RENESANS – TŁO HISTORYCZNE

Przyczyny reformacji o powstanie nowych Kościołów chrześcijańskich

Reformacja to proces o charakterze społecznym, religijnym i politycznym. Jej przyczyny leżały w
średniowieczu, były złożone. Wystąpienie Jana Husa z początków XV w. było ostatnią próbą
usunięcia nadużyć z Kościoła i przeprowadzenia reform, uzdrowienia funkcjonowania wielu
instytucji kościelnych. Kolejne sobory piętnastowieczne nie doprowadziły do naprawy życia
kościelnego. Kryzys pogłębiał się.

Najważniejsze przyczyny reformacji:

•

osłabienie organizacyjne Kościoła i demoralizacja kleru - papieże bardziej dbali o
zachowanie politycznej pozycji na Półwyspie Apenińskim, zwiększenie dochodów, świetny
dwór, przepych, niż o dobry przykład skromnego i świątobliwego życia. Szerzył się
nepotyzm, czyli faworyzowanie krewnych przy obsadzaniu stanowisk kościelnych,
nikolaizm (zerwanie z zasadą celibatu). Te zjawiska obniżały autorytet papiestwa i
Kościoła;

•

niechęć papieży i duchowieństwa, szczególnie wyższego, do zmian i reform;

•

nadużycia pieniężne papieży i duchownych - fiskalizm, czyli obciążanie wiernych
podatkami, daninami i innymi opłatami, sprzedaż odpustów (odpuszczenia win i grzechów -
akcja prowadzona przez duchownych i specjalnych bankierów, dochody przeznaczane na
potrzeby papiestwa).

Krytyka Kościoła katolickiego wypływała z różnych środowisk. Była związana z coraz
powszechniejszymi ideami humanizmu i nowymi prądami kulturowymi i światopoglądowymi.

W 1517 r. mnich, augustianin Marcin Luter, przybił na drzwiach kaplicy w Wittenberdze 95
tez, będących programem reform Kościoła. Występował w nich przede wszystkim przeciw
sprzedaży odpustów i innym nadużyciom panującym w Kościele. Wydarzenie to jest powszechnie
uważane za początek reformacji. Początkowo Luter nie zerwał z Kościołem, domagając się
jedynie niezbędnych zmian. Popularność Lutra rosła. Papież bullą Exsurge Domine z 1520 r.
wezwał zakonnika do odwołania swoich nauk. Luter, popierany przez coraz większą liczbę ludzi,
spalił publicznie dokument papieski. Do sporu wmieszał się cesarz Karol V Habsburg, który
wezwał Lutra na sejm Rzeszy do Wormacji, by ten zaprezentował publicznie swoją naukę. Mimo
potępienia przez papieża i cesarza Luter nie zaprzestał działalności, miał poparcie kilku książąt
niemieckich. Przed prześladowaniami znalazł schronienie na zamku w Wartburgu u Fryderyka
Mądrego, elektora saskiego. Tam też dokonał przekładu Biblii na język niemiecki. Spalenie bulli
papieskiej było zerwaniem Lutra z Kościołem katolickim. Wystąpienia innych reformatorów
religijnych jak i działania podejmowane przez Kościół katolicki doprowadziły do podziału
religijnego Europy.

Największe wyzwania reformowane

Wyznanie – twórcy

Doktryna – organizacja Kościoła

Luteranizm - Marcin Luter, Filip

Melanchton, autor tzw. „konfesji

augsburskiej” z 1530 r. – tereny

Rzeszy Niemieckiej, Skandynawii

– Biblia jedynym źródłem i podstawą wiary – dowolna

interpretacja każdego człowieka;

– jedyne sakramenty, mające znaczenie symboliczne, to

chrzest i sakrament ołtarza, muszą one iść w parze z

wiarą, która jest podstawą zbawienia;

– uznanie władzy świeckiej i konieczność jej

podporządkowania się;

– kasata zakonów, zniesienie celibatu osób duchownych;

– zniesienie kultu świętych, adoracji obrazów, relikwii;

– Kościół państwowy pod opieką władców, którzy dbają o

rozwój materialny. Kościół podporządkowany też

doktrynalnie świeckim;

– sekularyzacja dóbr kościelnych i przejęcie ich przez

władcę.

Kalwinizm- Kalwin (Jean Cauvin),

początkowo działał we Francji,

potem w Bazylei i Genewie w

Szwajcarii – Institutio religionis

christianae, Katechizm – niektóre

kantony Szwajcarii, Niderlandy,

lokalne odmiany wyznania

kalwińskiego w Anglii i Szkocji

– wiara to szczególny dar od Boga; nauka opredestynacji,

czyli przeznaczeniu;

– sakramenty podobnie jak u Lutra;

– moralność kalwińska wypływająca z nakazów Biblii –
wstrzemięźliwość, sprawiedliwość, pobożność; praca to

obowiązek człowieka, bogactwo to szczególny dar od Boga

i dowód Jego łaski;

– na czele Kościoła mieli stać ministrowie-pastorzy

pełniący nadzór nad moralnością, instytucja kierownicza w

Kościele to ciało kolegialne – konsystorz;

– władza świecka odpowiedzialna za ochronę Kościoła i

moralności, karanie odstępców, obowiązek utrzymywania

szkolnictwa. Genewa zorganizowana w przykładową gminę

i Kościół kalwiński, minipaństewko teokratyczne w

wydaniu kalwińskim. Słynna Akademia Genewska.

Anabaptyzm - Thomas Münzer,

Jan z Leydy, Jan Mathys

– odrzucenie organizacji kościelnej – powszechne

kapłaństwo wiernych; proroctwa i objawienia jako

podstawa wiary – indywidualizacja wiary i odrzucenie

form doktrynalnych;

– niechęć do instytucji państwa i porządku publicznego,

zniesienie własności prywatnej, itd.;

– konieczność powtórnego chrztu w dojrzałym wieku –

chrzest to świadomy wybór wiary;

– próba zorganizowania idealnego Kościoła w Münster w

Niemczech.

Antytrynitaryzm - Michał Servet,

– Christianismi restitutio; Lelio i

Faustyn Socynowie, Jerzy

Blandrata; – teren działalności:

Polska i Siedmiogród – arianie lub

unitarianie

– zakwestionowanie istnienia Trójcy Świętej – Chrystus

jedynie człowiekiem, a nie Bogiem. Odrzucenie nauki o

predestynacji (przeznaczeniu), grzechu pierworodnym i

odkupieniu;

– do zbawienia człowiek dochodzi własną pracą;

– kwestionowanie wszystkich sakramentów;

– kwestionowanie prywatnej własności, konieczność

zniesienia poddaństwa chłopów, wspólna praca i podział

zysków;

– w skrajnej postaci głoszenie haseł pacyfistycznych;

– nie stworzyli organizacji kościelnej, prześladowani

przez katolików i wyznawców innych Kościołów

reformowanych.

Kontrrefoemacja i jej skutki

Kontrreformacja jako ruch w Kościele katolickim miała dwa oblicza:

•

wobec sukcesów nowych wyznań reformowanych przeprowadzenie niezbędnych reform w
Kościele, usunięcie nadużyć;

•

reakcja katolicka i walka z reformacją o utracone wpływy w Europie.

Pierwsze reformy w Kościele i kurii rzymskiej wprowadził papież Paweł III. Powołał nowych
kardynałów o poglądach podobnych do humanisty Erazma z Rotterdamu. W 1542 r. kardynał
Caraffa odnowił inkwizycję. Kolejni papieże kontynuowali reformy w drugiej połowie XVI w.,
przechodząc do ofensywy katolickiej. Dla czystości wiary wprowadzono w 1559 r. Indeks ksiąg
zakazanych.

Odnowieniu Kościoła miały służyć reformowane stare zakony i powstające nowe. Szczególną rolę
odegrał nowy zakon, który w 1540 r. otrzymał zatwierdzenie reguły - Towarzystwo Jezusowe –
jezuici. Twórcą był Hiszpan, Ignacy Loyola. Zakon był gwardią papieską do walki z protestantami i
wszelkimi heretykami. Został bezpośrednio podporządkowany papiestwu, zorganizowany
hierarchicznie jak wojsko. Działania zakonu skupiały się przede wszystkim na pracy oświatowej,
czego wynikiem było powstanie sieci szkół średnich (tzw. kolegiów) i wyższych akademii.
Propagowano zasadę nowej pobożności. Dla realizacji założonych celów, Jezuici korzystali z wielu
nowatorskich rozwiązań (np. przekłady biblii na język narodowy, organizowali teatr szkolny itp.).
Nauka w szkole - kolegium niższym - trwała 7 lat i obejmowała 5 klas [gramatyka niższa - infima
(2 lata), gramatyka średnia, gramatyka wyższa – syntaksa, humanitas – poetyka, retoryka (2
lata)]. Kolegia wyższe, oprócz wyżej wymienionych klas obejmowały 2- bądź 3-letni kurs
filozoficzny. Zajęcia były prowadzone przez zakonników, którzy nie pobierali za to opłat. Każdy
zakonnik musiał nauczać przez pewien okres, do czego przygotowywały seminaria. Ich praca była
kontrolowana.

W latach 1545-1563 w Trydencie obradował sobór powszechny:

•

sprecyzowano dogmaty katolickie, a zwłaszcza przyjęto dogmat o rzeczywistej obecności
Chrystusa w Eucharystii;

•

uznano wyższość papieża nad soborem, scentralizowano władzę w Kościele katolickim,
wzmocniono autorytet papieski;

•

powstał Katechizm Rzymski, czyli wykład wiary Kościoła katolickiego.

Sobór trydencki rozpoczął dzieło odnowy w Kościele katolickim. W kolejnych latach
konsekwentnie wprowadzano zmiany i reformy: w 1568 r. ogłoszenie brewiarza, mszału
rzymskiego (ujednolicenie liturgii), zakaz łączenia dostojeństw kościelnych, obowiązek
pozostawania biskupów w swoich diecezjach, wizytowania parafii, odbywania wizyt w Rzymie raz
na 5 lat (wizyta ad limina apostolorum) i zakładania seminariów celem kształcenia księży. W1592 r.
ogłoszono obowiązujący tekst Biblii, tzw. Wulgatę. Ostateczna interpretacja tekstu Pisma Świętego
została zastrzeżona jedynie dla duchownych.

W konsekwencji reform w Kościele katolickim wzmocniono dyscyplinę, usunięto nadużycia,
ujednolicono liturgię i określono dogmaty. Zmiany te ostatecznie załamały próby rozmów z
protestantami i doprowadziły do rozejścia się katolicyzmu z protestantyzmem.