Interaktywna Encyklopedia Pnącza ogrodowe 2005 - informacje o roślinach > charakterystyka i uprawa > powojniki
> odmiany


















































 




witamy!






informacje o roślinach






encyklopedia






o szkółce






oferta






linki






kontakt


 






 
charakterystyka i uprawa


 
zastosowania pnączy


 
więcej informacji







  
powojniki


  
inne pnącza

  
niskie rośliny okrywowe
  




  
na altankach, pergolach, murach

  
na płotach i jako osłony

  
na naturalnych podporach i okrywowe

  
w pojemnikach na balkonach i tarasach

  
na kwiaty cięte






  
systematyka i nazewnictwo

  
porady

  
artykuły o pnączach

  
artykuły w Internecie
 





 jesteś tu:
informacje o roślinach > charakterystyka i uprawa > powojniki
> odmiany




Clematis 'Niobe'

Powojniki
odmiany
tabela zbiorcza
wymagania
prowadzenie
zastosowania
sadzenie
pielęgnacja
cięcie
choroby
szkodniki
mrozoodporność


Powojniki są pnącymi krzewami lub bylinami o przepięknych kwiatach,
w niemal wszystkich możliwych kolorach. Wiele odmian ma również bardzo
dekoracyjne owocostany. Aby uzyskać największy efekt zdobniczy, warto poznać
ich wymagania, dobrać odpowiednie gatunki czy odmiany i właściwie przygotować
stanowisko. Trud na pewno się opłaci, gdyż rośliny mogą rosnąć i obficie
kwitnąć nawet przez kilkanaście lat.

Odmiany

Znanych jest ponad trzy tysiące odmian powojników wielkokwiatowych,
botanicznych i bylinowych, w tym kilkadziesiąt polskich.


Clematis 'Matka Urszula Ledóchowska'


Kilkanaście z nich
uzyskało światowe uznanie, rozpowszechniło się i jest uprawiane w milionach
ogrodów wielu krajów Europy, obu Ameryk, Azji, Australii i Oceanii np.:

Clematis 'Niobe' (W. Noll),
Clematis 'Generał Sikorski' (W. Noll),
Clematis 'Polish Spirit' (S. Franczak),
Clematis 'Jan Paweł II' (S. Franczak),
Clematis 'Błękitny Anioł' (S. Franczak),
Clematis 'Kardynał Wyszyński' (S. Franczak),
Clematis 'Warszawska Nike' (S. Franczak),
Clematis 'Kacper' (S. Franczak),
Clematis 'Westerplatte' (S. Franczak),
Clematis 'Emilia Plater' (S. Franczak),
Clematis 'Monte Cassino' (S. Franczak) i
Clematis 'Matka Urszula Ledóchowska' (S.Franczak).

Pięknymi, nowymi polskimi odmianami hodowli S. Franczaka, zdobywającymi
coraz większe uznanie międzynarodowe są między innymi:
Clematis 'Anna Karolina' – długo kwitnąca odmiana o białych kwiatach z purpurowymi pręcikami,
Clematis 'Bałtyk' o kwiatach purpurowofioletowych;
Clematis 'Dominika' o kwiatach jasnoniebieskich;
Clematis 'Dorota' o kwiatach fioletowch;
Clematis 'Fryderyk Chopin' o niebieskich kwiatach z fryzowanymi brzegami;
Clematis 'Matka Siedliska' o kwiatach białych, w czasie wiosennego kwitnienia pełnych, a
w czasie letniego kwitnienia pojedynczych, lekko zaróżowionych;
Clematis 'Solina' - bardzo długo i obficie kwitnąca odmiana o kwiatach lilaróż;
Clematis 'Sympatia' o dużych, różowych kwiatach, z pofalowanymi brzegami działek oraz
Clematis 'Syrena' o purpurowych kwiatach.
Najnowszymi polskimi powojnikami są
zarejestrowane w roku 2004 odmiany Sz. Marczyńskiego:
‘Jerzy Popiełuszko’o kwiatach jedwabisto białych,
‘Lech Wałęsa’ o kwiatach dużych, jasnoniebieskich,
‘Solidarność’o kwiatach intensywnie czerwonych i
‘Polonez’ o kwiatach winnoczerwonych.


W encyklopedii roślin


Clematis sibirica Grupa Atragene

wymienionych jest ponad dwieście najwartościowszych i najpopularniejszych
odmian wielkokwiatowych, botanicznych i bylinowych wraz z krótką charakterystyką.
Warto pamiętać, że większość odmian pełnokwiatowych ma kwiaty pełne tylko na
pędach zeszłorocznych, w czasie wczesnego kwitnienia w maju-czerwcu. Kwiaty
wyrosłe na pędach tegorocznych są pojedyncze i czasem mają nieco inną barwę niż
kwiaty pełne. Do wyjątków należą odmiany
Clematis 'Kiri Te Kanawa',
Clematis 'Blue Light',
Clematis 'Multi Blue' i
Clematis 'Purpurea Plena Elegans' z Grupy Viticella, mające kwiaty zawsze pełne zarówno na pędach
zeszłorocznych jak i tegorocznych.

Powojniki botaniczne stanowią bardzo ciekawą, a w Polsce mało
znaną grupę pnączy. Mają one wprawdzie małe kwiaty, ale w swojej masie, w pełni
kwitnienia wyglądają bardzo dekoracyjnie. Większość z nich (np.
Clematis alpina, Clematis macropetala,
Grupa Atragene i
Clematis montana)
rozpoczyna kwitnienie w końcu kwietnia - na początku maja, czyli 2-4 tygodnie
wcześniej od najwcześniej kwitnących powojników wielkokwiatowych. Wiele z nich
ma mniejsze wymagania co do warunków środowiska. Powojniki z
Grupy Atragene,
Grupy Tangutica i
Grupy Vitalba mają pędy mrozoodporne, a powojniki z
Grupy Tangutica
lepiej od innych znoszą gorszą glebę i suszę.


Clematis Grupa Atragene grupuje odmiany
powstałe z krzyżowania i selekcji górskich gatunków kwitnących wczesną wiosną:



 zobacz również:


 • Clematis alpina

Clematis alpina,
Clematis chisanensis,
Clematis faurieri,
Clematis koreana,
Clematis macropetala,
Clematis ochotensis,
Clematis sibirica i
Clematis turcestanica. Dorastają do 2-3,5 m, kwitną na pędach zeszłorocznych k.
IV-VI, niektóre powtarzają kwitnienie na nowych przyrostach w VII-VIII. Kwiaty,


Clematis 'Blue Bird'

choć małe, mają bardzo dużo wdzięku. Ozdobne są również puszyste owocostany.
Pędy są mrozoodporne. Nie wymagają cięcia. Gdy nadmiernie się rozrosną można je
przyciąć po kwitnieniu.
Najlepiej rosną na umiarkowanie wilgotnych, dobrze
zdrenowanych glebach, obojętnych lub lekko zasadowych, w półcieniu. Świetne do
ogródków skalnych, obsadzania niskich ogrodzeń, sadzenia między krzewami i
drzewami, stosowania jako rośliny okrywowe lub uprawy w pojemnikach.

Odmiany:
'Albina Plena',
'Ballet Skirt',
'Betina',
'Blue Bird',
'Brunette',
'Cecile',
chiisanensis 'Lemon Bells',
'Constance',
'Frances Rivis',
'Frankie',
'Jan Lindmark',
'Lagoon',
'Maidwell Hall',
'Markham's Pink',
ochotensis,
'Pamela Jackman',
'Pink Flamingo',
'Purple Spider',
'Rosy O'Grady',
'Ruby',
sibirica,
'White Swan',
'Willy'.


Clematis crispa - powojnik kędzierzawy.
Gatunek naturalnie rosnący w południowo-wschodnich częściach USA jest pnącą
byliną, podobnie jak Clematis texensis. Ma bardzo oryginalne,
dzwonkowate, zwisające na długich szypułkach kwiaty, z fantazyjnie wywiniętymi
działkami, o barwie od jasnoniebieskiej do purpurowoniebieskiej. Delikatnie
pachnące. Bardzo ładne są również owocostany: kuliste, kształtne, z ostro
zakończonymi szczytami owoców – jak jeże. Wymaga silnego cięcia. Szczególnie
ładnie wygląda, gdy przeplatają się przez nieduże krzewy liściaste lub iglaste
w dobrze nasłonecznionych miejscach. Nadaje się do uprawy w pojemnikach. Polecany
zwłaszcza dla ogrodniczych koneserów.



Clematis flammula



Clematis flammula - powojnik południowy. Silne pnącze dorasta do 5 m.
Kwiaty białe, drobne (o średnicy 3 cm), o przyjemnym intensywnym zapachu.
Kwitnie bardzo obficie VII-X. Później roślinę zdobią owocostany. Lubi miejsca
słoneczne, ciepłe; gleby umiarkowanie wilgotne, dobrze zdrenowane.

Clematis florida – powojnik kwiecisty.
Unikalna roślina o bardzo oryginalnych kwiatach: białych z jasnozielonym
pasem przez środek działek, z pręcikami fioletowoczarnymi. Jesienią całe
kwiaty zielenieją. Kwitnie tylko na tegorocznych pędach od czerwca do
września. Nie jest całkiem mrozoodporna. Należy uprawiać w miejscach
ciepłych, słonecznych, dobrze osłoniętych od wiatru, np.: przy południowej
ścianie domu. Wymaga gleby dobrze zdrenowanej, wilgotnej, ale nie
podmokłej. Wymaga również dobrego zabezpieczenia przed zimą.
Szczególnie przydatna do uprawy w pojemnikach przenoszonych na zimę do
chłodnych pomieszczeń, o temperaturze od 0oC do 5oC.
Do najwartościowszych odmian należą:
Clematis florida var. flore-pleno
o białych pełnych kwiatach i
Clematis florida var. sieboldiana o kremowobiałych kwiatach ze
środkiem wypełnionym koroną ciemno-purpurowo-fioletowych prątniczek.



Clematis japonica


Clematis japonica - powojnik japoński. Gatunek pochodzący
z Japonii, o oryginalnych kwiatach: intensywnie czerwonobrązowych,
błyszczących, dzwonkowatych, zwisających pojedynczo lub w gronach na
długich szypułkach. Nie wymaga cięcia. Lubi stanowiska ciepłe, dobrze
nasłonecznione, osłonięte od zimnych wiatrów. Gatunek szczególnie
przydatny do stosowania w Polsce zachodniej, południowej lub centralnej,
do sadzenia między innymi roślinami, aby przeplatał się przez nieduże
krzewy liściaste lub iglaste. Polecany zwłaszcza dla ogrodniczych
koneserów.
Clematis montana var. rubens - powojnik
górski, odmiana różowa. Bardzo silne pnącze, dorasta do 8 m, kwitnie
V-VI bardzo obficie. Przez kilka tygodni potrafi utrzymywać się kwitnąca
ściana, złożona z setek jasnoróżowych kwiatów. Niestety pąki kwiatowe, a w
ostrzejsze zimy również pędy, mogą przemarzać. Bardzo atrakcyjna jest
odmiana 'Freda', rośnie wprawdzie słabiej od poprzednio wymienionej, ale
ma atrakcyjne wiśnioworóżowe kwiaty i purpurowozielone liście.
Clematis montana var. wilsonii rośnie silnie, kwitnie biało w VI-VII.
Wymienione odmiany nadają się do sadzenia tylko w miejscach osłoniętych, o
łagodniejszym mikroklimacie.


Clematis rehderiana


Clematis rehderiana - powojnik Rehdera. Gatunek pochodzący
z zachodnich Chin. Ma oryginalne dzwonkowate kwiaty: jasnożółte, z
wywiniętymi wierzchołkami działek, lekko, przyjemnie pachnące, zebrane w
szczytowe grona. Kwitnie jesienią na tegorocznych pędach. Ma liście
złożone z 5-9 listków z ładnym, wyraźnym unerwieniem. Polecane jest silne
cięcie. Najlepiej rośnie i kwitnie posadzony na glebach przepuszczalnych,
w miejscach silnie nasłonecznionych. Szczególnie przydatny do sadzenia w
zachodniej, południowej i centralnej Polsce przy ogrodzeniach, siatkach,
kratach, altanach, pergolach i innych podporach ogrodowych oraz przy
średniej wielkości krzewach czy drzewach. Polecany zwłaszcza dla
ogrodniczych koneserów.
Clematis tangutica - powojnik tangucki. Dorasta do 3-5 m, kwiaty żółte, dzwonkowate,
złożone z czterech działek. Kwitnie VI-VIII, a od VII do XII ozdobę
stanowią również puszyste owocostany. We wrześniu rozpoczyna spoczynek i
zasychają na nim liście.


Clematis Grupa Tangutica 'Lambton Park'


Podobnie wyglądają, ale wartościowsze od tego gatunku są odmiany zaliczane do
Clematis Grupy Tangutica (np.: mają większe kwiaty, dłużej i obficiej kwitną
czy utrzymują zielone liście nawet do końca października). Powstały one z krzyżowania
i selekcji: Clematis tangutica i Clematis orientalis z Clematis
intricata, Clematis ispahanica, Clematis ladakhiana, Clematis
serratifolia, Clematis tibetiana. Mają małe wymagania glebowe i
nieźle znoszą suszę, ale nie lubią gleb podmokłych i ciężkich. Są
mrozoodporne. Powinny być sadzony w miejscach silnie nasłonecznionych. Te
silnie rosnące, zdrowe i odporne pnącza o interesujących kwiatach i
owocostanach, stanowią piękną osłonę murów, siatek i różnych ogrodowych
zakamarków, które chcemy schować przed okiem naszych gości mogą być też
stosowane jako roślina okrywowa. Nadają się do stosowania zarówno w
zieleni publicznej jak i we wszelkiego rodzaju ogrodach. Do
najcenniejszych odmian należą:
'Anita' - biało, obficie kwitnący latem i
jesienią, dorastający do 4,5 m;
'Aureolin' o kwiatach intensywnie żółtych,
wydłużonych, dorastający do 2-3 m;




 zobacz również:


 • powojnik 'Bill McKenzie'


'Bill MacKenzie' o żółtych, częściowo
otwartych kwiatach, kwitnący od wczesnego lata aż do mrozów, o zielonych
liściach od IV do początku XI, najsilniej rosnąca odmiana z tej grupy,
dorastająca do 6 m
'Grace' o kwiatach kremowobiałych,
dorastający do 3,5 m;
'Helios' o kwiatach jasnożółtych, otwartych,
dorastający do 3 m;
'Lambton Park' - najładniejsza i najdłużej kwitnąca
odmiana z
Grupy Tangutica, ma ciemnożółte, lekko rozchylone, pękate
kwiaty, silnie rośnie osiągając nawet 4-5 m;
'Last Dance' (syn. 'Orange Peel') o kwiatach żółtopomarańczowych, rozwijających się jesienią,
zielononiebieskich liściach, dorasta do 5m.

Clematis terniflora -
powojnik jesienny. Silnie rosnący gatunek pochodzący z Japonii, a
bardzo popularny w USA. Kwitnie późną jesienią, pokrywając się masą
drobnych, białych, gwiazdkowatych, przyjemnie pachnących kwiatów. W
miejscach zacienionych lub w zimne lata może nie zdążyć zakwitnąć przed
zimą. Liście ciemnozielone. Szczególnie przydatny do stosowania w
słonecznych, ciepłych miejscach.



Clematis Grupa Texensis 'Etoile Rose'


Clematis Grupa Texensis powstały w wyniku
krzyżowania i selekcji Clematis texensis (powojnik teksaski) z
odmianami wielkokwiatowymi. Odmiany z tej grupy mają bardzo interesujące
kwiaty - przypominające kształtem tulipany liliokształtne. Kwitną VI-VIII
na tegorocznych pędach. Dorastają do 2-3 m. Najlepiej rosną i kwitną na
stanowiskach słonecznych, osłoniętych i ciepłych. Są wrażliwe na mączniaka
prawdziwego. Ich pędy zimą zamierają (powojnik teksaski jest byliną pnącą)
i należy je wycinać wczesną wiosną. Do najcenniejszych odmian należą:
'Duchess of Albany',
'Etoile Rose',
'Gravetye Beauty',
'Odoriba',
'Princess Diana',
'Sir Trevor Lawrence'.

Clematis x triternata 'Rubromarginata' - powojnik
potrójny. Dorasta do 5m, ma delikatną konstrukcję. Kwiaty
różowofioletowe z białym środkiem, średnicy 3-4 cm, silnie, słodko
pachnące, Najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych.
Clematis vitalba - powojnik pnący. Dorasta do 10m.
Występuje w Polsce na naturalnych stanowiskach. Kwiaty kremowobiałe, małe
(śr. 2 cm), zebrane w wiechowate kwiatostany k.VII-IX. Potem rośliny są
pokryte puszystymi owocostanami. Całkowicie mrozoodporny i odporny na
choroby.


Clematis Grupa Viticella 'Purpurea Plena Elegans'


Ze skrzyżowania powojnika pnącego z innymi gatunkami otrzymano
szereg odmian zaliczanych do Clematis Grupy Vitalba.
Najwartościowszym z nich jest
Clematis 'Paul Farges' (SUMMER SNOW) otrzymany ze skrzyżowania
Clematis vitalba i Clematis
potanini. Silnie rośnie osiągając do 7 m, jest zdrowy i bardzo
mrozoodporny. Jego małe (śr. 4 cm) kwiaty pokrywają roślinę białym welonem
przez cale lato. Liście ładne, ciemnozielone. Bardzo dobra roślina
osłonowa o małych wymaganiach, do stosowania w ogrodach i zieleni
publicznej. Lepsza od powojnika pnącego.

Clematis viticella - powojnik włoski. Dorasta do 4 m,
ma kwiaty ciemnofioletowe, o średnicy 4-5 cm. Odmiany wywodzące się z tego
gatunku mają kwiaty różnej barwy i średnicy do 7 cm. Kwitną od VI do IX,
są wystarczająco mrozoodporne. W wyniku krzyżowania powojnika włoskiego z
innymi gatunkami i odmianami powojników uzyskano mieszańce, które zalicza
się do Clematis Grupy Viticella.
Odmiany zaliczane do Grupy Viticella w czasie pełni kwitnienia urzekają
dużą ilością kwiatów. Odmiany te są zdrowsze, mniej wymagające i dłużej
ozdobne od powojników o dużych kwiatach, dlatego świetnie nadają się do
stosowania w terenach zieleni, dla początkujących ogrodników i tych,
którym na prace ogrodowe brakuje czasu. Nadają się do obsadzania siatek,
płotów, altan, pergoli oraz do puszczania ich po drzewach czy krzewach.



 zobacz również:


 • powojnik 'Emila Plater' • powojniki z grupy Viticella


Do najwartościowszych zaliczane są między innymi odmiany:
'Abundance',
'Alba Luxurians',
'Betty Corning',
'Brocade',
campaniflora,
'Carmencita',
'Emilia Plater',
'Etoile Violette',
'Hanna',
'John Treasure',
'Kermesina',
'Little Nell',
'Mme Julia Correvon',
'Mikelite',
'Minuet',
'Pagoda',
'Polish Spirit',
'Prince Charles',
'Purpurea Plena Elegans',
'Royal Velours',
'Solina',
'Venosa Violacea'.



Powojniki bylinowe. Wartościową, a jeszcze mało znaną w Polsce, grupą
powojników są gatunki bylinowe o wzniesionych pędach, nie czepiających się
podpór, podobnie jak róże pnące.


Clematis heracleifolia - powojnik barszczolistny. Pędy wzniesione, sztywne, osiągające 1 m.


Clematis Grupa Heracleifolia 'Praecox'

Kwiaty
niebieskie lub fioletowe, małe (2-5 cm śr.), hiacyntowatego kształtu,
osadzone pęczkami w kątach liści, u niektórych odmian pachnące. Kwitnie
VII-IX. Do stosowania na rabatach bylinowych lub między krzewami. W wyniku
krzyżowania tego gatunku z innymi powojnikami uzyskano mieszańce zaliczane
do Clematis Grupy Heracleifolia. Najwartościowszymi z nich
są odmiany
'Praecox' i
'Mrs Robert Brydon'.

Clematis 'Praecox' - powojnik pośredni jest najlepszym powojnikiem okrywowym, bardzo
użytecznym w każdym ogrodzie. Powstał jako mieszaniec powojnika pnącego
(Clematis vitalba) i
powojnika barszczolistnego (Clematis heracleifolia).
Pędy płożą się po ziemi, dorastając rocznie do 3-4m i w ciągu kilku
tygodni przykrywają ją szczelnym kobiercem liści, głusząc chwasty i
zabezpieczając glebę przed wysychaniem i przegrzaniem. Liście są
trójdzielne, ciemnozielone, z ząbkowanymi brzegami. W lipcu i sierpniu
roślinę pokrywają grona drobnych (3-4 cm średnicy) beżowofioletowych
kwiatów. Powojnik pośredni w warunkach Polski jest wystarczająco
mrozoodporny. W zależności od miejsca, które ma okrywać należy go ciąć
silnie lub średnio silnie.



 zobacz również:


 • powojnik 'Praecox'

Gdy mamy do okrycia małą powierzchnię można
stosować słabiej rosnącą odmianę
'Mrs. Robert Brydon', rosnącą rocznie do
2 m. Ma liście większe niż odmiana 'Praecox', ciemnozielone i błyszczące.
Kwiaty niebieskofioletowe.



Clematis integrifolia - powojnik
całolistny. Dorasta do 60 cm, pokrywając się od czerwca do września
fantazyjnymi dzwonkowatymi kwiatami. W zależności od odmiany, kwiaty mają
różną barwę: niebieską, fioletową, białą lub różową.


Clematis Grupa Integrifolia 'Hanajima'



Clematis Grupa Integrifolia prowadzony po specjalnie przygotowanych patykach

Powojnik całolistny jest wytrzymały na mróz, jego pędy corocznie zamierają
do ziemi, jak u innych bylin. Wczesną wiosną martwe pędy powinno się
wycinać. Rośliny mogą skorzystać z lekkiego wsparcia sąsiadujących krzewów

albo paru wetkniętych bambusów lub patyków. Można im też pozwolić, aby
pędy położyły się swobodnie na ziemi.
W wyniku krzyżowania tego gatunku z innymi powojnikami uzyskano mieszańce
zaliczane do Clematis Grupy Integrifolia. Są one jeszcze
mało znane, ale bardzo wartościowe i atrakcyjne ze względu na swoją
dekoracyjność, długie i obfite kwitnienie, zdrowotność, mrozoodporność i
małe wymagania. Mogą być z powodzeniem stosowane nie tylko w ogrodach, na
działkach, balkonach i tarasach, ale również w zieleni publicznej. Ich
pędy, w zależności od odmiany, mające długość od 40 do przeszło 200 cm,
nie czepiają się podpór, ale mogą się o nie wspierać (podobnie jak róże
czepne), przerastając byliny, krzewy czy niskie drzewa, zwiększając ich
atrakcyjność (np.: azalie kwitną wiosną pięknie, ale krótko i potem
stanowią monotonną zieloną plamę aż do jesieni, gdy przebarwią się ich
liście). Powojniki z tej grupy stanowią dobre towarzystwo również dla róż
rabatowych i innych krzewów. Świetnie pasują do różnych bylin przy
tworzeniu grup i rabat. Pozostawione bez podpór, płożą się po ziemi
tworząc atrakcyjne okrywy.




 zobacz również:


 • powojniki z grupy Integrifolia


Do najwartościowszych mieszańców można zaliczyć:
'Alba',
'Alionushka',
x aromatica,
'Arabella' (1994),
'Blue Boy',
'Bluish Violet',
x durandii,
x diversifolia 'Hendersonii',
'Hakuree',
'Hanajima',
'Inspiration',
'Juuli',
'Lord Herschell',
'Olgae',
'Pamiat Serdtsa',
'Rooguchi',
'Rosea'.

Clematis mandshurica - powojnik
mandżurski. Dorasta do 1,5 m, pokrywając się od lipca do września małymi (1,5
cm), gwiazdkowatymi, białymi, lekko pachnącymi kwiatami.

Clematis recta - powojnik prosty. Krajowa bylina,
dorastająca do 1 m, ma pędy wiotkie, pokładające się na ziemi. Kwiaty małe
(1,5 cm śr.), kremowobiałe, intensywnie, słodko pachnące VII-VIII. Nadaje
się do stosowania na rabatach bylinowych i między krzewami.










zobacz również:

• powojnik alpejski i niektóre odmiany z Grupy Atragene • powojnik kwiecisty (Clematis florida) i jego odmiany • powojniki z Grupy Viticella • inne pnącza • niskie rośliny okrywowe • encyklopedia • więcej informacji • zastosowania pnączy • złożone wyszukiwanie

 

 informacje o roślinach > charakterystyka i uprawa > powojniki
> odmiany
Ostatnia modyfikacja: 2005-01-23.

Projekt i realizacja stron: Grzegorz Marczyński. Strony są zarządzane przez system WMS.
(c) 2005 Szczepan Marczyński - Wszelkie Prawa Zastrzeżone - Kopiowanie zdjęć i tekstów zabronione.