191

Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim

Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję
w szkole w środowisku wielkomiejskim

The assessment of the level of exposure to violence among children and teenagers
in the metropolitan school environment

Paweł Skoczylas

1/

, Michał R. Żebrowski

2/

1/

Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi

2/

Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Introduction. Aggression among schoolchildren and teenagers has become
a worldwide educational problem and is more and more frequently
becoming a subject of numerous psychological and medical studies. It
is a widespread, supra-cultural phenomenon comprising various social
environments and age groups. It can be expressed as either verbal or
physical violence.
Aims. 1. Evaluate the scope of aggression and self-aggression among
children and teenagers. 2. Describe the forms of aggression and self-
aggression.
Materials and methods. The research covered 273 pupils of primary,
junior secondary and secondary schools. The authors utilised a self-
designed questionnaire.
Results. The vast majority of respondents (246 or 90.1%) confirmed the
presence of aggressive acts at school while the remaining 27 persons (9.9%)
claimed that they did not note such acts. All victims confirmed the presence
of verbal aggression, the most common forms of which were: swearwords
– 148 cases (60.2%), ridicule – 13 cases (5.3%), threat of beating – 19
cases (7.7%), quarrel – 66 cases (26.8%). 138 pupils (56.1%) noticed acts
of physical aggression at school, the most common forms of which were:
beatings – 74 cases (53.6%), destruction of objects – 9 cases (6.5%),
extortion – 52 cases (37.7%) and sexual harassment – 3 cases (2.2%).
Only 83 of the respondents (33.7%) who noticed acts of aggression alerted
others, while 163 pupils (66.3%) did not inform anyone.
Conclusions. 1. Aggression among children and school-age adolescents
is a serious social problem. 2.Nearly 60% of the respondents noticed
physical aggression at school; 3. Almost 70% of the respondents who
personally suffered from aggression at school did not inform anyone of
its occurrence.

Key words: aggression at school, aggression among children and teenagers,
metropolitan environment

Wprowadzenie. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest
problemem ogólnoświatowym, coraz częściej staje się przedmiotem wielu
badań psychologicznych i medycznych. Jest zjawiskiem powszechnym,
ponadkulturowym, obejmującym różne środowiska społeczne i grupy
wiekowe. Przyjmuje formę werbalną lub fizyczną – przemoc.
Cele pracy. 1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji wśród dzieci
i młodzieży szkolnej. 2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierają,
Materiał i metody. Wszystkie dane i informacje niezbędne dla
zrealizowania założonych celów badawczych uzyskane zostały w drodze
badań kwestionariuszowych. Ogółem w badaniu wzięło udział 273 uczniów
szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.
Wyniki. 246 osób (90,1%) potwierdziło występowanie w szkole przypadków
agresji, 27 (9,9%) podało, że nigdy się z nimi nie spotkało. Najczęstsze
formy agresji werbalnej to: używanie przekleństw – 148 przypadków
(60,2%), wyśmiewanie się – 13 (5,3%), groźby pobicia – 19 (7,7%),
kłótnie – 66 (26,8%). Najczęstsze formy agresji fizycznej stanowiły pobicia
– 74 przypadki (53,6%), niszczenie rzeczy – 9 (6,5%), wymuszenia – 52
(37,7%) oraz 3 przypadki molestowania seksualnego (2,2%). Tylko 83
uczniów, którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,7%) powiadomiło o tym
fakcie inne osoby. 163 (66,3%) – nie powiadomiło nikogo.
Wnioski. 1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny
problem społeczny. 2. Ok. 60% dzieci – ofiar agresji, zetknęło się w szkole
z agresją fizyczną. 3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie
powiadamia nikogo o tym fakcie.

Słowa kluczowe: agresja w szkole, agresja wśród dzieci i młodzieży,
środowisko wielkomiejskie

Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Paweł Skoczylas
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278
90-361 Łódź, tel.: [phone], fax: [phone]
e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

www.phie.pl

Nadesłano: 02.02.2009
Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009

Wstęp

W latach 90-tych ubiegłego stulecia Maccoby

i Martin zaproponowali klasyfikację postaw rodzi-

cielskich, które mogą mieć wpływ na zachowania

agresywneudzieci.Uwzględnilionidwaparametry:

wymaganiastawianeprzezrodzicóworazichreak-

cjenazachowaniadzieci[1].Zanajkorzystniejszą

zpodstaw rodzicielskich autorzy uważają postawę

autorytatywną,uwzględniaonabowiemkompeten-

cje i umiejętności dziecka [2,3]. Inną klasyfikację

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

192

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

postawrodzicielskich,którewpływająnazachowania

udzieci,zaproponowałaZiemska[4].Spośródpostaw

negatywnych, które mogą mieć wpływ na powsta-

wanie udzieci agresji, autorka wyróżnia: postawę

odtrącającą,unikającą,nadmierniewymagającąoraz

nadmierniechroniącą.LiberskaiMatuszewska[5]

upatrujądodatkowowpostawieodtrącającejrodziców

jednązprzyczynkształtowaniasięudzieciosobowości

aspołecznej–gdydzieckonieznanormpostępowania

iztegopowoduichnieprzestrzegalubosobowości

antyspołecznej–gdydzieckonormyteznaipomimo

tegonieprzestrzegaich.Postawanadmierniewyma-

gającainicjowaćmożeconajmniejkilkapatologicz-

nychmechanizmówzachowańudziecka–najczęściej

dochodzidozerwaniawięziuczuciowejznadmiernie

wymagającymrodzicem,czasamiwięźtakawogóle

niezostajenawiązana.Wobuprzypadkach,naskutek

frustracji,możeudzieckadochodzićdopowstawania

zachowań agresywnych. Agresja udzieci wynikać

możetakżezpoczuciawinyiniskiejsamooceny,na

skutekniemożnościsprostanianadmiernymwymaga-

niom,stawianymprzezdorosłych.BanduraiWalters

[6]upatrująźródełagresjiudzieciwrozkładziewięzi

emocjonalnychwrodzinie.Dziecinieidentyfikująsię

zsystememnormiwartościprezentowanychprzezro-

dziców.Częstąprzyczynąpowstawaniaagresjiudzieci

jestobecnośćwichotoczeniuosóbagresywnych[7].

Stająsięonewzoremdonaśladowaniadladziecka,

zwłaszczawtedy,gdyzajmująwysokąpozycjęwro-

dzinie,dysponująwładzą,postrzeganesąjakoosoby

kompetentne. Według Liberskiej i Matuszewskiej,

agresja może kształtować się u dzieci na zasadzie

dodatniegosprzężeniazwrotnego.Agresjarodziców

skierowanawstosunkudodzieci,wywołujeunich

agresję.Zjawiskotoprzyjmujeformę„samonakręca-

jącejsięspiraliagresji”[5].

Obuchowska [8] uważa, iż wpływy społeczne,

jakim dziecko podlega od samego początku swego

życia, przyczyniają się do zdobywania wczesnych

doświadczeń–emocjonalnych,poznawczychorazso-

cjalizacyjnych.Doświadczeniaemocjonalne,wynikają

zwięziuczuciowychpomiędzydzieckiem,aosobami

mającymidlaniegodużeznaczenie.Początkowo,osobą

takąjestmatka,następniecorazwiększegoznaczenia

nabierająrówieśnicyorazinnidorośli.Pierwszeza-

chowaniadziecka,spełniającekryteriazachowańagre-

sywnychpojawiaćsięmogąwokresieprzedszkolnym

–działaniatemającharakterintencjonalny.Dzieci

czująsięznaczniesilniejszewgrupierówieśników,

gotowesąwystępowaćprzeciwkopojedynczymjed-

nostkom,obrażaćje,wykluczaćzgrupy,etc.Dowdney

[9]określawystępującewtymwiekuudziecizjawi-

skoagresjimianem„dręczeniadzieciprzezdzieci”.

Kosińskajakogłówneprzyczynypowstawaniaagresji

udzieciimłodzieżypodaje:brakumiejętnościkomu-

nikowaniasięzotoczeniem,trudnościwpokonywaniu

przeciwnościlosu,niechęćdopodporządkowaniasię

dorosłym.Wedługinnychautorów,głównymiczyn-

nikamisprzyjającymipowstawaniuagresjiwszkole

mogąbyć:niepowodzeniawnauce,brakakceptacji

wgrupierówieśniczej,trudnościmaterialneiagresja

wrodzinie[10,11,12].

Założenia i cele pracy

Wmaju2004r.SkoczylasiBinczycka-Anholzer

przeprowadzili badania dotyczące zjawiska agresji

wśróddzieciimłodzieżyszkolnejześrodowiskwiej-

skich[13].
Celemcytowanegobadaniabyły:

1. Ocenarozmiarówzjawiskaagresjiiautoagresji

wśróddzieciimłodzieżyszkolnejoraz

2. Opisanieform,jakiezjawiskateprzybierają,

Wprezentowanymobecniebadaniuzastosowano

te same narzędzia i metody badawcze. Dodatkowo

porównanozjawiskaagresjiiautoagresjiwśródmło-

dzieży szkolnej w dwóch środowiskach – wiejskim

iwielkomiejskim,naprzykładzieŁodzi.

Materiały i metody

Wszystkiedaneiinformacjeniezbędnedlazre-

alizowaniazałożonychcelówbadawczychuzyskane

zostaływdrodzebadańkwestionariuszowych.Ogółem

wbadaniuwzięłoudział273uczniówszkółpodstawo-

wych,gimnazjówiszkółponadgimnazjalnychzterenu

Łodzi.

Wszystkiekwestionariuszewypełnianebyłyano-

nimowo.

Wyniki

Uczestniczącywbadaniuuczniowiebyliwwieku

od10do19lat,średnio12,25lat.94uczestników

badania(34,43%)stanowilichłopcy,179(65,57%)

– dziewczęta. 108 osób (39,56%) uczęszczało do

szkół podstawowych, 96 (35,16%), do gimnazjów,

69(25,28%)–doszkółponadgimnazjalnych.246

osób(90,10%)potwierdziłowystępowaniewszkole

przypadkówagresji,27(9,90%)podało,żenigdysię

zniminiespotkało.

W prezentowanym badaniu brano pod uwagę

wyłącznie przypadki agresji skierowanej przeciwko

uczniom.228spośród246uczniów(92,68%)podało,

iżagresoremjestnajczęściejinnyuczeń,12uczest-

ników badania (4,88%) jako agresora wskazało

osobę spoza szkoły, natomiast 6 uczniów (2,44%)

–nauczyciela.Wszystkieofiaryagresjipotwierdziły

występowaniewszkoleprzypadkówagresjiwerbal-

nej.Najczęstszejejformyto:używanieprzekleństw

– 148 przypadków (60,17%), wyśmiewanie się

–13(5,28%),groźbypobicia–19(7,72%),kłótnie

193

Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim

–66(26,83%).138uczniów(56,09%)spotkałosię

wszkolezprzejawamiagresjifizycznej.Najczęstszą

jejformęstanowiłypobicia–74przypadki(53,63%),

niszczenie rzeczy – 9 (6,52%), wymuszenia – 52

(37,68%) oraz 3 przypadki molestowania seksual-

nego(2,17%).Według182spośród246osób,które

potwierdziływystępowanieagresjiwszkole(73,98%),

przypadki agresji powtarzały się, tzn. występowały

więcejniżjedenraz.Zdaniem65badanych(26,42%)

–powtarzałysięwsposóbregularny.Tylko83uczniów,

którzyzetknęlisięzagresjąwszkole(33,74%)powia-

domiłootymfakcieinneosoby.163(66,26%)–nie

powiadomiłonikogo.

Osobami informowanymi najczęściej byli: na-

uczyciel – 51 przypadków (61,44%), rodzice – 22

(26,51%),dyrektorszkoły,pedagogszkolny,koledzy,

inni–10(12,05%).265spośród273uczestników

badania(97,07%)zanegowałowystępowanieprzy-

padkówautoagresjiwśróduczniówimłodzieżywich

szkołach,jedynie8osóbpotwierdziłoistnienietego

zjawiska,polegającegonasamookaleczeniach.

Dyskusja

Agresja definiowana jest najczęściej jako „...

zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia

innemuczłowiekowi,któryjestmotywowanydojego

uniknięcia...” [14]; lub „...zamierzone działanie,

wformieotwartejlubsymbolicznej,mającenacelu

wyrządzeniekomuślubczemuśszkody...”[15].We-

długniektórychautorów[16]upodłożaagresjizawsze

leżyfrustracja.Innegozdaniasąautorzypolscy[17]

twierdząc,iżfrustracjaniejestniezbędnymwarun-

kiemwystąpieniaagresji.Środkimasowegoprzekazu

nacałymświeciecorazczęściejprzynosząnowein-

formacjedotycząceprzypadkówagresjiiautoagresji

wśród dzieci imłodzieży szkolnej. Wielu autorów

szukaobecnieprzyczynwzrostubrutalizacjicodzien-

negożyciawszkołach,gdziedochodzidopopełniania

pospolitychprzestępstw,takichjakpobicia,kradzieże

itp.Rzeczywistaskalategozjawiskaniejestznana.

Ofiaryagresji,zestrachuprzedzemstąrówieśników,

nieinformujązregułynikogooswoichproblemach.

Wszkołachcorazczęściejmamydoczynieniaze

zjawiskiem„fali”–występującymdotychczasgłów-

niewjednostkachwojskowychizakładachpeniten-

cjarnych.Starsiuczniowiebijąiprześladująswoich

młodszychkolegów,okradająichiwymuszająharacze.

Oprócznauczycieliipedagogówszkolnych,istotną

rolęwkształtowaniupostawdzieciimłodzieżyod-

grywająrodzice.Choćbrzmitoparadoksalnie,rodzice

stosującykaryfizycznewobecswoichdzieci,modelują

ikształtująagresywnewzorcezachowań[13].

Wmaju2004r.SkoczylasiBinczycka-Anholcer

przeprowadzilibadanianadagresjąwśróddzieciimło-

dzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. Badaniami

objętowówczasgrupę210uczniówszkółpodstawo-

wych,gimnazjóworazliceówzwojewództwakujaw-

sko-pomorskiego. 86,67% badanych potwierdziło

występowaniewszkołachprzypadkówagresji[13].

Wprezentowanymobecniebadaniu,wypadkiagresji

wszkolepotwierdziło90,10%uczestników.Wobu

badaniachbranebyłypoduwagąwyłącznieprzypadki

agresjiskierowanejprzeciwkouczniom.Interesujące

wydaje się porównanie danych dotyczących osób

agresorówwobydwubadaniach.Wbadaniachdoty-

czącychśrodowiskawiejskiego,92,70%respondentów

podało,żeagresoremnajczęściejjestinnyuczeń,często

kolegaztejsamejklasy[13].Wprezentowanymobec-

niebadaniuodnotowanoniemalidentycznewyniki

–92,68%.Wszystkieofiaryagresji,wobubadaniach

potwierdziływystępowaniewszkołachprzypadków

agresjiwerbalnej.Najczęstszejejformytoużywanie

przekleństw,wyśmiewaniesię,groźbypobicia,kłótnie,

oraz nieuzasadniona krytyka ze strony nauczycieli

[13].

Kolejnymelementemanalizowanympodczasobu

badań,byłowystępowaniewszkołachprzypadków

agresjifizycznej–przemocy.Wbadaniu,dotyczącym

środowiska wiejskiego z agresją fizyczną w szkole

spotkałosię57,70%badanych.Najczęstsząjejformę

stanowiłypobicia–51,04%[13].

Wbadaniułódzkim,zagresjąfizycznąwszkołach

spotkało się 138 uczniów (56,09%). Podobnie jak

wbadaniupoprzednim,pobiciastanowiłynajczęstszą

jejformę–74przypadki(53,63%).Według65,39%

uczestników badania z 2004 r., przypadki agresji

wszkolepowtarzałysię,tzn.występowaływięcejniż

jedenraz.Natomiastzdaniem41,18%spośródnich–

powtarzałysięonewsposóbregularny[13].Zbadań

łódzkichwynika,żeprzypadkiagresjipowtarzałysię

w73,98%,natomiastzdaniem65badanych(26,42%)

–powtarzałysięwsposóbregularny.Charakterystycz-

nącechązjawiskaagresjiwśróddzieciimłodzieżyjest

bardzoniskazgłaszalnośćtakichprzypadków.Wroku

2004,tylko30,77%ofiaragresjipowiadomiłootym

fakcieinneosoby,69,23%–niepowiadomiłonikogo

[13].

Wbadaniułódzkimuzyskanopodobnewyniki.

Tylko83osoby,którezetknęłysięzagresjąwszkole

(33,74%) powiadamiało o tym fakcie inne osoby.

Wobuporównywanychbadaniachniestwierdzano

wzasadziewystępowaniaprzypadkówautoagresjize

stronyuczniów.

Wbadaniuzroku2004,na210respondentów,

odnotowanotylko6takichprzypadków(4samooka-

leczenia i 2 samozatrucia lekami) [13], natomiast

w badaniu łódzkim, na 273 uczestników badania,

odnotowano8przypadkówsamookaleczeń.

194

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

Wnioski

1. Agresjawśróddzieciimłodzieżyszkolnejstanowi

ogromnyproblemspołecznyzarównowśrodowi-

skuwiejskim,jakiwielkomiejskim–dotyczyok.

90%uczniów.

2. Ok.60%dzieci–ofiaragresji,zetknęłosięwszko-

lezagresjąfizyczną.

3. Zdecydowanawiększośćofiarszkolnejagresji,nie

powiadamianikogootymfakcie.

1. MaccobyE,MartinJ.SocializationintheContextofthe

Family:Parent–ChildInteraction.[w:]HetheringtonE.

HandbookofChildPsychology,Vol.IV:1-102,NewYork

1993.

2. Baumrind D. Current Patterns of Parental Authority.

DevelopmentalPsychologyMonographs1991;4.

3. LaRoseL,WolfeD.PsychologicalCharacteristicsofParents

who Abuse or Neglect Their Children. [w:] Lahey B,

KazdinA.AdvancesinClinicalChildPsychology.Plenum

NewYork1994.

4. ZiemskaM.Postawyrodzicielskie.WP,Warszawa1973.
5. LiberskaH.MatuszewskaM.Wybraneczynnikiimechanizmy

powstawania agresji w rodzinie. [w:] Agresja i przemoc

azdrowiepsychiczne.Warszawa–Poznań2001.

6. BanduraA,WaltersRH.Agresjawokresiedorastania.PWN,

Warszawa1968.

7. Wójcik D. Środowisko rodzinne a poziom agresywności

młodzieżyprzestępczejinieprzestępczej.OssolineumPAN,

Warszawa–Wrocław–Kraków–Gdańsk1997.

8. ObuchowskaI.Agresjadzieciwperspektywierozwojowej.

[w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie

Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa – Poznań

2001.

Piśmiennictwo / References

9. DowdneyL.Dręczycieleiichofiary.AktualnościPedagogiczne

1994,5.

10. Hołyst B. Kryminologia. Wydanie IX rozszerzone.

WydawnictwaPrawniczeLexisNexisWarszawa2006.

11. SurzykiewiczJ.Agresjaiprzemocwszkole.Uwarunkowania

socjoekologiczne. Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno-Pedagogicznej.Warszawa2000,

12. WolińskaJM.Agresywnośćmłodzieży.Problemindywidualny

ispołeczny.WydawnictwoUMCS,Lublin2000.

13. SkoczylasP,Binczycka-AnholcerM.Agresjawśróddzieci

imłodzieżyszkolnejześrodowiskwiejskich.[w:]Binczycka-

AnholcerM[red.].Przemociagresjajakoproblemzdrowia

publicznego. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej.

Warszawa2005.

14. WojciszkeB.Relacjeinterpersonalne.[w:]StrelauJ.[red.]:

Psychologia.Podręcznikakademicki.GWP,Gdańsk2000.

15. RanschburgJ.Lęk,gniew,agresja.WSiP,Warszawa1980.
16. Dollard J, Doob LW, Miller NE, Mowrer OH, Sears RR.

Frustrationandaggression.NewHaven,CT:YaleUniversity

Press1939.

17. FrączekA,KoftaM.Frustracjaistrespsychologiczny.[w:]

TomaszewskiT[red.]. Psychologia. PWN, Warszawa

1976.