N

a pierwszy swój teleskop zaro-
bi∏em w wieku dziewi´ciu lat,
gdy uda∏o mi si´, chodzàc po

domach, sprzedaç 500 pude∏ek nasion
kwiatów. (Ju˝ wtedy mia∏em dar prze-
konywania.) Nie by∏ to instrument z
prawdziwego zdarzenia, jedynie 10-cen-
tymetrowy refraktor, i to z wadà, któ-
rà astronomowie nazywajà aberracjà
chromatycznà: skupia∏ ka˝dy kolor w
nieco innej odleg∏oÊci, tak ˝e tylko je-
den z nich by∏ ostry. Rozmazane obrazy
gwiazd i planet sprawi∏y, ˝e omal nie
wyrzuci∏em teleskopu do komórki; ura-
towa∏ go filtr przepuszczajàcy nieco zie-
lonego Êwiat∏a s∏onecznego. Gdy po raz
pierwszy weƒ spojrza∏em, westchnà∏em
g∏oÊno. Jednobarwna tarcza S∏oƒca wy-
da∏a mi si´ ostra jak brzytwa, a plamy
s∏oneczne wyglàda∏y jak du˝e czarne
wyspy na niezmierzonym szmaragdo-
wym morzu.

DoÊwiadczenie to zainspirowa∏o mnie

do przeprowadzenia pierwszego przed-
si´wzi´cia badawczego. Latem tego ro-

ku co dzieƒ punktualnie o godzinie
11.00 ustawia∏em swój teleskop i na
kawa∏ku papieru milimetrowego uwa˝-
nie szkicowa∏em plamy s∏oneczne. Szyb-
ko odkry∏em, ˝e powierzchnia S∏oƒca,
w odró˝nieniu od ziemskiej, obraca si´
z niejednakowà pr´dkoÊcià, zale˝nà od
szerokoÊci heliograficznej. Niestety, mo-
je intensywne badania wkrótce wyczer-
pa∏y mo˝liwoÊci eksploracji wàskiej
dziedziny. Od tego czasu oglàda∏em na-
szà gwiazd´ g∏ównie przez szk∏o spa-
walnicze nasadzone na lornetk´, a ostat-
nio za poÊrednictwem sieci WWW [ram-
ka na nast´pnej stronie].

Lecz przygotowujàc si´ do oglàdania

ca∏kowitego zaçmienia (jego pas przecià∏
11 sierpnia br. Europ´ i Azj´ zachodnià)
oraz plam s∏onecznych (maksimum ak-
tywnoÊci S∏oƒca wystàpi w roku 2000),
postanowi∏em znaleêç lepszy sposób.
Czas by∏ sprzyjajàcy, gdy˝ rzadkie zja-
wisko astronomiczne zmobilizowa∏o wie-
le osób i mog∏y pojawiç si´ ciekawe po-
mys∏y urzàdzeƒ tanich i ∏atwych do

wykonania. Wyobraêcie wi´c sobie mo-
je podekscytowanie, gdy dowiedzia∏em
si´ o wspania∏ym projektorze s∏onecz-
nym skonstruowanym przez Bruce’a He-
gerberga z Norcross w Georgii. Urzàdze-
nie tworzy fascynujàce widowisko w
Êwietle dziennym. Pozwala obserwowaç
wyraênie tzw. zjawisko pociemnienia
brzegowego, czyli pozorny spadek ja-
snoÊci w pobli˝u kraw´dzi tarczy s∏o-
necznej, spowodowany d∏u˝szà drogà
promieni Êwietlnych z tamtego kierun-
ku przez atmosfer´ S∏oƒca. Równie wy-
raênie widoczna jest charakterystyczna
struktura plam s∏onecznych – z ciemnym
wewn´trznym cieniem otoczonym ja-
snym pó∏cieniem.

Poniewa˝ obraz jest bez trudu wi-

doczny w Êwietle dziennym, fantastycz-
ny przyrzàd Hegerberga nadaje si´ ide-
alnie do zbiorowej obserwacji S∏oƒca.
Prezentujàc takie kuszàce obrazki w cza-
sie dnia, kiedy wi´kszoÊç oglàdajàcych
nie ma nic wspólnego z astronomià,
projektor ten mo˝e zrewolucjonizowaç
chodnikowà astronomi´ – tradycj´,
zgodnie z którà amatorzy ustawiajà ma-
∏e teleskopy, by umo˝liwiç przechod-
niom zerkni´cie w niebiosa.

NAUKOWIEC AMATOR

Shawn Carlson

Z lunetà na S∏oƒce

DANIELS & DANIELS

80 Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1999

PROSTY PROJEKTOR tak rozprasza

Êwiat∏o s∏oneczne, ˝e mo˝na bezpiecznie

oglàdaç S∏oƒce. Do∏àcza si´ go

do zwyk∏ego teleskopu amatorskiego.

EKRAN DO TYLNEJ
PROJEKCJI

WIADRO PO FARBIE EMULSYJNEJ

OPASKA GUMOWA

SZUKACZ

ÂRUBA
OKULARU

OKULAR

NAKR¢TKA
BLOKUJÑCA

¸ÑCZÓWKA
W¢˚A
OGRODOWEGO

Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1999 81

Hegerberg zmontowa∏ swój pierwszy

projektor s∏oneczny, „Sun Gun”, z ta-
niego zestawu teleskopowego, kilku ru-
rek PCW i du˝ej doniczki. Zaintereso-
wani szczegó∏ami niech zajrzà na stron´
WWW. Tutaj opisz´ jego urzàdzenie
drugiej generacji, „Sun of a Gun”, które
szybko i tanio zbudujesz, wykorzystu-
jàc puste wiadro po farbie. JeÊli Twój te-
leskop ma heliostatyczny nap´d (podà-
˝a za S∏oƒcem), b´dziesz móg∏ Êledziç
ruch S∏oƒca bez pomocy ràk.

Plastikowe wiadro po farbie emulsyj-

nej powinno mieç pojemnoÊç oko∏o 20 l.
Zdejmij wieko (nie b´dzie potrzebne)
i pomaluj wn´trze kube∏ka na czarno, by
przez pó∏przezroczysty plastik nie prze-
dostawa∏o si´ Êwiat∏o z otoczenia. Wytnij
poÊrodku denka otwór za pomocà r´cz-
nej wiertarki z wiert∏em nastawnym.
Ârednic´ otworu musisz dopasowaç do
plastikowej rurki nak∏adanej na okular
teleskopu. W ten sposób przymocujesz
wiadro do teleskopu. Mo˝esz taki ada-
pter wykonaç z kszta∏tek kanalizacyjnych
i wodociàgowych lub cz´Êci do sp∏uczek
toaletowych kupionych w sklepie hy-
draulicznym czy te˝ z ∏àczówek do w´˝y
plastikowych sprzedawanych w sklepach
ogrodniczych. Nie uda si´ przykleiç ada-
ptera do polietylenowego kub∏a. Musisz
kupiç gwintowane kszta∏tki i nakr´tki lub
sklejaç ze sobà cz´Êci rurek, dociskajàc
dno kub∏a do ko∏nierzy kszta∏tek.

Nast´pnie w odleg∏oÊci oko∏o 1.5 cm

od koƒca adaptera wykonaj otwór o
Êrednicy mniej wi´cej 3 mm. Na∏ó˝ ada-
pter na okular teleskopu, tak by jego
otwór pokrywa∏ si´ z otworem na Êrub´
we wzierniku, i przytwierdê obie cz´-
Êci Êrubà mocujàcà okular. JeÊli adapter
nie pasuje, wklej do niego rurk´ redu-
kujàcà Êrednic´ lub kup adapter uniwer-
salny do Twojego teleskopu (mo˝esz go
zamówiç pod adresem www.telesco-
pe.com) i do∏àcz do niego kube∏.

Obraz S∏oƒca pojawia si´ na ekranie

do tylnej projekcji, podobnym do cz´sto
u˝ywanych w telewizorach o du˝ej prze-
kàtnej. Jest wiele odmian takich ekranów

z ró˝nymi kàtami widzenia, jasnoÊcià
obrazów, ostroÊcià i kontrastem. Heger-
berg kupi∏ elastyczny ekran do tylnej
projekcji o nazwie Da-Tex (dost´pny
pod adresem www.da-lite.com). Ale
wystarczy ekran 40 x 40 cm, który mo-
˝esz wykonaç sam z pergaminu, papie-
ru nasàczonego t∏uszczem lub parafinà,
a tak˝e z szarej, niezbyt sztywnej kalki
technicznej. Przymocuj ekran g∏adkà po-
wierzchnià na zewnàtrz do obrze˝a wia-
dra. Mo˝esz u˝yç sznurka z tworzywa
sztucznego lub lepiej Êciàgacza z poli-
etylenu d∏ugoÊci oko∏o 1.2 m umiejsco-
wionego tu˝ pod obrze˝em wiadra. Ta-
kimi Êciàgaczami opasuje si´ du˝e
wiàzki kabli. Naciàgnij ekran tak, by ca-
∏oÊç przypomina∏a b´ben. Mo˝esz rów-
nie˝ zamocowaç ekran du˝à opaskà gu-
mowà. Odetnij nadmiar pergaminu,
pozostawiajàc na wszelki wypadek oko-
∏o 1 cm pod Êciàgaczem.

Na koniec Hegerberg zdejmuje pa∏àk

z wiadra i zak∏ada na niego du˝à opa-
sk´ gumowà. Po ponownym do∏àczeniu
pa∏àka zak∏ada opask´ na szukacz tele-
skopu, by z∏agodziç ewentualne napr´˝e-
nia dzia∏ajàce na zestaw ogniskujàcy [ilu-
stracja na poprzedniej stronie]. Je˝eli nie
uda Ci si´ kupiç opaski o wystarczajàcej
Êrednicy, u˝yj zwyk∏ej gumy pasmante-
ryjnej. W zale˝noÊci od rozmiarów ku-
b∏a i teleskopu konieczna mo˝e si´ oka-
zaç przeciwwaga dla tubusa teleskopu.

Aby otrzymaç czysty obraz S∏oƒca, po-

trzebny b´dzie dobry okular i przykr´-
cany do niego filtr. Hegerberg rekomen-
duje okulary Plössl, poniewa˝ dajà one
najbardziej ostre i najlepiej skorygowa-
ne obrazy. Natomiast okulary Huygen-
sa nie zawierajà elementów klejonych,
lepiej wi´c przetrzymujà d∏ugotrwa∏à
ekspozycj´ na dzia∏anie ciep∏a s∏onecz-
nego. B´dziesz potrzebowa∏ okularu
o ogniskowej 17–25 mm, w zale˝noÊci
od rozmiarów teleskopu. Je˝eli dyspo-
nujesz teleskopem Schmidta-Cassegrai-
na, spróbuj okularu o ogniskowej 20 mm
do instrumentu 10-centymetrowego, a
25 mm do teleskopu 20-centymetrowe-
go. JeÊli teleskop ma wi´cej ni˝ 20 cm
Êrednicy, musisz os∏abiç Êwiat∏o, mocu-
jàc na przodzie tubusa teleskopu kawa-
∏ek tektury z wyci´tym 20-centymetro-
wym otworem; w przeciwnym razie ca∏y
instrument móg∏by si´ przegrzaç.

Co do filtrów – Hegerberg poleca #21

(pomaraƒczowy), #11 (˝ó∏tozielony) i #12
(˝ó∏ty). Lecz pami´taj, ˝e nie nadajà si´
one do bezpoÊredniego patrzenia na S∏oƒ-
ce. Podobnie jak nie wolno spoglàdaç
w soczewk´ projektora filmowego, w
˝adnym wypadku nie nale˝y patrzeç na
S∏oƒce bezpoÊrednio przez okular – na-
wet z jednym z tych filtrów. Mo˝e to bo-
wiem spowodowaç trwa∏e uszkodzenie

wzroku. Ekran projekcyjny przyrzàdu
„Sun of a Gun” rozprasza Êwiat∏o, dzi´ki
czemu patrzenie na obraz jest bezpieczne.

Poniewa˝ szukacz mo˝e tak skupiaç

promienie S∏oƒca, ˝e wywo∏a oparze-
nia, pami´taj o przykryciu go przed u˝y-
ciem projektora. No i oczywiÊcie nie
patrz równie˝ na S∏oƒce przez szukacz.
By nakierowaç teleskop na S∏oƒce, naj-
pierw tak go ustaw, by rzuca∏ najmniej-
szy cieƒ. Nast´pnie popraw ostroÊç ob-
razu na ekranie.

Wyposa˝ony w tak pot´˝ne narz´-

dzie b´dziesz gotów do badaƒ naszej
gwiazdy w ka˝dy pogodny dzieƒ. Na
pewno znajdziesz przyjemnoÊç w ob-
serwowaniu cyklu ˝yciowego plam s∏o-
necznych, rejestrujàc stosunek obsza-
rów cienia do pó∏cienia lub kreÊlàc
zmiany ich rozmiarów z czasem.

T∏umaczy∏

Zbigniew Loska

Dok∏adniejsze informacje o tym i in-

nych projektach mo˝na znaleêç w witrynie
Society for Amateur Scientists: www.the-
sphere.com/SAS/WebX.cgi. Mo˝esz napi-
saç równie˝ pod adresem towarzystwa: 4735
Clairemont Square, PMB 179, San Diego,
CA 92117, lub zatelefonowaç pod numer
0-01-619-239-8807.

Strony WWW

poÊwi´cone S∏oƒcu

Relacja NASA z zaçmienia w dniu 11
sierpnia znajduje si´ w witrynie:
sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/
TSE1999/TSE1999.html
Obserwatorium S∏oneczne i Heliosfe-
ryczne (SOHO) NASA prezentuje
w swej witrynie obrazy S∏oƒca w cza-
sie rzeczywistym oraz filmy ostatnio za-
obserwowanej jego aktywnoÊci:
sohowww.nascom.nasa.gov
Strona Narodowego Obserwatorium
S∏oƒca pokazuje jego obrazy zaobser-
wowane na ró˝nych d∏ugoÊciach fal:
www.nso.noao.edu/synoptic
Centrum Analizy Danych S∏onecznych
NASA posiada kolekcj´ archiwalnych
zdj´ç S∏oƒca:
umbra.gsfc.nasa.gov/images
Centrum Ârodowiska Kosmicznego ofe-
ruje aktualne i archiwalne zdj´cia:
www.sel.noaa.gov/solar_images/
ImageIndex.cgi
Stowarzyszenie Obserwatorów Ksi´˝y-
ca i Planet utrzymuje stron´ zape∏nionà
amatorskimi i profesjonalnymi zdj´cia-
mi S∏oƒca:
www.lpl.arizona.edu/~rhill/alpo/sol-
stuff/recobs.html
Strona Bruce’a Hegerberga dostarcza
wi´cej informacji o projekcie opisanym
w tym artykule:
www.america.net/~boo/html/sun_gun.
html

TA FOTOGRAFIA S¸O¡CA jest tak dobra,

˝e mo˝na uznaç jà za wytwór komputera.

BRUCE HEGERBERG