Zagro

ż

enie demograficzne narodów

słowia

ń

skich

Posted by

Redakcja: M. Konarski

on

8 Pa

ź

dziernik 2009

in

Artykuły

,

Konferencja naukowa

,

Nauka porównawcza o

cywilizacjach

,

Problematyka walki informacyjnej

Dr Józef Kossecki

Emerytowany docent Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach

Tekst referatu wygłoszonego w dniu 16 maja 2008 r. podczas Mi

ę

dzynarodowej Konferencji Naukowej w

Kamie

ń

cu Podolskim na Narodowym Uniwersytecie im. Iwana Ogienka

ZAGRO

Ż

ENIE DEMOGRAFICZNE NARODÓW SŁOWIA

Ń

SKICH

1.

Wprowadzenie historyczne

Narody słowia

ń

skie nieraz w historii stawały przed ró

ż

nymi

zagro

ż

eniami swej demograficznej egzystencji. W XX wieku został jednak

opracowany profesjonalny plan, który przewidywał systematyczn

ą

agresj

ę

demograficzn

ą

skierowan

ą

przeciw nim.

Plan ten był opracowywany przez hitlerowskich specjalistów ju

ż

od

pierwszych miesi

ę

cy II wojny

ś

wiatowej. Najpierw dotyczył on narodu

polskiego, a

ś

wiadczy o tym fragment dokumentu z dnia 25.XI.1939 r.,

zatytułowanego „Sprawa traktowania ludno

ś

ci byłych polskich obszarów z

rasowo politycznego punktu widzenia”, opracowanego na zlecenie Urz

ę

du

ds. Rasowo-Politycznych NSDAP, którego autorami byli dr E. Wetzel
(kierownik centrali doradczej tego Urz

ę

du) oraz dr G. Hecht (kierownik

Oddziału dla Volksduetschów i Mniejszo

ś

ci w powy

ż

szym Urz

ę

dzie):

„Opieka lekarska z naszej strony ma si

ę

ograniczy

ć

wył

ą

cznie do

zapobie

ż

enia przenoszeniu chorób zaka

ź

nych na teren Rzeszy. (…)

Wszystkie

ś

rodki, które słu

żą

ograniczaniu rozrodczo

ś

ci, powinny by

ć

tolerowane albo popierane. Sp

ę

dzanie płodu musi by

ć

na pozostałym

obszarze Polski niekaralne.

Ś

rodki słu

żą

ce sp

ę

dzaniu płodu i

ś

rodki

zapobiegawcze mog

ą

by

ć

w ka

ż

dej formie publicznie oferowane, przy czym

nie mo

ż

e to poci

ą

ga

ć

za sob

ą

jakichkolwiek policyjnych konsekwencji.

Homoseksualizm nale

ż

y uzna

ć

za niekaralny. Przeciwko instytucjom i

osobom, które trudni

ą

si

ę

zawodowo sp

ę

dzaniem płodu, nie powinny by

ć

wszczynane policyjne dochodzenia”

1

.

Hitlerowski plan polityki depopulacyjnej w stosunku do ludno

ś

ci polskiej

przewidywał ponadto takie m.in.

ś

rodki:

•

„

redukcje

ś

wiadcze

ń

chorobowych

z

tytułu

ubezpieczenia

społecznego;

•

ograniczenie lecznictwa szpitalnego;

•

zawieszenie zasiłków rodzinnych i

ś

wiadcze

ń

z tytułu macierzy

ń

stwa;

•

obowi

ą

zuj

ą

cy na terenach wł

ą

czonych do Rzeszy Niemieckiej zakaz

zawierania mał

ż

e

ń

stw przez m

ęż

czyzn w wieku poni

ż

ej 28 lat i przez

kobiety w wieku poni

ż

ej 24 lat;

•

całkowity zakaz zawierania mał

ż

e

ń

stw przez osoby wywiezione do

Niemiec na roboty”

2

.

Pó

ź

niejszym okresie hitlerowskie plany agresji demograficznej zostały

rozszerzone na inne narody słowia

ń

skie. Dowody na to znale

źć

mo

ż

na w

dokumentach sprawy SS-Brigadef

ü

hrera Carla Clauberga. Najwa

ż

niejszy z

tych dokumentów dotyczy Genralnego Planu Wschodniego Reichsf

ü

hrera

SS. Omawia on polityk

ę

demograficzn

ą

nie tylko w stosunku do ludno

ś

ci

polskiej, ale równie

ż

rosyjskiej, ukrai

ń

skiej, a nawet narodów kaukaskich,

opracowany został przez dr Erhardta Wetzela – radc

ę

w Urz

ę

dzie dla

Spraw Rasowo-Politycznych NSDAP. Pochodzi on z 1942 r., a wi

ę

c z

okresu gdy hitlerowcy odnosili sukcesy na froncie wschodnim i wydawało
im si

ę

,

ż

e wygraj

ą

wojn

ę

, a w zwi

ą

zku z tym b

ę

d

ą

mieli do

ść

czasu i

mo

ż

liwo

ś

ci by w pełni zrealizowa

ć

swe plany. W dokumencie tym czytamy

m. in.”

3

:

“

Powinno by

ć

oczywiste,

ż

e polskiej kwestii nie mo

ż

na rozwi

ą

za

ć

w ten

sposób,

ż

e zlikwiduje si

ę

Polaków, podobnie jak

Ż

ydów. Tego rodzaju

rozwi

ą

zanie kwestii polskiej obci

ąż

yłoby naród niemiecki na dalek

ą

przyszło

ść

i odebrałoby nam wsz

ę

dzie sympati

ę

, zwłaszcza

ż

e inne

s

ą

siednie narody musiałyby si

ę

liczy

ć

z mo

ż

liwo

ś

ci

ą

, i

ż

w odpowiednim

czasie potraktowane zostan

ą

podobnie. Moim zdaniem, musi zosta

ć

znaleziony taki sposób rozwi

ą

zania kwestii polskiej, a

ż

eby wy

ż

ej wskazane

polityczne

niebezpiecze

ń

stwa

zostały

sprowadzone

do

mo

ż

liwie

najmniejszych rozmiarów. (…)

(…) Celem niemieckiej polityki ludno

ś

ciowej na rosyjskim terenie b

ę

dzie

musiało by

ć

sprowadzenie liczby urodzin do poziomu le

żą

cego poni

ż

ej

liczby niemieckiej. To samo zreszt

ą

powinno odnosi

ć

si

ę

tak

ż

e do

szczególnie płodnej ludno

ś

ci kaukaskiego terenu, a pó

ź

niej cz

ęś

ciowo

tak

ż

e do Ukrainy. Na razie le

ż

y w naszym interesie powi

ę

kszenie liczby

Ukrai

ń

ców jako przeciwwagi w stosunku do Rosjan. Nie powinno to jednak

doprowadzi

ć

do tego, a

ż

eby Ukrai

ń

cy zaj

ę

li pó

ź

niej miejsce Rosjan.

Aby doprowadzi

ć

na wschodnich terenach do zno

ś

nego dla nas

rozmna

ż

ania si

ę

ludno

ś

ci, jest nagl

ą

co konieczne zaniechanie na

wschodzie tych wszystkich

ś

rodków, które zastosowali

ś

my w Rzeszy celem

podwy

ż

szenia liczby urodzin. Na terenach tych musimy

ś

wiadomie

prowadzi

ć

negatywn

ą

polityk

ę

ludno

ś

ciow

ą

. Poprzez

ś

rodki propagandowe,

a w szczególno

ś

ci przez pras

ę

, radio, kino, ulotki, krótkie broszury, odczyty

u

ś

wiadamiaj

ą

ce itp. nale

ż

y stale wpaja

ć

w ludno

ść

my

ś

l, jak szkodliw

ą

rzecz

ą

jest posiadanie wielu dzieci. Powinno si

ę

wskazywa

ć

koszty, jakie

dzieci powoduj

ą

, na to, co mo

ż

na by zdoby

ć

dla siebie za te wydatki.

Mo

ż

na wskazywa

ć

na wielkie niebezpiecze

ń

stwa dla zdrowia, które mog

ą

grozi

ć

kobiecie przy porodzie itp. Obok tej propagandy powinna by

ć

prowadzona na wielk

ą

skal

ę

propaganda

ś

rodków zapobiegawczych.

Przemysł produkuj

ą

cy tego rodzaju

ś

rodki musi zosta

ć

specjalnie

stworzony. Nie mo

ż

e by

ć

karalne zachwalanie i rozpowszechnianie

ś

rodków zapobiegawczych ani te

ż

sp

ę

dzanie płodu. Nale

ż

y te

ż

w pełni

popiera

ć

powstawanie zakładów dla sp

ę

dzania płodu. Mo

ż

na wykształci

ć

np. akuszerki lub felczerki w robieniu sztucznych poronie

ń

. Im bardziej

fachowo b

ę

d

ą

przeprowadzane poronienia, tym wi

ę

kszego zaufania

nabierze do nich ludno

ść

. Rozumie si

ę

samo przez si

ę

,

ż

e i lekarz musi by

ć

upowa

ż

niony do robienia tych zabiegów, przy czym nie mo

ż

e tu wchodzi

ć

w

rachub

ę

uchybienie zawodowej lekarskiej godno

ś

ci. Nale

ż

y równie

ż

propagowa

ć

dobrowoln

ą

sterylizacj

ę

. Nie powinno si

ę

zwalcza

ć

ś

miertelno

ś

ci niemowl

ą

t. Nie mo

ż

e mie

ć

miejsca równie

ż

u

ś

wiadamianie

matek w zakresie piel

ę

gnacji niemowl

ą

t i chorób dzieci

ę

cych. Trzeba si

ę

stara

ć

o to, aby wykształcenie rosyjskich lekarzy w tych dziedzinach wiedzy

było mo

ż

liwie jak najmniejsze. Nie wolno popiera

ć

domów dziecka itp.

instytucji. (…) W ka

ż

dym razie całkowite biologiczne wyniszczenie Rosjan

nie mo

ż

e tak długo le

ż

e

ć

w naszym interesie, jak długo nie jeste

ś

my sami w

stanie zapełni

ć

tego terenu naszymi lud

ź

mi. W przeciwnym bowiem razie

inne narody obj

ę

łyby ten obszar, co równie

ż

nie le

ż

ałoby w naszym

interesie. Naszym celem przy wprowadzaniu tych

ś

rodków jest tylko, a

ż

eby

Rosjan o tyle osłabi

ć

, a

ż

eby nie mogli nas przytłacza

ć

mas

ą

swoich ludzi.

(…) Nam Niemcom chodzi tylko o to, a

ż

eby naród rosyjski osłabi

ć

do tego

stopnia, aby nigdy nie był on w stanie zagra

ż

a

ć

niemieckiemu

przewodnictwu na europejskim terenie. Do tego celu przybli

ż

aj

ą

nas wy

ż

ej

wskazane drogi. Nale

ż

y pami

ę

ta

ć

równie

ż

o tym,

ż

e stłoczenie mas

ludzkich w miastach fabrycznych jest niew

ą

tpliwie najodpowiedniejszym

ś

rodkiem ograniczenia rozmna

ż

ania si

ę

ludno

ś

ci. Powy

ż

ej omawiana

propaganda i u

ś

wiadamianie da si

ę

bowiem w miastach o wiele łatwiej

przeprowadzi

ć

ni

ż

na wsi, zwłaszcza gdy chodzi o rozległe przestrzenie

wschodu. (…)

“

4

Omawiany wy

ż

ej plan zalecał równie

ż

, by na roboty przymusowe do

Niemiec wywozi

ć

przede wszystkim m

ęż

czyzn

ż

onatych i kobiety zam

ęż

ne,

gdy

ż

w ten sposób rozbija si

ę

rodziny, co wpłynie na zmniejszenie

przyrostu naturalnego.

Zgodnie z powy

ż

szym planem Verordnung (Rozporz

ą

dzenie) Generalnego

Gubernatora Franka z dnia 9 marca 1943 r. wprowadziło pełn

ą

niekaralno

ść

aborcji dokonywanych przez Polki i przedstawicielki innych

„ni

ż

szych

narodów, zwi

ę

kszono natomiast kary za aborcj

ę

dzieci

niemieckich – a

ż

do kary

ś

mierci wł

ą

cznie.

2. Demograficzna sytuacja narodów słowia

ń

skich po 1990 roku

W dalszych naszych analizach we

ź

miemy pod uwag

ę

dwa podstawowe

wska

ź

niki rozwoju demograficznego: współczynnik dzietno

ś

ci, który

okre

ś

la przeci

ę

tn

ą

liczb

ę

dzieci przypadaj

ą

c

ą

na statystyczn

ą

rodzin

ę

i

współczynnik reprodukcji ludno

ś

ci netto, który okre

ś

la zast

ę

powalno

ść

aktualnie rodz

ą

cych matek przez ich córki, przy zachowaniu aktualnych

cz

ą

stkowych współczynników płodno

ś

ci w poszczególnych grupach wieku,

oraz uwzgl

ę

dniaj

ą

cy wymieranie tych córek przed osi

ą

gni

ę

ciem wieku

aktualnie rodz

ą

cych matek. Współczynniki te s

ą

niezale

ż

ne od zmian

struktury tzw. piramidy demograficznej, obrazuj

ą

cej stosunki liczebno

ś

ci

poszczególnych grup wieku ludno

ś

ci. Współczynnik reprodukcji netto równy

1,00 odpowiada reprodukcji prostej, wi

ę

kszy od 1,00 reprodukcji

rozszerzonej, za

ś

mniejszy od 1,00 reprodukcji zw

ęż

onej (czyli procesowi

stopniowego

wymierania

populacji).

Współczynnik

dzietno

ś

ci

odpowiadaj

ą

cy reprodukcji prostej wynosi w przybli

ż

eniu 2,10.

Po II wojnie

ś

wiatowej nast

ą

piła tzw. demograficzna kompensacja

powojenna i narody słowia

ń

skie rozwijały si

ę

bardzo dynamicznie.

Ś

wiadcz

ą

o tym współczynniki reprodukcji ludno

ś

ci netto, które jeszcze w

1960 roku wynosiły: w Bułgarii 1,011, w Czechosłowacji 1,119, w Polsce
1,339, za

ś

w ZSRR 1,262.

Po pewnym czasie nast

ą

piła stabilizacja procesów reprodukcji

demograficznej narodów słowia

ń

skich, na poziomie zbli

ż

onym do takiego,

który zapewnia prost

ą

reprodukcj

ę

ludno

ś

ci.

Ś

wiadcz

ą

o tym współczynniki

reprodukcji ludno

ś

ci netto, które w 1968 roku wynosiły: w Bułgarii 1,061, w

Czechosłowacji 0,943, w Polsce 1,044, w ZSRR 1,114.

Przez nast

ę

pne lata nast

ę

pował powolny spadek dynamiki rozwoju

demograficznego narodów słowia

ń

skich, o czym

ś

wiadczy kolumna w tabeli

1, która przedstawia współczynniki reprodukcji ludno

ś

ci netto dla krajów

słowia

ń

skich w 1990 roku. Wida

ć

z niej,

ż

e w okresie 22 lat – od 1968 do

1990 roku – dynamika ta powoli spadała, jednak

ż

e w wi

ę

kszo

ś

ci krajów

słowia

ń

skich utrzymywała si

ę

na poziomie zbli

ż

onym do reprodukcji prostej

– wyj

ą

tek stanowiły tu Chorwacja i Słowenia, ze współczynnikami

reprodukcji ludno

ś

ci znacznie ni

ż

szymi ni

ż

1,00.

Porównanie danych w kolumnach tabeli 1, przedstawiaj

ą

cych współczynniki

reprodukcji ludno

ś

ci netto (jak równie

ż

współczynniki dzietno

ś

ci) w roku

2004, z analogicznymi współczynnikami w roku 1990,

ś

wiadczy o tym,

ż

e w

ci

ą

gu 14 lat po 1990 roku, nast

ą

pił we wszystkich krajach słowia

ń

skich

gwałtowny spadek dynamiki rozwoju demograficznego, znacznie szybszy
ni

ż

w ci

ą

gu poprzednich 22 lat. W rezultacie współczynniki reprodukcji

ludno

ś

ci netto we wszystkich krajach słowia

ń

skich, spadły znacznie poni

ż

ej

poziomu zapewniaj

ą

cego prost

ą

reprodukcj

ę

ludno

ś

ci. Krótko mówi

ą

c

populacje krajów słowia

ń

skich reprodukuj

ą

si

ę

w granicach od 58%

(Ukraina i Białoru

ś

) do 76% (Serbia i Czarnogóra). Je

ż

eli dodamy do tego

ujemne saldo migracji zagranicznych wyst

ę

puj

ą

ce we wszystkich krajach

słowia

ń

skich, to mo

ż

emy stwierdzi

ć

,

ż

e biologiczna egzystencja narodów

słowia

ń

skich w dłu

ż

szym okresie jest zagro

ż

ona.

Tabela

1.

Współczynniki

reprodukcji

ludno

ś

ci

netto

i

współczynniki dzietno

ś

ci dla krajów słowia

ń

skich w okresie 1990-2004

r.

Pa

ń

stwo

Współczynnik

reprodukcji

ludno

ś

ci netto

Współczynnik

dzietno

ś

ci

1990

2004

1990

2004

Białoru

ś

0,91

0,58

(2003)

1,90

1,20

Bułgaria

0,87

0,62

1,82

1,29

Chorwacja

0,80

0,67

(2000)

1,67

1.33

Polska

0,97

0,59

2,05

1,23

Republika

Czeska

0,91

0,59

1,90

1,22

Rosja

0,90

0,63

1,90

1,33

Serbia i

Czarnogóra

0,99

0,76

2,09

1,59

Słowacja

1,00

0,60

2,09

1,24

Słowenia

0,70

0,60

1,46

1,25

Ukraina

0,88

0,58

1,89

1,22

Ź

ródło: „Rocznik Demograficzny 2007”, Główny Urz

ą

d Statystyczny, Warszawa, s. 503

Aby u

ś

wiadomi

ć

sobie groz

ę

sytuacji, warto w tym miejscu zauwa

ż

y

ć

,

ż

e w 1942 r. na terenie Generalnego Gubernatorstwa stopa urodze

ń

wynosiła 18,6 promil, za

ś

w 2003 r. w III RP wyniosła ona zaledwie 9,2

promil – czyli niecał

ą

połow

ę

tego co w podczas wojny i okupacji.

Stopa urodze

ń

w Polsce od 1989 roku nie zapewnia ju

ż

zast

ę

powalno

ś

ci pokole

ń

, za

ś

jej poziom w 2004 r. oznacza,

ż

e

populacja odtwarza si

ę

zaledwie w 59 procentach.

3. Uwagi ko

ń

cowe

Zagro

ż

enie demograficzne narodów słowia

ń

skich zostało zauwa

ż

one

przez władze tych krajów, które podj

ę

ły decyzje maj

ą

ce na celu odwrócenie

niebezpiecznych procesów zagra

ż

aj

ą

cych, w dłu

ż

szej perspektywie,

biologicznej egzystencji tych narodów.

Najbardziej zdecydowane działania podj

ę

to w Rosji, tak

ż

e na

Ukrainie, natomiast stosunkowo słabe w Polsce, z tym jednak,

ż

e obecnie u

nas podejmuje si

ę

dalsze stopniowe kroki.

Jak wykazuj

ą

najnowsze dane demograficzne z Polski i Rosji, trend

spadkowy współczynnika reprodukcji ludno

ś

ci netto został nie tylko

zahamowany, ale nawet nieznacznie odwrócony – np. w Polsce w 2005
roku wynosił on 0,599, za

ś

w 2006 roku 0,611. Trudno przewidywa

ć

, czy ta

tendencja utrzyma si

ę

w latach nast

ę

pnych, a pami

ę

ta

ć

trzeba,

ż

e jest to

konieczne, gdy

ż

parametr ten we wszystkich krajach słowia

ń

skich ma

wielko

ść

znacznie mniejsz

ą

ni

ż

poziom zapewniaj

ą

cy prost

ą

reprodukcj

ę

ludno

ś

ci.

Streszczenie

Narody słowia

ń

skie nieraz w historii stawały przed ró

ż

nymi

zagro

ż

eniami swej demograficznej egzystencji. W XX wieku został jednak

opracowany profesjonalny plan, który przewidywał systematyczn

ą

agresj

ę

demograficzn

ą

skierowan

ą

przeciw nim.

Plan ten był opracowywany przez hitlerowskich specjalistów ju

ż

od

pierwszych miesi

ę

cy II wojny

ś

wiatowej. Najpierw dotyczył on narodu

polskiego, a

ś

wiadczy o tym fragment dokumentu z dnia 25.XI.1939 r.,

zatytułowanego „Sprawa traktowania ludno

ś

ci byłych polskich obszarów z

rasowo politycznego punktu widzenia”, opracowanego na zlecenie Urz

ę

du

ds. Rasowo-Politycznych NSDAP, którego autorami byli dr E. Wetzel
(kierownik centrali doradczej tego Urz

ę

du) oraz dr G. Hecht (kierownik

Oddziału dla Volksduetschów i Mniejszo

ś

ci w powy

ż

szym Urz

ę

dzie):

„Opieka lekarska z naszej strony ma si

ę

ograniczy

ć

wył

ą

cznie do

zapobie

ż

enia przenoszeniu chorób zaka

ź

nych na teren Rzeszy. (…)

Wszystkie

ś

rodki, które słu

żą

ograniczaniu rozrodczo

ś

ci, powinny by

ć

tolerowane albo popierane. Sp

ę

dzanie płodu musi by

ć

na pozostałym

obszarze Polski niekaralne.

Ś

rodki słu

żą

ce sp

ę

dzaniu płodu i

ś

rodki

zapobiegawcze mog

ą

by

ć

w ka

ż

dej formie publicznie oferowane, przy czym

nie mo

ż

e to poci

ą

ga

ć

za sob

ą

jakichkolwiek policyjnych konsekwencji.

Homoseksualizm nale

ż

y uzna

ć

za niekaralny. Przeciwko instytucjom i

osobom, które trudni

ą

si

ę

zawodowo sp

ę

dzaniem płodu, nie powinny by

ć

wszczynane policyjne dochodzenia”

5

.

Porównanie danych w kolumnach tabeli 1, przedstawiaj

ą

cych współczynniki

reprodukcji ludno

ś

ci netto (jak równie

ż

współczynniki dzietno

ś

ci) w roku

2004, z analogicznymi współczynnikami w roku 1990

ś

wiadczy o tym,

ż

e w

ci

ą

gu 14 lat po 1990 roku, nast

ą

pił we wszystkich krajach słowia

ń

skich

gwałtowny spadek dynamiki rozwoju demograficznego, znacznie szybszy
ni

ż

w ci

ą

gu poprzednich 22 lat. W rezultacie współczynniki reprodukcji

ludno

ś

ci netto we wszystkich krajach słowia

ń

skich, spadły znacznie poni

ż

ej

poziomu zapewniaj

ą

cego prost

ą

reprodukcj

ę

ludno

ś

ci. Krótko mówi

ą

c

populacje krajów słowia

ń

skich reprodukuj

ą

si

ę

w granicach od 58%

(Ukraina i Białoru

ś

) do 76% (Serbia i Czarnogóra). Je

ż

eli dodamy do tego

ujemne saldo migracji zagranicznych wyst

ę

puj

ą

ce we wszystkich krajach

słowia

ń

skich, to mo

ż

emy stwierdzi

ć

,

ż

e biologiczna egzystencja narodów

słowia

ń

skich w dłu

ż

szym okresie jest zagro

ż

ona.

1

Cyt. za W. Gł

ę

bocki, K. Mórawski, Kultura walcz

ą

ca 1939-1945. Z dziejów kultury polskiej w okresie wojny i

okupacji, Warszawa 1985, s. 294.

2

Cyt. za E. Rosset, Demografia polska w słu

ż

bie post

ę

pu społecznego 1946-1971, s. 79.

3

J. Kossecki, Totalna wojna informacyjna XX wieku a II RP, Kielce 1997,. s. 133.

4

“Zeszyty O

ś

wi

ę

cimskie

“

, nr 2, 1958 r., s. 49-50.

Wyło

ż

one tu metody osłabiania potencjału demograficznego przeciwnika znane były od dawna. Np. działalno

ść

słynnego T. Malthusa – który usilnie przestrzegał przed gro

ź

b

ą

przeludnienia – była finansowana przez Kompani

ę

Wschodnioindyjsk

ą

, która stanowiła forpoczt

ę

brytyjskiego imperializmu. Koncepcja T. Malthusa była skutecznie

“

eksportowana” na kontynent europejski – przede wszystkim do Francji, która na przełomie XVIII i XIX wieku

stanowiła główn

ą

konkurentk

ę

Wielkiej Brytanii.

5

Cyt. za W. Gł

ę

bocki, K. Mórawski, Kultura walcz

ą

ca 1939-1945. Z dziejów kultury polskiej w okresie wojny i

okupacji, Warszawa 1985, s. 294.