdzie ich rzeczywiste militarne zasto-

sowanie budzić może zasadne wątpliwości. Obec-

ność znaków kojarzonych z symbolami książęcymi

Rurykowiczów

99

wskazywać może, że w pewnym

96

M. Wołoszyn, Obecność ruska i skandynaw-

ska w Polsce X-XII w.. – wybrane problemy, [w:] Wę-

drówka i etnogeneza w starożytności i średniowieczu,

red. M. Salamon, J. Strzelczyk, Kraków 2004, s. 264;

J. Wrzesiński, O broni wczesnego średniowiecza rza-

dziej postrzeganej, [w:] Z dziejów Kujaw i Pałuk. Studia

dedykowane pamięci dr. Czesława Sikorskiego, Ino-

wrocław 2005, s. 51, Ryc. 10; P. N. Kotowicz, A. Micha-

lak, „...I poszedł Włodzimierz na Lachów...”. O recepcji

orientalnych militariów w średniowiecznej Polsce,

„Z Otchłani Wieków”, t. 61/1-2, 2006, s. 84.

97

J. Kaźmierczyk, Ku początkom Wrocławia.

Cz. 3, Wrocław 1995, s. 133, ryc. 35:2 oraz ryc. 111;

P. Kotowicz, Uwagi..., op. cit. s. 60-61.

98

Por. A. Ф. Медведев, Оруже Новгорода Вели-

кого, „Материалы и Исследования по Археологии

СССР” 65, 1959, s. 138, ryc. 5:7, 7:8, tabl. 4:13; A. Х.

Халиков, op. cit., tabl. LXII:1-2; A. P. Apтемъев,
op

. cit., s. 7-8, Рис. 4:1.

99

S

. В. Белецкий, О знаках на роговых кисте-

нях, [w:] Военная археология. Оружие и военное

momencie stały się one bardziej wyznacznikiem

pozycji społecznej, aniżeli realną bronią. Zasta-

nawiający wydaje się niemal zupełny brak przed-

stawień tego oręża w ikonografii, pomimo jego

używania aż do XVI w., co w kontekście symbo-

licznym lub elitarnym może nie być bez znaczenia.

Przedstawiony przegląd problematyki doty-

czącej wczesnośredniowiecznej broni obuchowej

pokazuje jak znaczący był wkład A. Nadolskiego

w doprecyzowanie wielu dotyczących jej zagad-

nień. Z punktu widzenia tamtych czasów były to

bez wątpienia badania pionierskie, a wytyczone

przez niego kierunki studiów były z sukcesem

rozwijane w kolejnych latach. Prace te oczywiście

nie są wolne od błędów, ale pamiętać należy kiedy

powstawały. Tworzono je w nowej rzeczywistości,

a ze względu na zaginięcie dużej części zabytków,

oparte musiały być niemal w całości na zupeł-

nie nowych materiałach, głównie pozyskiwanych

drogą badań archeologicznych. Pamiętać należy

także, że autor właściwie pozbawiony był możli-

wości odniesień do wcześniejszych studiów, gdyż

mimo tradycji studiów bronioznawczych w Polsce

międzywojennej, oręż wczesnośredniowieczny nie

cieszył się wówczas zbyt dużym zainteresowa-

niem specjalistów z zakresu historii wojskowości.

Monografia uzbrojenia wczesnopolskiego z 1954 r.

stała się więc opracowaniem przełomowym, które

na długie lata stało się „podręcznikiem” dla zaj-

mujących się uzbrojeniem polskim badaczy i jest

do tej pory jedną z pierwszych książek, po które

sięga każdy zainteresowany tą problematyką.

Przyrost bazy źródłowej i znaczne poszerzenie się

naszej wiedzy o wczesnośredniowiecznym uzbro-

jeniu spowodowały jednak, iż bezkrytyczne korzy-

stanie z ustaleń w niej zawartych jest już dzisiaj

niemożliwe. Po niemal 60 latach od ukazania się

„Studiów...” czas zatem na próbę kolejnego podsu-

mowania tego typu.

дело в исторической и социальной перспективе,

Санкт Петерсбург 1998, s. 188-189.

WCZESNOŚREDNIOWIECZNA BROŃ OBUCHOWA Z TERENU POLSKI W DOROBKU A. NADOLSKIEGO

61

Early medieval blunt weapon from the territory of Poland in Andrzej Nadolski’s studies,

from the perspective of further years of research

Summary

Andrzej Nadolski is regarded as one of the

most distinguished arms and armor specialist

in Europe. Studies over Polish weaponry taken

just after World War II provided in 1954 a first

in our continent monograph in this subject. Much

contribution in this work was done in the field of

knowing early medieval blunt weapon – hammer

axes, battle axes and maces. Studies of early medi-

eval arms and armor, taken by A. Nadolski, were

a huge challenge, also because he included sparse

information from the written, iconographic as well

ethnological and linguistic sources. The main con-

tribution of this research was however typo-chron-

ological classification of collection of 172 ham-

mer- and battle axes from the territory of Piast

state. This system, used by Author in all of his fur-

ther works, was widely accepted by many Polish

archeologists, and is being employed, sometimes

uncritically, until today. Due to the fact that the

total number of known artefacts increase a lot (Fig.

1), and this classification cannot be developed,

it seems that it is not possible to use this typol-

ogy to all known materials from the territory of

Poland. In the consequence of only 5 known arte-

facts, Author did not propose any classification for

maces. From that time, known number of this kind

of objects increased almost 10 times (Fig. 2), but

most of them are chance finds, without any proper

archeological context.

Besides typo-chronological aspects, Author

discussed also many other problems concerning

this kind of weapon, including the presence of

small holes in the axe and hammer-axe heads, their

decoration, length of the shafts, distribution of

particular forms. Nadolski demystify also claims

of German researchers, who treated many forms of

axes as so-called „Viking”, but having in fact their

roots in the territory of Central Europe, and could

have been produced by local blacksmiths, what

was proven by metallographic examinations. Last

years caused increase of interest also in the field

of mace manufacturing, especially in technologi-

cal context.

This survey showed enormous meaning of

Nadolski’s monograph for Polish arms and armour

studies, and some ideas were developed also in

further papers – eg. in the article concerned of

symbolic destination of clubs. However, state of

research caused that many aspects of blunt weapon

was, for scholar from Łódź, unavailable. In case of

all categories of blunt weapon a major step forward

was made recently, thanks to the increase of num-

ber of known artefacts, as well as development of

research in the neighboring countries. During the

archaeological excavations conducted in the last

60-years, large collections of this kind of weapon

were obtained, sometimes, like in the case of water

finds, preserved in whole. This fact encouraged

scholars for detailed specialist analysis. Due to

discovering of wooden and leather cases, as well

as relicts of textiles on the axe heads, some stud-

ies concerning the problem of preserving blunt

weapon have been also recently taken. From today

point of view crucial issue, caused by analogy of

forms of some of the specimens regarded as heads

of war flails and maces, is appropriate identifica-

tion of artefacts. Increase of data caused also that

it was possible to specify some aspects or make

new hypothesis about origin and chronology of

some of types of hammer axes, battle axes and

maces, as well as decoration and symbolic mean-

ing of these artefacts. It was also noted that maces

were used not only in a hand to hand combat, but

also as a throwing weapon.

The only category of early medieval blunt

weapon which was not included in any of A. Nad-

olski’s works, are war flails (kistens). Significant

progress in case of these artefacts was made just at

the beginning of 21st c. (Fig. 3). As most of the war

flails were discovered in south-eastern territories

of Poland, they were regarded as a result of contact

with Rus mielieu, where they were most popular

in the 12th-13th c. Specimens from the Piast’s state

were found in important centers of ducal power

and there are no proves whether they came there

thanks to a trade or presence of duke’s mercenar-

ies.

The presented above review of early medi-

eval blunt weapon clearly shows A. Nadolski’s

significant contribution in specify of many of its

problems. The monograph of early Polish weap-

onry, published in 1954, was a breakthrough

work, which became, for many years, a „manual”

for archeologists interested in arms and armour

in Poland. However, the enlargement of number

of known artefacts and increase of our knowl-

PIOTR N. KOTOWICZ, ARKADIUSZ MICHALAK

62

edge about early medieval weaponry, caused that

indiscriminate use of conclusions from this book

is luckily impossible today. After almost 60 years

since the „Studies...” was published, it is probably

time for another attempt to recapitulate our knowl-

edge in this subject.

mgr Piotr N. Kotowicz

Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego,

Muzeum Historyczne w Sanoku

mgr Arkadiusz Michalak

Muzeum Archeologiczne

Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze