Problematyka estetyczna w filozofii Kanta

Filozofia Kanta

●

Immanuel Kant (1724-1804)

●

filozofia przedkrytyczna, filozofia krytyczna (Krytyka

czystego rozumu, Krytyka rozumu praktycznego,
Krytyka władzy sądzenia), doktryna

●

„przewrót kopernikański”, „wstrząs sejsmiczny” w

filozofii

●

„Estetyka transcendentalna”, Krytyka władzy

sądzenia

●

zwrot estetyczny, „estetyzacja” filozofii

●

konfiguracja estetyczno-etyczno-polityczna

Nowożytność

i zmiana paradygmatu filozofii

●

progres nauk przyrodniczych i matematyki

●

podmiot (jako „fundament” filozofii) i jego

postrzeżenia - „przedstawienia” świata

●

rola epistemologii -

pytanie o możliwość wiedzy:

pytanie o to, co i jak można poznać, przed przejściem
do „właściwego” poznania

●

Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, Locke,

Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

●

eliminacja fałszywych problemów, określenie granic

poznania, szansa na progres w filozofii

Świat i jego „przedstawienia”

●

świat nie jest dany podmiotowi bezpośrednio, lecz za

pośrednictwem „przedstawień”, reprezentacji
sensualnych i mentalnych

●

problem solipsyzmu, „mózg w naczyniu”: czy świat

istnieje, czy jest tylko moim wewnętrznym wytworem i
wyobrażeniem

●

Locke

– podejście „fizjologiczne”: budowa naszej

zmysłowo-umysłowej aparatury poznawczej, hipoteza
istot z kosmosu o innym aparacie poznawczym, a w
efekcie mających inny odbiór świata

●

inna konstrukcja aparatury zmysłowej u zwierząt

(mucha, pies)

Jakości „pierwotne” i „wtórne”

●

Galileusz

– podział na:

●

jakości obiektywne, realne składniki rzeczy

dające się mierzyć ilościowo i opisywać
matematycznie

●

jakości subiektywne, czysto zjawiskowe,

pozorne (→ jakości estetyczne, barwy, dźwięki
itd.)

●

Kartezjusz:

●

jakości pierwotne – wielkość, ruch, kształt

(istnieją w samych rzeczach)

●

jakości wtórne – kolor, smak, zapach, dźwięk

(są tworem umysłu, za ich pomocą oddaje on

pewne cechy materii, które w postaci bodźców

Jakości „pierwotne” i „wtórne” (2)

●

Locke:

●

jakości pierwotne – rozciągłość, kształt, ruch i

masywność (istnieją w samych rzeczach)

●

jakości wtórne – kolor, smak, zapach, dźwięk

(istnieją w rzeczach jako „siły”, jako zdolności

przyczynowego wywoływania w podmiocie

wrażeń zmysłowych)

Aktywna rola umysłu

●

świat nie ma „sam w sobie” takiej postaci, w jakiej jawi

się podmiotowi w jego przedstawieniach. Podmiot
współtworzy swoje przedstawienia świata, jego umysł
pełni aktywną rolę w poznaniu, organizuje i formuje
bodźce, moduluje sygnały wysyłane mu przez świat

●

podmiot współkreuje świat w swoim doświadczeniu

poznawczym, narzuca (do pewnego stopnia) formę, jaką
świat przybiera w jego postrzeżeniach

●

jak duży jest ten konstrukcyjny wkład podmiotu w kształt,

jaki świat przybiera w jego postrzeżeniach?

●

Kant i projekt „krytyki”

●

Krytyka

– krinein: oznaczanie, ustanawianie granic

●

Krytyka czystego rozumu

: co mogę poznać? Co

mogę wiedzieć? → wyznaczenie zakresu i granic
poznania

●

„przebudzenie z dogmatycznej drzemki” - próba

usytuowania się pomiędzy metafizycznym
dogmatyzmem a empirycystycznym sceptycyzmem

●

jak możliwe jest poznanie praw z koniecznością

rządzących światem przyrody – światem zjawisk?

Rewolucja kopernikańska w filozofii

●

odwrócenie perspektywy: nie tyle rzeczy narzucają

swą gotowa już postać naszym władzom
poznawczym, ile nasze władze poznawcze narzucają
formę materii świata i organizują ją, konstruując dany
nam w empirycznym postrzeganiu świat zjawisk

●

umysł pełni rolę aktywną: wprowadza w poznawany

świat organizujące go formy i kategorie, choć nie
oznacza to, że całkowicie go kreuje → świat nie jest
tylko wytworem umysłu

●

rozróżnienie: rzecz sama w sobie – zjawisko

Transcendentalizm

●

Krytyka czystego rozumu: badanie apriorycznych,

„transcendentalnych” warunków poznania świata
zjawisk

●

„transcendentalne” - struktury organizujące

poznanie, nie mają charaktery empirycznego, nie
nabywamy ich w empirycznym kontekście ze
światem, lecz są zawsze już uprzednio dane,
mają charakter aprioryczny i idealny, poprzedzają,
umożliwiają i nadają ogólny kształt wszelkiemu
empirycznemu doświadczeniu i postrzeżeniu
zjawiska

Warunki możliwości

●

przejście od badania przyczyn do analizy warunków

możliwości

●

warunki możliwości poznania zjawisk są zarazem

warunkami możliwości samych zjawisk – struktura
naszych władz poznawczych narzuca kształt
poznawanym zjawiskom

●

posiadamy pewne uprzednie formy i pojęcia

organizujące świat do tej postaci, w jakiej nam się on
jawi w empirycznym postrzeżeniu (→ struktura
umysłu, zmysłów i umysłu itp.)

●

warunki możliwości wg Kanta: zmysłowe formy i

intelektualne pojęcia

„Warstwy” poznania

●

poznanie rozłożone na poszczególne „warstwy”:

●

rzeczywistość - materia wrażenia

●

ogólne formy doświadczenia zmysłowego – czas i

przestrzeń (zmysłowość)

●

ogólne kategorie pojęciowe (intelekt)

●

pomiędzy: „schematyzm” pozwalający powiązać

pojęcia intelektu (które same w sobie są czystymi
funkcjami logicznymi) ze zmysłowymi treściami,
podporządkować pod ogólne pojęcie poszczególne
zjawisko zmysłowe (wyobraźnia)

Estetyka transcendentalna

●

dział Krytyki czystego rozumu opisujący

aprioryczne formy zmysłowe wszelkiego
doświadczenia – czas i przestrzeń

●

czas i przestrzeń są to ramy doświadczenia,

wprowadzane do świata zjawisk przez
porządkujący i organizujący umysł

●

„estetyka” - tu w sensie Baumgartenowskim jako

„teoria poznania zmysłowego”, nie ma tu nic
wspólnego z pięknem, smakiem itd.

Podmiot poznania a moralny

podmiot działania

●

Krytyka czystego rozumu

– świat zjawisk,

fenomenów, człowiek jako element świata praw
przyczynowo-skutkowych i przyrodniczej determinacji

●

Krytyka rozumu praktycznego

– człowiek jako wolny

podmiot działania moralnego i odpowiedzialności,
świat noumenów, rzeczy samych w sobie,
koniecznych do tego, by możliwa była etyka, ale
niepostrzegalnych w doświadczeniu empirycznym

●

problem: człowiek nie może doświadczyć siebie jako

wolnego podmiotu moralnego

Krytyka władzy sądzenia

●

władza sądzenia: zdolność do łączenia tego, co

ogólne i tego, co szczegółowe, jednostkowe –
rozstrzyganie, czy coś jest piękne czy nie

●

refleksyjna władza sądzenia: dane jest tylko to, co

szczegółowe, zmysłowy konkret („to oto” dzieło
sztuki, zjawisko przyrodnicze), a władza sądzenia ma
znaleźć, wyprowadzić z niego ogólną zasadę

●

antynomia: mamy do czynienia tylko z konkretnymi,

szczegółowymi przedmiotami, nie dysponujemy w ich
przypadku danymi ogólnymi pojęciami, a mamy
mówić o nich i opisywać je za pomocą ogólnych pojęć

Dwa sposoby interpretacji Krytyki

władzy sądzenia

●

wąska: skupianie się na pierwszej części „Krytyka

estetycznej władzy sądzenia” i traktowanie jej jako
zbioru poglądów Kanta na temat piękna i innych
kwestii estetycznych; podstawa do zbudowania
klasycznej estetyki jako autonomicznej dyscypliny
badawczej

●

szeroka: uwzględnienie całego tekstu (obu części) i

kontekstu trzeciej Krytyki, traktowanie tego dzieła
Kanta jako inspiracji do budowania nowej postaci
filozofii, zakładającej ścisłe powiązanie estetyki, etyki
i polityki z kwestiami ontologicznymi; trzecia Krytyka
jako jeden z fundacyjnych tekstów dla projektu
nowoczesności

„Wąska” interpretacja – kwestia

„smaku”

●

„estetyka” - tu „teoria smaku i piękna”

●

charakterystyka piękna i wzniosłości (jakości

estetycznych)

●

subiektywny charakter sądu na temat tych jakości

●

sensus communis

jako „zmysł wspólny”, który

trzeba założyć, aby do pomyślenia była sytuacja
subiektywności, a zarazem powszechności sądów
smaku

– rozstrzygnięć, czy dana rzecz jest

piękna, czy nie

4 znamiona piękna

●

piękno – doświadczenie wolnej, harmonijnej gry

władz wyobraźni, poczucie intensywniejszego
życia, powstające w konfrontacji z ograniczoną
formą przedmiotu

●

4 składowe definicje piękna wysnute z 4 znamion

sądu smaku:

●

1. „Smak jest zdolnością do oceniania pewnego

przedmiotu lub sposobu przedstawiania na
podstawie zupełnie bezinteresownego podobania
się albo niepodobania. Przedmiot takiego
upodobania nazywa się pięknym”.

4 znamiona piękna (2)

●

2. „Piękne jest to, co bez pośrednictwa pojęcia

powszechnie się podoba”.

●

3. „Piękno jest formą celowości danego

przedmiotu, o ile zostaje ona w nim spostrzeżona
bez wyobrażenia jakiegoś celu”.

●

4. „Piękne jest to, co bez pomocy pojęcia poznaje

się jako przedmiot koniecznego upodobania”.

Wzniosłość

●

wzniosłość – rozkosz powstająca pośrednio,

wytwarzana przez uczucie chwilowego
zahamowania sił życiowych i następującego zaraz
potem ich silniejszego napływu. Zawiera w sobie
nie pozytywną rozkosz (jak piękno), lecz raczej
podziw i szacunek, a przez to zasługuje na miano
„rozkoszy negatywnej”

●

jedynie przedmioty przyrody mogą być odbierane

jako wzniosłe, tylko one mogą unaocznić nam
(nasunąć na myśl) wzniosłość, która zasadniczo
dotyczy tylko moralnych idei rozumu (Bóg, świat,
podmiot moralny, wolność)

2 typy wzniosłości

●

wzniosłość matematyczna: „wzniosłym

nazywamy to, co jest absolutnie wielkie” (piramidy,
kościół św. Piotra na Watykanie, masyw górski,
Droga Mleczna)

●

wzniosłość dynamiczna: zjawiska (sztormowy

ocean, groźne chmury itp.) wywołujące lęk w
wyobraźni człowieka, ale i budzące jego w umyśle
zdolność do stawiania oporu, a przez to
pozwalające mu czuć własną wzniosłość,
wzniosłość rozumu i moralności, wykraczanie
poza kondycję przyrodniczą i wyższość nad
przyrodą

„Szeroka” interpretacja – kwestia

urzeczywistnienia ludzkiej wolności

●

przepaść między dwoma pierwszymi Krytykami,

między światem fenomenalnym, rządzonym
przyrodniczą koniecznością i noumenalnym światem
wolnych działań moralnych

●

trzecia Krytyka

– próba zbudowania mostu nad

przepaścią, połączenia tych światów

●

kwestia: jak w świecie zmysłowym mogą się

zaprezentować etyczne idee rozumu, jak może w nim
być urzeczywistniona i doświadczona wolność i
samoświadomość podmiotu ludzkiego?

Świat i ludzkość jako dzieło do

wytworzenia

●

trzy sposoby urzeczywistnienia wolności, moralnej

istoty podmiotu i świata idei rozumu w świecie
zmysłowym:

●

dzieło sztuki – symbol moralności i wolności podmiotu

●

natura

– formowanie się organizmu, jak gdyby celowy,

teleologiczny charakter przyrody, ujmowanej w analogii

do dzieła sztuki

●

kultura i historia

– Bildung, kształtowanie się ludzkości,

wytwarzanie przez ludzkość swej istoty w dziejach swej

kultury, autokreowanie się w formie własnego dzieła

●

model „organicznego” dzieła sztuki, człowiek jako

najwyższy cel przyrody

Estetyczny (estetyczno-etyczno-

polityczny) projekt nowoczesności

●

ludzkość kształtująca siebie samą w historyczno-

kulturowym procesie rozwoju i autoprodukcji,
wytwarzająca swoją istotę w formie własnego dzieła:
doskonałej, harmonijnej, organicznej wspólnoty (projekty
nowoczesnych utopii i „meta-narracji”)

●

zbiorowe działania (polityka) mające na celu

urzeczywistnienie wolności (etyka) w świecie zmysłowym
(estetyka)

●

świat jako przestrzeń autokreacji „dojrzewającego”,

emancypującego się i nabierającego samoświadomości
podmiotu zbiorowego

– ludzkości czyli „człowieka w

ogóle”

Lektury do wykładu

●

I. Kant, Krytyka czystego rozumu, Warszawa

1957: „Estetyka transcendentalna”

●

I. Kant,

Krytyka władzy sądzenia, Warszawa

1986, s. 61-165

●

O. Höffe, Kant, Warszawa 1995 (fragmenty

poświęcone Krytyce władzy sądzenia)

●

M. Żelazny, Estetyka filozoficzna, Toruń 2009, s.

41-140