WYKŁAD 14:

Pułapki motywacji osiągnięć; korupcja jako pochodna kultury:

•

Edward Banfield – „amoralny familizm”: silna orientacja prorodzinna, tendencja do

popierania swoich i odwzajemniania usług – prowadzi do korupcji (np. Sycylia)

•

Robert Merton – koncepcja środków i celów; korupcja – umotywowane zachowanie

wynikające z presji społecznej; prowadzi do naruszenia norm

Korupcja a motyw sukcesu:

•

W kulturach przywiązujących duże znaczenie do sukcesu ekonomicznego, a jednocześnie o

ograniczonym dostępie do możliwości (np. z powodu edukacji) – poziom korupcji jest duży

(Rosja, Korea Płd., Turcja, Polska) – czyli w latach 90-tych XX wieku – kraje o wysokim

zróżnicowaniu społecznym, z rozbudzonym motywem sukcesu ekonomicznego są bardziej niż

inne podatne na korupcję (plus familizm) – pokusa korupcji stworzona przez nacisk na

osiągnięcia (przy małych możliwościach)

Lęk przed sukcesem (Horner, 1972r.):

•

Gdy jednostka zbliża się do zachowań czy wyników, które mogą być uznane za sukces –

oczuwa strach; przykłady: kobiety w kulturach, gdzie sukces jest rozbieżny z percepcją

kobiecości; mężczyźni – gdy jako chłopcy rywalizowali z ojcem i byli karani (np. wybuchami

gniewu), gdy w jakiejś formie udało im się wygrać z ojcem

Uwarunkowania sukcesu w Polsce:

•

Badania z końca lat 90-tych: sukces ekonomiczny pracowników najemnych:

Wykształcenie +

Płeć (m>k)

Wielkość miejscowości +

Liczba godzin pracy w tygodniu +

Autorytaryzm/konserwatyzm –

Predyktory sukcesu ekonomicznego przedsiębiorców:

•

Autorytaryzm –

•

Liberalna postawa wobec prawa (co nie jest zakazane, jest dozwolone; prawo jest po to by je

omijać) +

Predyktory sukcesu społecznego (miejsca na drabinie Cantrilla):

•

Pracownicy najemni:

Wykształcenie +

Poczucie skuteczności +

Płeć (m>k)

Zaufanie do ludzi +

Autorytaryzm –

Liczba godzin pracy w tygodniu –

•

Przedsiębiorcy:

Poczucie skuteczności +

Wartości stabilizacyjno-rodzinne –

Predyktory sukcesu na studiach psychologicznych:

•

Zdolność odraczania gratyfikacji +

•

Optymizm finansowy –

•

Wpływ szkoły i rodziców na decyzje –

•

Autorytaryzm –

•

Sytuacja finansowa rodziny +

•

Umiejętność planowania czasu +

•

Tolerancja odmienności +

•

Dewiacyjna orientacja wobec studiów i zawodu –

•

Oceny maturalne +

Motyw sprawiedliwości:

•

Szerokie pojęcie przywoływane w różnych kontekstach; zwykle wtedy gdy mamy do czynienia

z jakąś formą dzielenia dóbr materialnych i niematerialnych, kar i nagród, zasług, inwestycji

•

Określenia sprawiedliwości: alokacyjna, dystrybucyjna, retrybucyjna, proceduralna,

wyrównawcza (merytokratyczna), równościowa, według potrzeb, immanentna

Podstawowe problemy teoretyczne: centralność i liczba (rodzaj) reguł:

•

Centralność normy sprawiedliwości; dwa stanowiska:

Sprawiedliwość centralną i powszechną normą i regułą we wszystkich dziedzinach

życia (Homans, Lerner, Walsterowie, Berscheid)

Sprawiedliwość – ważny, ale nie podstawowy motyw, nie zawsze autonomiczny

wyznacznik decyzji (i ich ocen) o podziale dóbr (Leventhal, Karuza, Frey, Mikula);

funkcjonowanie społeczne wymaga respektowania wielu wartości i reguł.

Sprawiedliwość jest dość powszechnie akceptowaną wartością – stąd jest

nadużywana, traktowana jako usprawiedliwienie, racjonalizacja moralna

Motyw sprawiedliwości – motyw zysku:

•

Odwoływanie się do normy sprawiedliwości jest korzystne dla decydenta – część

odpowiedzialności za decyzję „spada” na pozaosobiste normy + zyskuje się pozytywny

wizerunek osoby sprawiedliwej, respektującej zasady fair-play

•

Poczucie, że postępuje się sprawiedliwie jest nagradzające, a poczucie niesprawiedliwości

działa jak dysonans, jak kara; dlatego jednostka dąży do przywrócenia sprawiedliwości

•

Sprawiedliwość – moralna racjonalizacja własnych korzyści; usprawiedliwianie nierówności

(Adams, Kay, Sidanius)

•

Przy szerokim rozumieniu „zysku” – motyw sprawiedliwości nie jest z nim sprzeczny – max

korzyści

Zysk i sprawiedliwość stają się przeciwstawnymi motywami:

•

Gdy działamy w warunkach względnej równowagi ekonomicznej, nie spodziewamy się

zmiany na gorsze, nie grozi nam bezrobocie, czujemy się bezpiecznie – przeważa motyw

sprawiedliwości; gdy brak stabilizacji – wzrasta przewaga dążenia do zysku (Jaques, 1961r.)

Dwa główne sposoby rozwiązywania problemów alokacji:

•

Słuszność i równość; każdy ma specyficzne uwarunkowania systemowe i indywidualne:

Systemowe uwarunkowania preferencji równościowych: akceptacja wartości

równości i kooperacji; niski poziom rozwoju ekonomicznego; charakter produkcji nie

wymaga wysokich kwalifikacji kadry; duża liczba niewykwalifikowanych pracowników

System uwarunkowania preferencji słusznościowych: zewnątrzsterowność,

nastawienie na odbiór społeczny jako grupy silnej, aktywnej, skutecznie rywalizującej

+ homogeniczna percepcja innych jako wyłącznie rywalizujących; wysoko

wykształcona kadra; złożone technologie

Uwarunkowania indywidualne preferencji równości i słuszności:

•

Położenie społeczne (różne szanse, różne wychowanie – poczucie kontroli)

•

Cele grupy: produktywność vs. dobre relacje

•

Reguła grzeczności: jak wypadam lepiej – proponuję równość; jak gorzej – słuszność

•

Poziom rozwoju moralnego

•

Różnice w potrzebie afiliacji, aprobaty, osiągnięć

•

Rodzaj dzielonych zasobów (zastane, produkowane)

Odpowiedzialność – szczególny rodzaj „wkładu” – teoria Jaquesa:

•

Płaca sprawiedliwa – adekwatna dla danego rodzaju pracy i stanowiska, które określają

psychologiczną trudność pracy

•

Praca trudniejsza – wymagająca większego wysiłku psychicznego; ów wysiłek jest mierzony

(wskaźnikowany) poziomem odpowiedzialności pracownika

•

Wskaźnik odpowiedzialności – rozpiętość czasowa między ukończeniem zadania a kontrolą

jego poziomu wykonania; im więcej czasu do końca pracy (wykonanego zadania) do jej oceny

– tym więcej samodzielnych decyzji podejmuje wykonawca, nie mając informacji zwrotnych

zewnętrznych o skutkach swej pracy – stąd większa jego osobista odpowiedzialność

Odpowiedzialność – to koszt pracy, wymaga wynagrodzenia:

•

Skoro praca na odpowiedzialnym stanowisku wymaga przewidywania skutków różnych

alternatywnych sposobów postępowania, samodzielnego doboru optymalnych rozwiązań –

wymaga specyficznych zdolności pracownika (samokontroli, trafnego podejmowania decyzji)

•

Zdolność ta jest związana z umiejętnością krytycznego dysponowania pieniędzmi

•

Jaques wyróżnia trzy formy dysponowania pieniędzmi:

Krytyczna

Bezkrytyczna

Kompulsywna (nadmierny krytycyzm przy zakupie)

Formy przywracania sprawiedliwości – teoria Adamsa:

•

Manipulacja własnymi kosztami i nakładami oraz ich percepcją

•

Manipulacja kosztami i nagrodami innych i/lub ich percepcją

•

Zmiany grupy odniesienia

•

Ucieczka od sytuacji niesprawiedliwości; wszystkie te formy „przywracania sprawiedliwości”

mają konsekwencje dla jakości i ilości wykonanej pracy oraz skutki długodystansowe – dla

samooceny; zależą od tego czy wynagrodzenie płacone jest za zadania (praca akordowa) czy

za jakiś okres (dniówka czy miesiąc)

Konsekwencje niesprawiedliwego niedopłacania – badanie Adamsa:

•

Ogłoszenie o zatrudnieniu osób przeprowadzających wywiady; zmienne niezależne: płaca za

wywiad lub za godzinę oraz wytworzone poczucie niedopłacania (inni z takimi samymi

umiejętnościami otrzymywali więcej) lub przepłacania (inni – mniej lub mają mniejsze

umiejętności)

•

Wynik główny: przy płacy za godzinę przy niedopłacaniu wystąpiła zmniejszona

produktywność (mniej lub krótsze wywiady); przy płacy na akord: więcej produktów o gorszej

jakości

•

Osoby niedopłacane oceniały zadanie jako ciekawsze i prostsze niż te, które wynagradzano

sprawiedliwie

Konsekwencje niedopłacania:

•

Gdy człowiek niesprawiedliwie wynagradzany (niedopłacany) – nie może zmienić swoich

nakładów – przywraca poczucie niesprawiedliwości poprzez:

W kolejnych alokacjach „wyrównuje” relacje między wkładami a nagrodami – gdy był

poprzednio niedopłacany teraz daje sobie więcej; gdy był przepłacany daje sobie

mniej

•

Przy skrajnym niedopłaceniu następuje dewaluacja samooceny

•

Duża fluktuacja kadry, niezadowolenie, konflikty, agresja, strajki

•

Reakcja eksplozyjna, wybuchy gwałtownego protestu

Poczucie sprawiedliwości a kreatywność (Clark, James, 1999r.):

•

Poczucie sprawiedliwości w firmie wiąże się z dobrym nastrojem, mniejszym stresem i lepszą

pracą; poczucie niesprawiedliwości – ze złym nastrojem, stresem, gorszą pracą

•

A co z kreatywnością pracowników?

•

Kreatywność pozytywna i negatywna:

Pozytywna – opracowanie idei, pomysłów, rozwiązań, które mogą być użyte dla

pozytywnych celów

Negatywna – opracowanie nowych idei dla celów negatywnych

Negatywna i pozytywna kreatywność a sprawiedliwość:

•

Eksperyment: wytwarzano poczucie sprawiedliwości bądź niesprawiedliwości (wytwarzano

oczekiwanie nagród za udział, następnie dotrzymywano obietnic lub nie); następnie

mierzono kreatywność:

Pozytywną: jak wyciągnąć własną, niekomercyjną organizację z problemów

finansowych

Negatywną: jak w walce o kontrakt poinformować klienta, iż konkurencyjny

właściciel (także oferujący podobne usługi) jest alkoholikiem

Wyniki: oceny ilości i jakości pomysłów:

•

Jakość pomysłów jest pozytywnie związana z ich liczbą a także z liczbą pomysłów

negatywnych i ich jakością

•

Więcej pomysłów pozytywnych – w sytuacji sprawiedliwego traktowania niż

niesprawiedliwego

•

Więcej pomysłów negatywnych – w sytuacji niesprawiedliwego traktowania, ale ich jakość

nie była lepsza niż w sytuacji sprawiedliwej

•

Interpretacja: niesprawiedliwość wzbudza złe emocje, radzenie sobie z którymi zajmuje

zasoby poznawcze pracownika, stąd gorsza jakość produktów (idei)

•

Klienci firm, w których pracownicy czują się niesprawiedliwie traktowani odczuwają gorszą

jakość usług (badanie pracowników sieci hoteli)

Perspektywa a oceny sprawiedliwości:

•

Obserwatorzy są bardziej normatywni niż aktorzy, dla których reguła słuszności jest często

tylko usprawiedliwieniem reguły maksymalizacji własnego zysku

•

Obserwatorzy przy ocenie sprawiedliwości inaczej niż aktorzy uwzględniają rolę typu relacji

między ludźmi uczestniczącymi w procesie alokacji dóbr; np. sądzą, że zasada wg potrzeb jest

najbardziej sprawiedliwa wśród przyjaciół, natomiast aktorzy – każdą regułę alokacji dóbr

wśród przyjaciół oceniają jako bardziej sprawiedliwą niż wśród osób obojętnych niż

skonfliktowanych

Koncepcja wiary w sprawiedliwy świat (M. Lerner, 1980r., 2003r.):

•

Założenie: ludzie mają potrzebę wiary w to, że ludzie zwykle dostają w życiu to na co

zasługują

•

Funkcja tej wiary: pozwala na traktowanie świata jako przewidywalnego, w dużym stopniu

kontrolowalnego; łatwiej żyć w takim świecie, w którym nagrody spotykają dobrych,

pracowitych i uczciwych a kary – złych

•

Związki tej wiary z indywidualizmem i protestancką etyką pracy

Człowiek uczy się reguł sprawiedliwego postępowania; swoistego kontraktu:

•

Różne reguły są sprawiedliwe, zależnie od percepcji człowieka na dwóch wymiarach relacji:

Stopnia bliskości (dystansu)

W kategoriach osoby vs. funkcji (pozycji)

•

Rodzaje relacji wg bliskości:

Identyczność

Wspólnota lub podobieństwo

Odrębność (los podmiotu może być związany z losem innego, ale relacje są

antagonistyczne, rywalizujące)

Co jest sprawiedliwe – zależy wobec kogo:

•

Gdy drugi człowiek spostrzegany jest jako osoba:

Zaspokajanie potrzeb – gdy relacja identyczności

Wzajemność – gdy podobieństwo łączy ludzi

Normy prawne – gdy relacja odrębności

Gdy drugi człowiek jest widziany w kategoriach pozycji sprawiedliwe jest:

•

Postępowanie szanujące zobowiązania – gdy łączy relacja identyczności

•

Postępowanie wg indywidualnych wkładów – gdy pełnione są podobne role (pozycje)

•

Postępowanie wg własnego interesu – gdy role są antagonistyczne

Eksperyment Lernera i Simmonsa: od czego zależy reakcja na niesprawiedliwość:

•

Schemat badania: jak w eksperymencie Milgrama: film z przebiegu sesji uczenia przy pomocy

szoków elektrycznych

•

Zmienna zależna: percepcja ofiary („ucznia”)

•

Zmienne niezależne:

Możliwość własnego wpływu na obserwowaną sytuację (eksperyment trwa lub już

jest zakończony)

Informacja o tym czy ofiara wiedziała co ją czeka

•

Obwinianie ofiar – gdy brak poczucia wpływu i zgoda „ucznia” na badanie

Co utrudnia aktywizację poczucia niesprawiedliwości (Lerner, Deutsch):

•

Myślenie, że ofiara zasługuje na swój los

•

Myślenie, że sytuacja jest „przejściowa”, polepsza się

•

Wiara, że robi się coś, czego od nas oczekują, a do pomagania są specyficzne instytucje

powołane do tego celu

•

Nieświadomość cierpień i krzywd ofiary – brak kontaktu

•

Poczucie beznadziejności sytuacji i własnej bezradności

•

Wyłączenie ofiary z definicji zbiorowości, wobec której stosuje się normy moralne

(dehumanizacja)

•

Przypisywanie ofiarom chęci czy zamiaru ataku

•

Obawa przed upokorzeniem czy krzywdą ze strony ofiar lub innych – gdy przyjdzie się z

pomocą

Korelaty wiary w sprawiedliwy świat (Rubin, Peplau, 1976r.):

•

Autorytaryzm

•

Negatywne postawy wobec chorych na AIDS

•

Religijność

•

Usprawiedliwianie społecznych nierówności

•

Ale i poczucie kontroli (przynajmniej poznawczej)

Badanie: Immanentna sprawiedliwość w wyjaśnianiu sytuacji negatywnej:

•

Uczestnicy: studenci kulturoznawstwa i socjologii SWPS, 62 osoby, wiek: 19-23 lata; losowo

przydzielani do jednej z dwóch grup, różniących się rodzajem informacji o bohaterze –

osobie, która uległa wypadkowi (potrącenie przez samochód)

•

Cover story: badanie przedstawiano jako eksperyment nad rolą źródła informacji (tekst

online vs. tekst drukowany) w procesie przetwarzania informacji o ludziach. Eksperymentator

ostentacyjnie drukował w obecności osoby badanej dwa teksty, kolejno wręczał je badanemu

z informacją, iż w innej grupie te same teksty są czytane online. Pierwszy tekst dotyczył

medycznych informacji na temat skutków picia kawy. Badani proszeni byli o wypełnienie

kwestionariusza oceniającego wiarygodność tekstu

•

Manipulacja zmienną niezależną (charakterystyka negatywna versus pozytywna) bohatera:

badanym wręczano długi wydrukowany tekst zatytułowany „Historia Adama Z.”.

Przedstawiono w nim historię człowieka w średnim wieku, żonatego, ojca dwojga dzieci,

który uległ poważnemu wypadkowi: został potrącony na pasach przez rozpędzony samochód.

W grupie 1 uczestnicy dowiadywali się, iż przed wypadkiem Adam Z. – dobry mąż i ojciec –

był w biurze podróży, gdzie kupował wakacje do Włoch dla całej rodziny; w grupie 2 –

informowano, że Adam, który od lat oszukiwał swoją żonę i nie dbał o dzieci – był w biurze

podróży wraz ze swoją kochanką i kupował wakacje do Włoch dla nich dwojga

•

Pomiar zmiennych zależnych: po przeczytaniu historyjki badani odpowiadali na następujące

pytania:

W jakim stopniu Pani/a zdaniem wypadek Adama był rezultatem jego wizyty w biurze

podróży? Skala od 1 (wcale) do 7 (w dużym stopniu) – pomiar siły immanentnej

sprawiedliwości

W jakim stopniu jest Pan/i przekonany/a, że Adam zasługiwał na to co go spotkało?

Skala od 1 (wcale) do 7 (bardzo zasługiwał) – pomiar zasługiwania

Jakim człowiekiem jest Adam? Skala od 1 (bardzo złym) do 7 (bardzo dobrym) –

pomiar oceny człowieka

W jakim stopniu możesz przewidzieć jak Adam będzie zachowywał się w przyszłości?

Skala od 1 (w bardzo małym) do 7 (w bardzo dużym) – pomiar poznawczej kontroli

•

Wyniki – zły i dobry człowiek:

Wierny: M=5,8; SD=1,14

Niewierny: M=3,2; SD=1,02

•

Wyniki – zasługiwał wcale/bardzo:

Wierny: M=1,3; SD=0,80

Niewierny: M=4,2; SD=1,60

•

Wyniki – kontrola poznawcza:

Wierny: M=1,1, SD=0,07

Niewierny: M=3,5, SD=1,30