Czas. Stomat., 2005, LVIII, 6 Efektywne sposoby promocji zdrowia jamy ustnej Effectiveness of health promotion Izabela Strużycka1, Agata Małkowska2, Janina Stopa2 Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej IS AM w Warszawie1 Kierownik: dr hab. n. med. E. Jodkowska Z Katedry Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii AM w Poznaniu2 Kierownik: prof. dr hab. Janina Stopa Streszczenie Summary Promocja zdrowia jamy ustnej jest integralną skła- Oral health promotion is in integral part of health dową promocji zdrowia. W pracy zwrócono uwagę promotion. In this paper attention has been paid to the na szczególne znaczenie edukacji prozdrowotnej jako particular role of health education as a basic instru- podstawowego narzędzia promocji zdrowia. ment in health promotion. Główny cel stomatologicznej edukacji prozdrowot- The main aim of oral health education is the chan- nej skupia się na zmianie tych zachowań, które sprzy- ging of those habits which are conducive to the deve- jają rozwojowi chorób jamy ustnej oraz przygotowaniu lopment of oral diseases and preparation to make con- do podejmowania świadomych decyzji wpływających scious decisions influencing oral health. na stan zdrowia jamy ustnej. HASAA INDEKSOWE: KEYWORDS: promocja zdrowia, edukacja prozdrowotna health promotion, health education Zdrowie jamy ustnej, określane przez Światową tom przejęcie większej kontroli nad swoim zdro- Organizację Zdrowia jako pozytywny standard wiem. zdrowotny umożliwiający swobodę mówienia, Promocja zdrowia zaistniała początkowo jako spożywania pokarmów, utrzymywania kontak- społeczny ruch prozdrowotny. Obecnie funkcjo- tów towarzyskich z innymi ludzmi, przy braku nuje także jako dziedzina nauki rozwinięta na dyskomfortu czy skrępowania, jest integralną gruncie dawnych zasad higieny. Istnieje wiele częścią składową zdrowia ogólnego pacjenta (9) definicji określających pojęcie promocji zdro- i przyczynia się do ogólnego dobrostanu jednost- wia . Według Forstera są to zaplanowane dzia- ki (ang. well being ). łanie promujące zdrowie lub zapobiegające cho- Zdrowie jamy ustnej warunkują nie tylko pra- robie, kalectwu czy przedwczesnej śmierci (10). widłowe zachowania higieniczne i dietetycz- Karski, z kolei, definiuje zagadnienie jako pro- ne, ale również cechy osobnicze (genetyczne), ces umożliwiający ludziom kontrolę nad zdro- skuteczność opieki stomatologicznej i ogólno- wiem i prowadzący do uzyskania poprawy sta- medycznej oraz czynniki społeczne, politycz- nu zdrowia. Proces ten dotyczy także ludności w ne, ekonomiczne i środowiskowe (11). Działania skali globalnej i nie powinien koncentrować się zmierzające do utrzymania bądz poprawy zdro- tylko na pojedynczych osobach narażonych na wia powinny odbywać się na wszystkich tych czynniki utraty zdrowia (7). płaszczyznach, a podjęcie ich umożliwia pacjen- Światowa Organizacja Zdrowia określa promo- 392 2005, LVIII, 6 Promocja zdrowia jamy ustnej cję zdrowia jako proces umożliwiający ludziom są dzieci szkolne i w wieku przedszkolnym, któ- przejęcie większej kontroli nad swoim zdrowiem re z jednej strony są szczególnie narażone na i ułatwienie jego poprawy (9). Główny nurt prac rozwój próchnicy, z drugiej zaś szybko się uczą koncepcyjnych, dyskusyjnych i programowych i nabywają nowych umiejętności (15). Kwestią toczy się pod auspicjami Światowej Organizacji niezaprzeczalną jest, że próchnicy zębów i cho- Zdrowia, która to w jednym z dokumentów, tzw. robom przyzębia można zapobiec oraz że istot- Karcie Ottawskiej z 1986 roku formułuje podsta- ną rolę w tym względzie odgrywa indywidual- wowe cele promocji zdrowia. na edukacja każdej osoby i zachęcanie do wzię- Działania prozdrowotne według niej obej- cia na siebie odpowiedzialności za własne zdro- mują: budowanie promującej zdrowie polity- wie. W tym świetle główny cel stomatologicznej ki społecznej, tworzenie środowiska sprzyjają- edukacji prozdrowotnej u dzieci skupia się na cego zdrowiu, wspieranie działań podejmowa- zmianie tych zachowań, które sprzyjają rozwo- nych przez społeczności, rozwijanie indywidual- jowi chorób jamy ustnej oraz przygotowaniu naj- nej aktywności oraz reorientację służby zdrowia. młodszych do podejmowania świadomych decy- Powyższe wytyczne ŚOZ wskazują, że podsta- zji wpływających na stan uzębienia (2). wą uzyskania zadowalających wyników progra- Podstawowe przekonania dotyczące zdrowia mów zdrowotnych jest udział w nich społeczno- jamy ustnej, kształtujące indywidualną posta- ści, wieloresortowa i długoterminowa koopera- wę dziecka, powinny mieć pierwsze zródło w cja oraz integracja działań (15). najbliższym środowisku domowym, w którym Promocja zdrowia jamy ustnej jest integralną dziecko się wychowuje i w którym czuje się składową promocji zdrowia. Choroby zębów sta- najbezpieczniej. Już w rodzinie, podstawowej nowią przyczynę bólu oraz zródło niezdolności komórce społecznej powinny być kształtowa- do działania, ograniczenia pewnych wyborów, ne pozytywne wzory stałego dbania o stan jamy jak również możliwości socjalnych jednostki. ustnej. Rodzice, jako pierwsi edukatorzy, powin- Zły stan jamy ustnej obniża satysfakcję życio- ni kształtować u dzieci nawyk systematycznego wą, podobnie jak choroby dotykające inne ukła- oczyszczania zębów z użyciem past fluorkowych dy i narządy. Promowanie zdrowia jamy ustnej i przestrzegania odpowiedniej diety. Są oni w powinno przejawiać się w wielokierunkowych dużej mierze odpowiedzialni także za częstość działaniach mających na celu zachowanie zdro- kontrolnych wizyt stomatologicznych. Rodzice wia, a tym samym zapewnienie pozytywnej sy- powinni uświadomić swoje dzieci, że zdrowe tuacji psychofizycznej przy wykorzystaniu róż- zęby będą warunkować ich dobre samopoczucie, nych metod, form i środków oddziaływania spo- podkreślać urodę i świadczyć o wysokiej kultu- łecznego (8, 13, 14). rze osobistej, zdrowotnej (6, 16). Edukacja prozdrowotna jest podstawowym Najważniejszym autorytetem medycznym dla narzędziem promocji zdrowia. Rozwój wiedzy rodziców nowonarodzonego dziecka jest lekarz na przestrzeni lat zmienił poszczególne środki i pediatra. We wczesnych latach rozwoju kontakt metody zalecane w edukacji prozdrowotnej, po- z pediatrą jest bardzo częsty, stąd pierwsze pro- zostawiając trzy podstawowe obszary tematycz- fesjonalne informacje dotyczące higieny jamy ne, a mianowicie higienę jamy ustnej, właści- ustnej dziecka, odpowiedniej diety oraz koniecz- we odżywianie oraz stosowanie związków flu- ności eliminacji szkodliwych dla uzębienia na- oru (13). Wiedzę w tym zakresie niewątpliwie wyków powinny być przekazane na tychże wizy- otrzymuje każdy pacjent i stanowi ona integralną tach. Jest to szczególnie ważne, gdyż wiele dys- część leczenia stomatologicznego. Największą funkcji czy wad występujących w pózniejszym jednak i najważniejszą grupą osób, do której wieku bierze początek ze złych nawyków naby- można i należy dotrzeć z edukacją prozdrowotną tych w okresie wczesnego dzieciństwa. Ponadto, 393 I. Strużycka i in. Czas. Stomat., szczególnie w przypadku matek wyraznie ob- Szkoła jest rodzajem miniatury szerszej spo- ciążonych w wywiadzie stomatologicznym, już łeczności. Jest instytucją, która może włączyć w czasie ciąży należy rozpoczynać edukację działania sprzyjające zdrowiu jamy ustnej do prozdrowotną. Akceptacja i wdrażanie zacho- programu nauczania. Dzieci, obok zajęć prze- wań składających się na tzw. pre-profilaktykę widzianych w podstawowym harmonogramie, może zapobiec przykrym następstwom dotyczą- mogą nabyć w szkole odpowiednią wiedzę i cym dziecka. W tym świetle nieocenioną rolę umiejętności, które ułatwią prowadzenie zdro- odgrywa lekarz ginekolog prowadzący kobietę wego stylu życia. Oddziaływanie motywujące przez okres ciąży i połogu. szkoły w zakresie zdrowia jamy ustnej ma szero- Mimo podkreślanej ogromnej roli środowi- ki zasięg, ponieważ poprzez dzieci dociera rów- ska domowego w kształtowaniu postawy proz- nież do rodziców, rodzin a także do lokalnych drowotnej, znacząca liczba dzieci w wielu kra- społeczności. jach ma nadal dość ograniczoną wiedzę dotyczą- Istotną sprawą jest współpraca zespołu odpo- cą przyczyn i możliwości zapobiegania najbar- wiedzialnego za prowadzenie prozdrowotnego dziej rozpowszechnionym chorobom a wiedza programu edukacyjnego z najbliższym środo- ich matek w tym zakresie jest również niewiel- wiskiem ucznia czy to środowiskiem domo- ka. Jedynie nieznaczny odsetek dzieci i rodzi- wym, czy innymi osobami kluczowymi dla roz- ców jest świadomy szkodliwych skutków spo- woju dziecka. Takimi osobami są: higienistka żywania słodzonych napojów gazowanych, czy szkolna, lekarz szkolny bądz rodzinny i perso- negatywnej roli tzw. ukrytych węglowodanów. nel szkoły. Współpraca ta powinna przebiegać Ponadto, podczas gdy wielu rodziców uznaje na tyle sprawnie, aby zabezpieczyć jak najwyż- potrzebę szczotkowania zębów w znaczeniu na- szą jakość działań oraz jak najlepsze wykorzysta- wyku, wiedza dotycząca roli fluoru w zapobie- nie dostępnych środków finansowych. Integracja ganiu próchnicy zębów nie jest zadowalająca. W środowiska szkolnego ze środowiskiem domo- wielu krajach mniej niż połowa matek deklaruje, wym ma miejsce chociażby w trakcie okresu że otrzymała profesjonalną poradę wyczerpują- zebrań rodziców z wychowawcami, które mogą cą temat zdrowia jamy ustnej (10). Nie należy być odpowiednią okazją do poruszenia proble- jednak przeceniać roli lekarza dentysty i zawę- mów ogólnozdrowotnych czy kwestii zdrowia żać płaszczyzny działania promocji zdrowia do jamy ustnej. gabinetu dentystycznego. Z wielu doświadczeń Dzięki zaangażowaniu nauczycieli, którzy i badań wykonanych w różnych krajach wynika, mają odpowiednie przygotowanie i umiejętności że nie osiągnie się istotnej poprawy w kulturze dydaktyczne do wprowadzania różnych, także zdrowotnej, jeśli pozostanie ona w sferze indy- atrakcyjnych dla dzieci sposobów przekazywa- widualnych kontaktów lekarz pacjent. nia wiedzy, szkoła jest miejscem, w którym moż- Profesjonalna opieka jest istotną składową po- na oczekiwać odpowiedniego poziomu podejmo- wodzenia polityki prozdrowotnej w osiągnięciu wanego kształcenia. Wiadomo bowiem, że sku- i utrzymaniu prawidłowego stanu jamy ustnej. teczność promowania zdrowia, w tym zdrowia Jednakże znaczący odsetek dzieci, szczególnie w jamy ustnej, w dużej mierze zależy od umiejęt- krajach rozwijających się, nadal nie ma swobod- ności komunikowania się edukatora z uczniem. nego dostępu do opieki stomatologicznej. Wiele Porozumienie się jest aż w 93% oparte na prze- z nich nie korzystało z gabinetu stomatologicz- kazie niewerbalnym. Wzajemne zrozumienie i nego przed rozpoczęciem edukacji szkolnej. Stąd współpraca określane międzynarodowym termi- też szkoła jest uznawana za jedno z najbardziej nem compliance ma decydujący wpływ na wy- odpowiednich miejsc do realizacji programów niki działań prozdrowotnych, profilaktycznych i promocji zdrowia jamy ustnej (12, 15). leczniczych (5, 16). 394 2005, LVIII, 6 Promocja zdrowia jamy ustnej Wzbudzenie pozytywnej motywacji zdrowot- ny poziomu wiedzy, zachowań prozdrowotnych nej jest trudnym, ale koniecznym zadaniem, któ- i umiejętności. re powinno być realizowane poprzez: uświado- Po wprowadzeniu stomatologicznej edukacji mienie znaczenia zdrowia jamy ustnej dla ca- promującej zdrowie jamy ustnej obserwowano łego organizmu, redukcję lęków związanych z na ogół wzrost poziomu wiedzy uczniów, szcze- leczeniem, a także poprzez zachowanie partner- gólnie w programach, które uwzględniły powta- skich relacji nauczyciela, lekarza i higienistki z rzanie omawianych zagadnień w małych gru- dzieckiem. Czynniki warunkujące współpracę pach. Wzrost poziomu wiedzy nie zawsze po- zależą zarówno od osobowości edukatora, jego ciągał za sobą zmiany w podejściu do zdrowia wiedzy, zaangażowania, zdolności nawiązywa- jamy ustnej, a krótkotrwałe akcje okazywały się nia kontaktów, jak i osobowości odbiorcy infor- niekiedy mało skuteczne i nie wpływały na za- macji prozdrowotnych oraz innych czynników chowania związane z utrzymaniem higieny jamy takich jak: warunki socjalne, warunki wychowa- ustnej, właściwym odżywianiem oraz korzysta- nia, wpływ rodziny i in. (4, 5). niem z usług lekarza dentysty (8). Jak wynika z Akcje promujące zdrowie jamy ustnej mogą badań, efektywność szkolnych programów jest odbywać się w dużych grupach (klasa, rocznik) tym wyższa im dłużej one trwają, wspierane i wykorzystywać na tym poziomie postawę kon- przez rodzinę, szkołę, personel stomatologiczny kurowania i rywalizacji. Pogadanki czy działania i politykę kraju. instruktażowe mogą przebiegać również w ma- Brak skuteczności niektórych programów edu- łych grupach kilkuosobowych co jest uznane kacyjnych przypisuje się m. in. niedostateczne- za formę najkorzystniejszą, a nawet indywidu- mu przygotowaniu oraz niewystarczającej mo- alnie. Interesujące, odpowiednie do wieku for- tywacji nauczycieli do prowadzenia zajęć z za- my prezentacji, konkursy, czy wspólne przygo- kresu zdrowia jamy ustnej. Ponadto wiadomo, towywanie prawidłowo skomponowanych posił- że wiele działań podejmowanych w tym zakresie ków uatrakcyjniają programy promujące zdro- nie przynosi efektów, ponieważ zaniedbywany wie jamy ustnej. jest aspekt atrakcyjności treści i formy materia- Stomatologiczna edukacja prozdrowotna od łów informacyjnych adresowanych do określo- lat jest częścią programu szkolnego w wielu kra- nych grup odbiorców. Programy edukacyjne dają jach (1, 3). Włączenie jej wraz z rozpoczęciem jednak uczniom możliwość kształtowania nawy- nauki w szkole, a także powracanie do tematu ku dbałości o higienę jamy ustnej. Istotną rolę zdrowia jamy ustnej przez kolejne lata, sprawia, w tym procesie odgrywa powtarzanie informa- że programy edukacyjne są skutecznym narzę- cji, pozwalające na utrwalenie wzorców zacho- dziem promocji zdrowia. Edukacja zdrowotna wań zdrowotnych. Także w przypadku polskiego osiągnie swój cel, gdy poprzez przekazanie sto- programu edukacyjnego, który zachęcał i wska- sownej wiedzy dotrze do tych struktur psychicz- zywał na konieczność powracania do tematu w nych, które regulują zachowania dziecka, a więc ciągu roku szkolnego, obserwowano jego sku- postawę, nawyki i system wartości. teczność w poprawie higieny jamy ustnej i sta- Ocena skuteczności działań promujących nu dziąseł dzieci oraz w zmniejszeniu nasilenia zdrowie jamy ustnej jest niezwykle trudna. próchnicy (12, 16, 17). Podstawą jej jest zazwyczaj analiza wskazników Prewencyjna opieka nad dziećmi w Danii pro- płytki nazębnej i stanu dziąseł dzieci uczestni- wadzona w środowisku szkolnym opiera się na czących w porównaniu z dziećmi nieuczestni- zaleceniach tamtejszego Ministra Zdrowia, które czącymi w programie. Badania efektywności określają zakres działań, jakie powinny być włą- programów wykonano również na podstawie czone w akcje promujące zdrowie jamy ustnej liczby DMFt/DMFs, a także na podstawie oce- (3). Regulacje prawne oraz znakomita sprawność 395 I. Strużycka i in. Czas. Stomat., World Oral Health Report 2003: Continuous im- wdrażania i realizacji programów edukacyjnych provement of oral health in the 21st century- the ap- w szkołach duńskich procentuje w imponujących proach of the WHO Global Oral Health Programme. wartościach wskazników frekwencji i intensyw- Comm. Dent. Oral Epidemiol., 2003, 31, 3-23. 10. ności próchnicy w populacji skandynawskiej. Pike S., Forster D.: Promocja zdrowia dla wszyst- Dlatego też programy edukacyjne prowadzone kich. Wyd. Czelej, Lublin 1998. z pełnym zaangażowaniem wielu środowisk, w 11. Szatko F.: Prace nad poprawą zdrowia tym także polityki danego kraju, zasługują na jamy ustnej i rozwojem opieki stomatologicznej największe zainteresowanie. w Polsce; Czas. Stomat., 1999, LII, 8, 546-554. 12. Szatko F., Wierzbicka M., Dybiżbańska E., Piśmiennictwo Adamowicz-Klepalska B., Piekarczyk J., Strużycka I., Zawadziński M.: Opinie nauczycieli dotyczą- 1. Bałczewska E.: Motywacja pacjentów do lecze- ce szkolnego programu stomatologicznej edukacji nia stomatologicznego. Czas. Stomat., 1989, XLII, prozdrowotnej. Czas. Stomat., 2002, LV, 11, 174- 10-12. 2. Flanders R. A.: Effectiveness of den- -719. 13. The scientific basis of oral health edu- tal health educational programs in schools. J. Am. cation. Comm. Dent. Health., 2004, 21, 131-133. Dent. Assoc., 1987, 114, 239-143. 3. Friis-Hasche 14. WHO information series on school health. E.: Child Oral Health Care in Denmark great suc- Oral Health Promotion: An Essential Element of a cess in health promotion. Copenhagen University Health-Promoting School. WHO, Geneva 2003. Press, Copenhagen 1994, 21-27. 4. Grocholewicz 15. Wierzbicka M., Adamowicz-Klepalska B.: Prace K., Piskorski P.: Psychologiczne aspekty współpra- nad poprawą zdrowia jamy ustnej i rozwojem opie- cy lekarza z pacjentem w profilaktyce i leczeniu sto- ki stomatologicznej w Polsce. Czas. Stomat., 1999, matologicznym. Czas. Stomat., 1993, XLVI, 7-8. LII, 5, 340-348. 16. Wierzbicka M., Józefowicz A., 5. Hebanowski M., Kliszcz J., Trzeciak B.: Poradnik Wojcieszek D., Piekarczyk J., Adamowicz-Klepalska komunikowania się lekarza z pacjentem. PZWL, B., Trykowski J.: Ocena realizacji i efektów progra- Warszawa 1999. 6. Heszen-Niejodek J., Sęk H.: mu edukacji prozdrowotnej dla dzieci pierwszych Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa 1997. klas szkoły podstawowej. Czas. Stomat., 1998, LI, 7. Karski J. B.: Promocja zdrowia. Wyd. Ignis, 6, 363-367. Warszawa 1999. 8. Kay E., Locker D.: A system- atic review of the effectiveness of health promo- Otrzymano: dnia 8.III.2005 r. tion aimed at improving oral health. Comm. Dent. Health., 1998, 15, 132-144. 9. Petersen P. E.: The Adres autorów: 00-246 Warszawa, ul. Miodowa 18. 396