Zamek po∏o˝ony na Górze Przemys∏a w Poznaniu doczeka∏ si´, zw∏aszcza w ostat-

nich latach, licznych publikacji

1

. Ich autorzy zajmowali si´ historià funkcjonowania

obiektu jako Êredniowiecznej rezydencji królewskiej (w czasach nowo˝ytnych
staroÊciƒskiej), jak równie˝ podejmowali próby rekonstrukcji jego pierwotnego wy-
glàdu oraz kolejnych przekszta∏ceƒ formy architektonicznej, dokonywanych na prze-
strzeni kilku stuleci. Mimo tak ˝ywego zainteresowania, jakie zamek poznaƒski
wzbudza wÊród reprezentantów kilku pokrewnych dyscyplin naukowych (archeolo-
gia, historia, historia sztuki), w stanie wiedzy na jego temat nadal istniejà powa˝ne
luki. Wynika to z obiektywnych ograniczeƒ, jakie stawia przed badaczami sam
obiekt, zamek nie przetrwa∏ bowiem do dziÊ w swojej pierwotnej, Êredniowiecznej
formie, a relikty murów pochodzàcych z tamtej epoki pozwalajà jedynie zrekonstru-
owaç – najlepiej zachowany – obwód obronny. Pracy badaczom zajmujàcym si´ Êre-
dniowiecznà architekturà zamku nie u∏atwiajà dodatkowo jego nowo˝ytne przebu-
dowy, które doprowadzi∏y do daleko idàcych przekszta∏ceƒ cz´Êci rezydencjonalnej,
skàdinàd równie˝ zachowanej w reliktach, jednak lepiej oÊwietlonej przez êród∏a pisa-
ne i ikonografi´

2

. Badania archeologiczne i archeologiczno-architektoniczne, prowa-

dzone szczególnie intensywnie w ostatnich latach, poszerzy∏y znacznie stan wiedzy
na temat zamku poznaƒskiego, doprowadzajàc do weryfikacji wielu wczeÊniejszych hi-
potez

3

. Jednak brak kompleksowych wykopalisk, które obj´∏yby teren ca∏ego zamku

wraz z jego otoczeniem, w po∏àczeniu z wymienionymi ju˝ obiektywnymi ogranicze-
niami, nie dajà nadziei na znaczàcy post´p w badaniach

4

. Zatem mo˝liwa jest jedynie

analiza dost´pnych danych. Interpretacje pozosta∏oÊci Êredniowiecznej architektury
zamku poznaƒskiego obecne w literaturze naukowej wzbudzajà jednak powa˝ne wàt-
pliwoÊci, zw∏aszcza metodologiczne. Szczególnie kontrowersyjne sà próby okreÊlenia
genezy formalnej i chronologii zamku, o których w dalszej cz´Êci tekstu.

Ukszta∏towanie Êredniowiecznego zamku w Poznaniu, odtwarzane na podstawie

pozosta∏oÊci jego zabudowy, by∏o ostatnio wielokrotnie omawiane

5

, dlatego nie ma

powodu, aby po raz kolejny dokonywaç szczegó∏owej charakterystyki tych nielicz-
nych przecie˝ reliktów oraz budowanych na tej podstawie rekonstrukcji. Jednak ze
wzgl´du na obecnoÊç w literaturze kilku odmiennych hipotez wyglàdu zamku na Gó-
rze Przemys∏a nale˝y si´ opowiedzieç za jednà z nich lub zaproponowaç w∏asnà.
W dotychczasowych badaniach najbardziej przekonujàcà – i powszechnie akcepto-
wanà – propozycj´ rekonstrukcji wysunà∏ J. Skuratowicz; ona te˝ b´dzie stanowiç
punkt wyjÊcia dalszych rozwa˝aƒ

6

.

Â

redniowieczny zamek królewski w Poznaniu.

Uwagi na temat chronologii i genezy architektury

15

DR

T

OMASZ

R

ATAJCZAK

Kolegium Europejskie UAM w Gnieênie

16

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

Wed∏ug ustaleƒ J. Skuratowicza

7

, opartych na wynikach wczeÊniejszych badaƒ

archeologicznych (Z. Karolczak) i architektonicznych, w procesie budowy zamku
poznaƒskiego wydzieliç mo˝na trzy etapy: I. wzniesienie z ceg∏y w wàtku wendyjskim
czworobocznej wie˝y i dwóch odcinków murów obwodowych – pó∏nocno-zachodnie-
go i po∏udniowego z niewielkà basztà, II. domkni´cie obwodu obronnego, III. wznie-
sienie don˝onu przy murze pó∏nocnym oraz zabudowy wewn´trznej. Mury dwóch
ostatnich etapów realizowano ju˝ w wàtku gotyckim. Urwanie lub brak odcinka mu-
ru po∏udniowego tu˝ za naro˝nikiem wie˝y, na d∏ugoÊci oko∏o 3 metrów, J. Skurato-
wicz przekonujàco interpretuje jako dowód na istnienie w tym miejscu pierwotnego
otworu bramnego, ubezpieczanego stojàcà obok wie˝à, która w ten sposób znalaz∏a
si´ cz´Êciowo poza obwodem murów obronnych zamku i miasta

8

. Tym samym stra-

ci∏y aktualnoÊç dotychczasowe propozycje rekonstrukcji Êredniowiecznego domu
zamkowego w formie monumentalnego palatium, które mia∏oby przylegaç do muru
pó∏nocno-zachodniego na ca∏ej jego d∏ugoÊci, poniewa˝ taki gmach blokowa∏by do-
st´p na dziedziniec przez bram´ przy wie˝y

9

.

Pierwszy etap budowy zamku poznaƒskiego wi´kszoÊç badaczy datuje na ostatnià

çwierç XIII wieku, jako fundatora wskazujàc ksi´cia wielkopolskiego, Przemys∏a II

10

.

Jednak niektórzy cofajà powstanie murowanego zamku w Poznaniu do po∏owy XIII wie-
ku, inicjatora tego przedsi´wzi´cia upatrujàc w osobie ksi´cia Przemys∏a I

11

. Wi´kszy

problem sprawia okreÊlenie chronologii dalszych etapów budowy, datowanych doÊç ogól-
nikowo na XIV i XV stulecie, a wÊród potencjalnych inwestorów wymienia si´ kolejnych
w∏adców zasiadajàcych na polskim tronie: Wac∏awa II, W∏adys∏awa ¸okietka,
Kazimierza Wielkiego, a nawet W∏adys∏awa Jagie∏∏´

12

.

Dotychczas powa˝niejszej dyskusji nie wywo∏ywa∏ problem genezy formalnej ar-

chitektury zamku poznaƒskiego, od niedawna zresztà brany pod uwag´ przez bada-
czy. Teza postawiona przez Z. Dolczewskiego, wskazujàcego na zale˝noÊç poznaƒ-
skiej rezydencji Przemys∏a II od rezydencji ksi´cia Êlàskiego, Henryka Brodatego,
w Legnicy, zosta∏a powszechnie i bez zastrze˝eƒ zaakceptowana

13

.

Powracajàc do wàtpliwoÊci zg∏oszonych na poczàtku mojego artyku∏u, chc´ zwró-

ciç uwag´ na zaskakujàce ustalenia, formu∏owane przez niektórych badaczy, zajmu-
jàcych si´ dotychczas architekturà zamku poznaƒskiego. Najbardziej jaskrawym

Rzut zamku poznaƒskiego,

kolor czarny – I faza budowy przed 1296 r.,

kolor szary – II faza budowy,

prawdopodobnie ok. 1300–1305,

oprac. T. Ratajczak.

przyk∏adem jest wspomniana wy˝ej teza o legnickiej genezie typu rezydencji zreali-
zowanej w Poznaniu. Stosujàc w tym przypadku metod´ analizy porównawczej, po-
pe∏niono b∏àd, nie bioràc pod uwag´ wielu elementów, którymi zamki w Poznaniu
i Legnicy znacznie si´ od siebie ró˝nià, a uwzgl´dniajàc jedynie porównanie d∏ugo-
Êci palatium legnickiego i muru pó∏nocno-zachodniego na zamku poznaƒskim. Stàd
wyprowadzono wniosek o planowanym, rzekomo na wzór siedziby Henryka Brodate-
go, wzniesieniu pot´˝nego palatium na zamku w Poznaniu

14

. Jednak zasadnicza ró˝-

nica pomi´dzy tymi dwoma zespo∏ami obronno-rezydencjonalnymi polega na od-
miennoÊci typu architektonicznego. Zapewne badaczy bardziej pociàga∏a wymowa
symboliczna legnickiej rezydencji. Interpretacje od dawna traktujàce zamek w Le-
gnicy jako propagandowy element wykorzystywany przez Henryka Brodatego w jego
staraniach o koron´ królewskà mia∏yby uzasadniaç poszukiwanie podobnych moty-
wacji Przemys∏a II, dokonujàcego wyboru siedziby swego Êlàskiego pradziada, jako
rzekomego wzorca w∏asnej rezydencji

15

.

Równie˝ – powszechnie akceptowane – datowanie zamku poznaƒskiego na ostat-

nià çwierç XIII stulecia, oparte na ceglanym wàtku, w którym wzniesiono mury
w pierwszym etapie budowy, budzi powa˝ne wàtpliwoÊci. PrzeÊwiadczenie o mo˝li-
woÊci precyzyjnego datowania architektury ceglanej na podstawie u˝ytego wàtku, cià-
gle mocne wÊród historyków sztuki i archeologów, nie znajduje uzasadnienia; wyka˝´
to w dalszej cz´Êci tekstu – w zachowanym materiale zabytkowym z terenu Polski.

W ten sposób zamek poznaƒski sta∏ si´ klasycznym przyk∏adem b∏´dnego ko∏a ar-

gumentacji, polegajàcego na tym, ˝e niedostatki dowodzenia na gruncie w∏asnej dys-
cypliny wzmacnia si´ wnioskami z dyscypliny pokrewnej, nie rozpatrujàc przy tym
stopnia ich prawdopodobieƒstwa

16

. Historycy sztuki, datujàc zamek w oparciu o ce-

glany wàtek na czasy Przemys∏a II, wspierajà si´ wnioskami historyków, wykorzystu-
jàcych poÊrednie êród∏a pisane (pierwsza bezpoÊrednia wzmianka êród∏owa o zam-
ku pochodzi dopiero z 1383 r.). Z kolei historycy utwierdzajà si´ w przekonaniu
o XIII-wiecznej metryce zamku, powo∏ujàc si´ na ustalenia historyków sztuki. Oczy-
wiÊcie nie jest moim celem krytyka post´powania badawczego, polegajàcego na wy-
korzystywaniu ustaleƒ reprezentantów pokrewnych dyscyplin naukowych. Chc´ je-
dynie zwróciç uwag´, ˝e nale˝y zawsze starannie weryfikowaç argumentacj´ innych
badaczy, korzystajàc z rzetelnie stosowanych metod wypracowanych przez w∏asnà
dyscyplin´. Tak jak dla historyka êród∏em podstawowym jest tekst pisany, tak dla hi-
storyka sztuki êród∏em b´dzie obiekt, jego materialna struktura. Ta z pozoru banal-
na konstatacja pozwoli uniknàç wielu nieporozumieƒ, których wokó∏ zamku poznaƒ-
skiego naros∏o w ostatnich latach bardzo wiele.

Zamki w Legnicy i Poznaniu reprezentujà zupe∏nie odmienny typ architektonicz-

ny. Zamek legnicki, wzniesiony z inicjatywy Henryka Brodatego w latach oko-
∏o 1220–1240

17

, w gruncie rzeczy nale˝y do tradycyjnego modelu rezydencji, obecne-

go na ziemiach polskich od koƒca X wieku. By∏ to gród z drewniano-ziemnymi
wa∏ami, w którym ulokowano murowanà siedzib´ ksi´cia i kaplic´ pa∏acowà. O wy-
jàtkowoÊci legnickiej rezydencji na tle ówczesnej architektury obronnej na ziemiach
piastowskich przesàdza∏a przede wszystkim obecnoÊç dwóch cylindrycznych berg-
friedów umieszczonych przy wa∏ach grodu, a w mniejszym stopniu – ogromne
rozmiary palatium, wyjàtkowy uk∏ad przestrzenny kaplicy oraz zastosowanie nowator-
skich form dekoracji architektonicznej. W∏aÊnie wprowadzenie monumentalnych wie˝

17

18

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

ostatecznej obrony, a tak˝e rozpocz´cie modernizacji wa∏ów grodu, wymienianych
stopniowo na mury obronne przesàdzi∏o o tym, ˝e siedzib´ Henryka Brodatego okre-
Êla si´ mianem zamku, w stereotypowym rozumieniu tego poj´cia

18

. Natomiast za-

mek poznaƒski, w swojej postaci z pierwszego etapu budowy, charakteryzuje si´
skrajnie odmiennà strukturà. Jest to obiekt o nieco nieregularnym obwodzie obron-
nym w postaci wysokiego muru

19

, w którego linii umieszczono baszt´ oraz pot´˝ny,

czworoboczny bergfried, wysuni´ty na zewnàtrz jako aktywne ubezpieczenie bramy
zamkowej. Rozwiàzania tego typu, z czworobocznà wie˝à obronno-mieszkalnà ubez-
pieczajàcà bram´ oraz basztà lub basztami, umieszczonymi w ró˝nych wariantach w li-
nii murów obronnych, nie wyst´pujà w zamkach Êlàskich a˝ do po∏owy XIV wieku

20

.

Wyjàtkowà zagadkà pozostaje hipotetyczny zamek Henryka IV Probusa, którego re-
likty odkryto w murach wroc∏awskiego arsena∏u, jednak mimo podobnych jak w Po-
znaniu rozwiàzaƒ fortyfikacyjnych nie mo˝na na razie wykorzystaç tej budowli w roz-
wa˝aniach nad genezà architektury zamku na Górze Przemys∏a

21

. By∏oby to b∏´dem

metodologicznym, gdy˝ w przypadku budowli wroc∏awskiej mo˝na mówiç jedynie
hipotetycznie o pe∏nieniu przez nià funkcji zamku ksià˝´cego, choç taki poglàd ma
coraz wi´cej zwolenników

22

. Lepszym punktem odniesienia sà zamki z terenu Cesar-

stwa Niemieckiego, jednak znaczna odleg∏oÊç w przestrzeni (Nadrenia) i w czasie
(koniec XII w.) stanowi przeszkod´ w mo˝liwoÊci wykorzystania ich jako bezpoÊred-
nich analogii do zamku poznaƒskiego.

W Wielkopolsce, pozbawionej tradycji wznoszenia murowanych siedzib obron-

nych

23

, musiano odwo∏aç si´ do regionu, gdzie by∏a ona ju˝ dobrze ugruntowana, ko-

rzystajàc w ten sposób z wypracowanych tam rozwiàzaƒ formalnych. Najprostszym
rozwiàzaniem by∏o si´gni´cie po wzorce bliskie terytorialnie, co by∏o najbardziej ra-
cjonalne i wygodne dla potencjalnego inwestora. Wykluczywszy Âlàsk z moich roz-
wa˝aƒ, chcia∏bym zwróciç uwag´ na najbli˝sze regiony, gdzie w drugiej po∏o-
wie XIII i na poczàtku XIV stulecia zamek murowany jako obronna siedziba
mieszkalna feuda∏a by∏ ju˝ rozwiàzaniem standardowym.

Obiektów, które mog∏yby stanowiç typologiczny wzorzec dla zamku poznaƒskiego,

nie znajdziemy przed po∏owà XIV wieku w marchii brandenburskiej i nowej marchii,
obj´tych w∏adzà margrabiów z dynastii askaƒskiej, oraz na rzàdzonym przez Gryfitów

Rzut zamku w Legnicy ok. po∏. XIII w.,

wed∏ug J. Rozp´dowskiego, oprac. T. Ratajczak.

Pomorzu Zachodnim

24

. O wiele bardziej interesujàce sà tereny obj´te w XIII stuleciu

w∏adztwem zakonu krzy˝ackiego. Co prawda kasztelowe zamki komturskie, które zdo-
minowa∏y krajobraz architektoniczny krzy˝ackiego dominium w Prusach, poczàwszy
od ostatniej çwierci XIII stulecia, ze wzgl´du na swojà specyficznà form´ i funkcj´ nie
mogà byç brane pod uwag´ w odniesieniu do zamku poznaƒskiego. Sà jednak one
przyk∏adem zastosowania interesujàcego nas rozwiàzania z wie˝à w linii murowanego
obwodu obronnego. Natomiast wznoszone nieco wczeÊniej, przed wykrystalizowa-
niem si´ klasycznego typu zamku konwentualnego, nieregularne warownie krzy˝ackie
nie wykazujà cech wspólnych z zamkiem w Poznaniu

25

.

Zamek poznaƒski ju˝ w momencie budowy by∏ przeznaczony na siedzib´ repre-

zentanta najwy˝szej w∏adzy Êwieckiej. Zatem êróde∏ inspiracji jego architektury na-
le˝y poszukiwaç wÊród innych rezydencji ksià˝´cych lub królewskich, szczególnie
tych, które mog∏y byç atrakcyjne ze wzgl´du na kontekst polityczny dzia∏aƒ funda-
tora zamku na Górze Przemys∏a. Z regionów sàsiednich, które nale˝y wziàç pod uwa-
g´, analizujàc problem genezy architektury zamku poznaƒskiego, pozosta∏y do roz-
patrzenia terytoria Ma∏opolski i Królestwa Czech.

Rezydencje ksià˝àt ma∏opolskich w drugiej po∏owie XIII wieku nie wykracza∏y po-

za model palatium ulokowanego w obr´bie drewniano-ziemnych wa∏ów

26

. Nieco oka-

zalsze by∏y efekty dzia∏aƒ biskupów krakowskich, wznoszàcych pod koniec XIII wieku
liczne murowane siedziby, mi´dzy innymi w S∏awkowie, Babicach, I∏˝y i Ch´cinach,
nie wykazujàce jednak podobieƒstw do zamku poznaƒskiego

27

. Istotnà cezur´ w roz-

woju architektury ma∏opolskiej, w tym architektury obronnej, stanowi∏ okres rzà-
dów czeskich, kiedy wzniesiono mi´dzy innymi murowane fortyfikacje Wawelu

28

.

Wawel w swojej kreacji z prze∏omu XIII i XIV wieku nie mo˝e byç brany pod uwa-
g´ jako bezpoÊredni wzorzec dla zamku poznaƒskiego. Jednak ze wzgl´du na rang´
tego miejsca jego zwiàzek z ideologià paƒstwowà, a tak˝e imponujàcy jak na warun-
ki polskie program modernizacji grodu na murowany zamek, królewska rezydencja
Wac∏awa II mog∏a stanowiç istotny punkt odniesienia dla inicjatora budowy zamku
w Poznaniu.

W Czechach, b´dàcych w XIII stuleciu najsilniejszym i najlepiej rozwini´tym orga-

nizmem politycznym w Europie Ârodkowo-Wschodniej, tak˝e architektura obronna

19

Rekonstrukcja planu zamku wawelskiego
ok. 1300 r., oprac. T. Ratajczak.

i rezydencjonalna sta∏a na poziomie znacznie wy˝szym ni˝ na przyk∏ad w sàsiednich
ksi´stwach piastowskich na Âlàsku i w Ma∏opolsce. Pod panowaniem Przemys∏a Otto-
kara II, przypadajàcym na trzecià çwierç XIII wieku, wznoszone wtedy liczne zamki
wspiera∏y w∏adz´ króla, realizujàcego ekspansywnà polityk´ wewn´trznà, a tak˝e zagra-
nicznà. WÊród zamków czeskich tego czasu, zarówno królewskich, jak i wzorowanych
na nich siedzibach duchownych i Êwieckich feuda∏ów, rozwiàzanie z wie˝à lub wie˝a-
mi w linii murów obronnych, pe∏niàcymi niekiedy tak˝e funkcj´ ubezpieczenia bramy,
by∏o bardzo rozpowszechnione i to zarówno w regularnych zamkach kasztelowych
(mi´dzy innymi królewskie Kadan

ˇ, Písek i S

ˇpilberk, biskupi Horsˇovsky Tyn), których

w wi´kszoÊci nie mo˝na rozpatrywaç jako bezpoÊrednich analogii do zamku poznaƒ-
skiego, ze wzgl´du na idealnà form´ geometrycznà planu

29

, jak i nieregularnych zam-

kach wy˝ynnych, na które warto zwróciç szczególnà uwag´. Zaliczajà si´ do nich za-
równo królewskie warownie w Pradze i Zvíkovie, jak i prywatne zamki mo˝nych
feuda∏ów w Oseku i Choustníku

30

. Naturalnie ˝adnego z tych obiektów, rozpatrywane-

go oddzielnie, nie mo˝na traktowaç jak bezpoÊredniego wzorca poznaƒskiego zamku.
Forma warowni wzniesionej na Górze Przemys∏a zosta∏a dostosowana do lokalnych po-
trzeb i uzale˝niona by∏a od mo˝liwoÊci warsztatu sprowadzonego do jej budowy. Jed-
nak rozwiàzania fortyfikacyjne wprowadzone w zamku poznaƒskim znajdujà swoje
bezpoÊrednie analogie w∏aÊnie w architekturze zamków czeskich z drugiej po∏o-
wy XIII wieku

31

.

Pozostajà jednak pytania o chronologi´ pierwszego etapu budowy i osob´ jej ini-

cjatora. Zwraca∏em ju˝ uwag´, ˝e datowanie zamku jedynie na podstawie wendyj-
skiego wàtku ceglanego jest b∏´dne. Mo˝na wskazaç liczne przyk∏ady presti˝owych
budowli wznoszonych w tym wàtku – w ca∏oÊci lub cz´Êciowo – przez ca∏e XIV stu-
lecie, a w peryferyjnych regionach (Mazowsze, Litwa) w∏aÊciwie do koƒca Êrednio-
wiecza. Wàtek dwuwozówkowy, zwany wendyjskim, jako g∏ówna technika wznosze-
nia murów ceglanych, utrzymywa∏ si´ do po∏owy XIV stulecia na Pomorzu
Zachodnim, choç stosowano go równie˝ w budowlach z drugiej po∏owy tego stule-
cia

32

. W architekturze Wielkopolski znajdujemy przyk∏ady wa˝nych budowli, wznie-

sionych cz´Êciowo w tym wàtku jeszcze w drugiej po∏owie XIV i pierwszej po∏o-
wie XV wieku

33

. Niemal przez ca∏y wiek XIV wàtek wendyjski stosowany jest równie˝

w architekturze paƒstwa zakonu krzy˝ackiego

34

. Spotykamy go równie˝ w zdomino-

wanej przez materia∏ kamienny Ma∏opolsce, a nawet na Âlàsku, gdzie stosunkowo
wczeÊnie, ju˝ na poczàtku XIV wieku, ust´puje miejsca nowoczeÊniejszemu wàtko-
wi jednowozówkowemu, zwanemu gotyckim

35

.

Powy˝szy opis nasuwa przypuszczenie o wyraênym podziale terytorialnym. Naj-

d∏u˝ej wendyjski wàtek ceglany (pomijam prowincjonalne Mazowsze), stosowany
by∏ w architekturze po∏udniowego pobrze˝a Ba∏tyku (Pomorze Zachodnie, Prusy
krzy˝ackie i Warmia), a najszybciej zosta∏ zarzucony na Âlàsku. Takie chronologicz-
ne zró˝nicowanie jego wyst´powania jest moim zdaniem uwarunkowane technolo-
gicznie, choç pewne znaczenie mog∏y mieç tak˝e nawyki warsztatowe oraz prowin-
cjonalizacja, zw∏aszcza w przypadku mniej wa˝nych obiektów. Na Âlàsku budowle
ceglane wznoszono najcz´Êciej w taƒszej technice, wprowadzajàc mur o ceglanym li-
cu, wype∏nionym gruzem zalanym wapnem

36

. Mur taki nie by∏ zbyt stabilny i gdy

pod koniec XIII stulecia wysokoÊç budowli – przede wszystkim sakralnych – zacz´∏a
rosnàç, pojawi∏a si´ koniecznoÊç wprowadzenia wàtku gotyckiego, pozwalajàcego lepiej

20

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

zwiàzaç ceglane lico z wn´trzem muru

37

.

Natomiast na pó∏nocy dominowa∏a bardziej
kosztowna technika, polegajàca na stawianiu
murów z pe∏nej ceg∏y na ca∏ej ich gruboÊci,
co zapewnia∏o dostatecznà stabilnoÊç na-
wet przy rosnàcej w XIV wieku wysokoÊci
budowli

38

. W taki te˝ sposób w pierwszym

etapie wzniesiono mury zamku poznaƒskie-
go. Mo˝e to wskazywaç na pomorskie pocho-
dzenie warsztatu budowlanego, a zarazem nie
stoi w sprzecznoÊci z czeskà proweniencjà ty-
pu architektonicznego, który zapewne zosta∏
narzucony przez inwestora. Zresztà wzniesie-
nie prostego muru obronnego i czworobocz-
nej wie˝y by∏o zadaniem nieprzekraczajàcym
mo˝liwoÊci dobrego warsztatu budowlanego,
niezale˝nie od jego pochodzenia.

Bioràc pod uwag´ powy˝sze ustalenia,

nie jest mo˝liwe precyzyjne datowanie po-
czàtków budowy zamku w Poznaniu, oparte
wy∏àcznie na wynikach analizy struktury ar-
chitektonicznej. Móg∏ on powstaç zarówno
pod koniec XIII wieku z inicjatywy Przemy-
s∏a II, jak i w XIV stuleciu z inicjatywy kolej-
nych w∏adców Polski, na przyk∏ad Wac∏a-
wa II bàdê ¸okietka. Trzeba przy tym
uwzgl´dniç fakt nieukoƒczenia zamku
w pierwszym etapie budowy, na co wskazuje
zmiana wàtku muru pó∏nocno-zachodniego
z wendyjskiego na gotycki. Nie wiadomo
po jak d∏ugiej i czym spowodowanej prze-
rwie wznowiono prace, choç kontynuowa∏ je
z pewnoÊcià inny warsztat. W tej sytuacji
pozostaje odwo∏anie si´ do êróde∏ pisanych.
Bioràc pod uwag´, ˝e sà to wy∏àcznie êród∏a
poÊrednie, i pami´tajàc o wspomnianym wy-
˝ej b∏´dnym kole argumentacji, proponuj´
poddaç krytycznej analizie ich dotychczaso-
wà interpretacj´.

Powszechnie przyjmuje si´, ˝e ksià˝´

Przemys∏ I w po∏owie XIII wieku przeniós∏
swà siedzib´ z grodu na Ostrowie Tumskim
na wzgórze w obr´bie lokowanego przez
niego miasta

39

. JednoczeÊnie ksià˝´ mia∏

zrzec si´ swojej dotychczasowej w∏asnoÊci na
rzecz biskupa poznaƒskiego Boguchwa∏a II.

Rzut królewskiego zamku Sˇpilberk w Brnie,
oprac. T. Ratajczak.

Zamek prywatny w Choustniku, rekonstrukcja
wed∏ug Kuthana, oprac. T. Ratajczak.

Âwiadczyç ma o tym transakcja z templariuszami, odnotowana w dokumencie wy-
stawionym przez biskupa w 1251 roku w koÊciele Marii Panny, interpretowanym
przez badaczy jako symboliczne przej´cie w∏adzy nad dawnym grodem ksià˝´cym

40

.

Wzmianka êród∏owa, informujàca, ˝e Przemys∏ I w 1249 roku reedificavit castrum et
civitatem circa ecclesiam maiorem, stojàca w sprzecznoÊci z powy˝szà interpretacjà
biskupiego nadania, poddawana jest przez badaczy próbom dopasowania jej do tezy,
zak∏adajàcej przeniesienie rezydencji ksi´cia na teren miasta lokacyjnego
w 1250 roku. W literaturze pojawi∏y si´ propozycje oddzielenia wyst´pujàcych w do-
kumencie zamku i miasta ze wzgl´du na specyfik´ Êredniowiecznej interpunkcji, na-
tomiast problem nieistnienia na Górze Przemys∏a zamku, który ksià˝´ mia∏by odbu-
dowaç (reedificavit), rozwiàzano, lokujàc tam hipotetycznà stra˝nic´ ksià˝àt
Êlàskich

41

. JednoczeÊnie archeolodzy, wspierajàc si´ na ustaleniach historyków (i vice

versa – znów b∏´dne ko∏o argumentacji!), uznali, ˝e dawne palatium ksià˝´ce
na Ostrowie zosta∏o rozebrane oko∏o 1250 roku przez biskupa, któremu budowla ta
nie by∏a potrzebna, posiada∏ bowiem w∏asny pa∏ac ko∏o katedry

42

. Ze wzgl´du na póê-

niejsze datowanie murowanego zamku na Górze Przemys∏a wskazywano, ˝e siedzibà
Przemys∏a I mog∏a byç wie˝a, w∏àczona póêniej w pó∏nocno-wschodni naro˝nik zam-
kowych obwarowaƒ, lub bli˝ej nieokreÊlony i dotychczas niezidentyfikowany w tere-
nie obiekt, wzniesiony w trakcie budowy nowego zamku

43

. Równie˝ dokument dla

klasztoru cysterskiego w Obrze, wystawiony przez Przemys∏a I w 1250 roku in castrum
posnaniensi, badacze bezpodstawnie wià˝à z zamkiem na Górze Przemys∏a

44

.

Moim zdaniem obecny stan badaƒ nie daje podstaw do okreÊlenia czy – a jeÊli

tak, to kiedy – ksià˝´ Przemys∏ I przeniós∏ swojà siedzib´ do nowo lokowanego mia-
sta. Decyzja o lokacji zapad∏a, jak si´ ostatnio przyjmuje, w 1249 roku

45

, czyli do-

k∏adnie wtedy, gdy ksià˝´ odbudowa∏ wzmiankowany w êród∏ach zamek. Archeolo-
dzy nie podajà na razie ˝adnych przekonujàcych argumentów, pozwalajàcych
w sposób pewny datowaç rozbiórk´ palatium. Równie˝ dokument biskupa Bogu-
chwa∏a nie stanowi przekonujàcego dowodu na poparcie tezy o opuszczeniu przez
ksi´cia grodu na Ostrowie

46

. Gdyby przyjàç, ˝e interpretacja przekazów archiwal-

nych proponowana przez historyków jest nietrafna, historyk sztuki by∏by w tym
przypadku bezradny. Nie ma ˝adnych êróde∏ materialnych, które mog∏yby takà
koncepcj´ potwierdzaç i dlatego uwa˝am, ˝e nale˝y jà traktowaç wy∏àcznie jako
ostro˝nà hipotez´. Warto natomiast zwróciç szczególnà uwag´ na wyniki badaƒ ar-
cheologicznych prowadzonych przez zespó∏ prof. H. Kócˇki-Krenz w zwiàzku z od-
kryciem pozosta∏oÊci przedromaƒskiego palatium na Ostrowie Tumskim, publiko-
wane dotychczas jedynie cz´Êciowo

47

. Relikty pó∏nocnego segmentu pa∏acu

ksià˝´cego na grodzie poznaƒskim wskazujà na jego zniszczenie i rozbiórk´, praw-
dopodobnie po najeêdzie Brzetys∏awa czeskiego w 1039 roku

48

, nast´pnie na doÊç

d∏ugi okres funkcjonowania zredukowanego budynku oraz wzniesienie w tym miej-
scu w póêniejszym czasie aneksu o rozmiarach zbli˝onych do wyburzonej wcze-
Êniej cz´Êci rezydencji

49

. Z ostatecznym wyciàganiem wniosków nale˝y si´ wstrzy-

maç do opublikowania pe∏nych wyników badaƒ archeologicznych, jednak ju˝ dziÊ
mo˝na zaryzykowaç ostro˝nà hipotez´, ˝e mo˝e to byç jeden ze Êladów wskazujà-
cych na prace budowlane, majàce na celu modernizacj´ grodu ksià˝´cego
na Ostrowie Tumskim, prowadzone przez Przemys∏a I w 1249 roku

50

. Potwierdza-

∏oby to tez´ H. Zió∏kowskiej, która ju˝ pó∏ wieku temu wskazywa∏a, ˝e zbyt wiele

22

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

23

przemawia przeciwko uznaniu Przemys∏a I za budowniczego zamku na terenie lo-
kowanego przez niego miasta

51

.

Nie dysponujemy materia∏em êród∏owym umo˝liwiajàcym okreÊlenie chronologii

tego obiektu, choç wi´kszoÊç badaczy wskazuje schy∏ek XIII wieku jako czas powsta-
nia murowanego zamku w Poznaniu. O ile nie ma pewnoÊci, czy ksià˝´ Przemys∏ I za-
mierza∏ przenieÊç swà siedzib´ na lewy brzeg Warty, o tyle mo˝na przyjàç, ˝e jego syn
takà decyzj´ podjà∏. Przytaczany wielokrotnie dokument, informujàcy o rezygnacji
Przemys∏a II z praw do Âródki – miasta stanowiàcego gospodarcze zaplecze ksià˝´cej
rezydencji – w 1288 roku, potwierdza, ˝e najpóêniej wtedy zapad∏a decyzja o trans-
lokacji

52

. Trzeba jednak zdaç sobie spraw´ z tego, ˝e przenosiny siedziby w∏adcy nie

by∏y prostym przedsi´wzi´ciem, lecz na ogó∏ procesem znacznie rozciàgni´tym
w czasie, zw∏aszcza gdy nowa rezydencja mia∏a zostaç ulokowana w mieÊcie, dla któ-
rego takie sàsiedztwo by∏o na ogó∏ doÊç k∏opotliwe

53

. Dobrze pokazuje to przyk∏ad

Wroc∏awia, w którym ksià˝´ta Êlàscy dysponowali niewielkimi dworami, jednak próby
wzniesienia zamku w obr´bie murów miejskich, podejmowane co najmniej od prze-
∏omu XIII i XIV wieku powiod∏y si´ dopiero w po∏owie XIV stulecia, wsparte autory-
tetem w∏adzy cesarza Karola IV

54

. W dotychczasowych badaniach nie brano zupe∏-

nie pod uwag´ tak˝e ekonomicznego aspektu tego przedsi´wzi´cia. Wzniesienie zamku
w technologii pe∏nego muru ceglanego by∏o niezwykle kosztowne

55

. Ksià˝´cy inwe-

stor musia∏ liczyç si´ z wydatkiem rz´du kilku, a nawet kilkunastu tysi´cy grzywien,
aby sfinansowaç takà inwestycj´. Historycy powinni udzieliç odpowiedzi na pytanie,
czy Przemys∏ II by∏ w stanie ponieÊç znaczne koszty budowy du˝ego zamku

56

. Nie

jest znana – potwierdzona êród∏owo – szeroko zakrojona dzia∏alnoÊç fundatorska te-
go w∏adcy w dziedzinie architektury, z wyjàtkiem za∏o˝enia klasztoru Dominikanów
we Wronkach, uposa˝onego bardzo skromnie (12 grzywien rocznie i jedna wieÊ!),
oraz nadania jednej wsi dla konwentu klarysek, sprowadzonych do Gniezna przez
Boles∏awa Pobo˝nego i jego ma∏˝onk´, ksi´˝nà Jolent´. Po Êmierci stryja Prze-
mys∏ II sfinansowa∏ prawdopodobnie budow´ niewielkiego oratorium dla zakonnic,
które ukoƒczono w 1283 roku, natomiast êród∏a potwierdzajà kolejne ksià˝´ce nadanie
– tym razem kilku wsi – dla klasztoru gnieênieƒskich klarysek w 1294 roku

57

. Z drugiej

strony nie mo˝na wykluczyç, ˝e niewielka liczba fundacji architektonicznych ksi´cia
mia∏a zwiàzek w∏aÊnie z zaanga˝owaniem znacznych Êrodków finansowych w niezwy-
kle presti˝owe przedsi´wzi´cie, jakim by∏a budowa murowanego zamku.

Do czasu wzniesienia nowego zamku w Poznaniu ksià˝´ Przemys∏ II musia∏ pozo-

stawaç w dawnej rezydencji w grodzie na Ostrowie Tumskim, zmodernizowanej przez
jego ojca. Do nowej siedziby – zarówno ze wzgl´dów praktycznych, jak i reprezenta-
cyjnych – móg∏ przenieÊç si´ dopiero po ukoƒczeniu jej cz´Êci mieszkalnej. J. Skura-
towicz zasugerowa∏, ˝e funkcj´ w∏aÊciwej rezydencji ksi´cia w obr´bie murów nowego
zamku mog∏a pe∏niç wielka wie˝a znajdujàca si´ przy bramie

58

. W ten sposób od roz-

wa˝aƒ nad êród∏ami pisanymi przechodz´ ponownie do interpretacji architektury.

Stan zachowania wie˝y zamku poznaƒskiego, z której przetrwa∏a jedynie kondy-

gnacja przyziemia, b´dàca zapewne lochem wi´ziennym, utrudnia jej analiz´ funk-
cjonalnà. Nie wiadomo, jakà posiada∏a wysokoÊç, na ile kondygnacji by∏a podzielona,
jak grube by∏y mury w wy˝szych partiach, a co za tym idzie – jakà powierzchnià u˝yt-
kowà dysponowa∏by ksià˝´ Przemys∏ II jako jej potencjalny lokator. Próbowano
rozwiàzaç ten problem, zak∏adajàc istnienie tymczasowej, drewnianej zabudowy

mieszkalnej wewnàtrz murów zamku

59

. Uznajàc logik´ takiego za∏o˝enia, nie mo˝na

jednak zgodziç si´ z nim, gdy wziàç pod uwag´ ówczesne realia. Na terenie Europy
Ârodkowej trudno wskazaç sytuacj´, gdy w∏adca rezydowa∏ w drewnianym domu,
z wyjàtkiem krótkotrwa∏ych postojów w podró˝y. Presti˝ i wzgl´dy reprezentacyjne
decydowa∏y o tym, ˝e dla drugiej po∏owy XIII wieku standardem by∏o posiadanie mu-
rowanej rezydencji w g∏ównych oÊrodkach. Funkcji takiej raczej nie mog∏a spe∏niaç
wie˝a zamku poznaƒskiego, której wymiary sytuujà jà pomi´dzy don˝onem, czyli
wie˝à o charakterze mieszkalno-obronnym, a bergfriedem – wie˝à ostatecznej obro-
ny, wykorzystywanà jako mieszkanie tylko w wyjàtkowych sytuacjach. Wymiary wie˝
mieszkalnych z tego czasu wskazujà, ˝e wie˝a zamku poznaƒskiego by∏a raczej berg-
friedem, choç ze wzgl´du na jego znaczne rozmiary, posiadajàcym zapewne du˝à po-
wierzchni´ u˝ytkowà

60

. Przyk∏ad Wie˝y ¸okietkowej (czyli póêniejszej Kurzej Nogi)

na zamku wawelskim, wykorzystywany dla poparcia tezy o mieszkalnym charakterze
wie˝y poznaƒskiej, jest nietrafny, gdy˝ rzekoma wie˝a, posiadajàca zresztà znacznie
wi´kszà powierzchni´ u˝ytkowà ni˝ bergfried poznaƒski (12,5 x 13 m), by∏a jedynie
aneksem dobudowanym do gotyckiego palatium, a nie istniejà pewne przes∏anki po-
zwalajàce na rekonstrukcj´ jego formy jako wie˝y

61

. Jednak niezale˝nie od trudnej

do jednoznacznego okreÊlenia funkcji wie˝y zamku poznaƒskiego nale˝y podkreÊliç,
˝e rezydencja ambitnego ksi´cia, którego aspiracje zosta∏y uwieƒczone gnieênieƒskà
koronacjà na króla Polski, musia∏a obejmowaç budynek pa∏acowy z reprezentacyjnà
aulà

62

. Jego brak mo˝e Êwiadczyç o tym, ˝e Przemys∏ II nie zdà˝y∏ zamieszkaç w no-

wym zamku, a przyczynà przerwy w pracach budowlanych by∏a jego tragiczna
Êmierç. Pozostaje pytanie, kto i kiedy ukoƒczy∏ realizacj´ tego gwa∏townie przerwa-
nego przedsi´wzi´cia?

Ju˝ pó∏ wieku temu H. Zió∏kowska, zastanawiajàc si´ nad osobà fundatora zamku

w Poznaniu, wskaza∏a dwie mo˝liwoÊci: wed∏ug niej zamek móg∏ powstaç jedynie
z inicjatywy Przemys∏a II lub Wac∏awa II PrzemyÊlidy, choç ostatecznie opowiedzia-
∏a si´ za tym pierwszym

63

. Nie mo˝na jednak wykluczyç, ˝e to w∏aÊnie czeski monar-

cha, o˝eniony w 1303 roku z córkà Przemys∏a II, po gnieênieƒskiej koronacji na kró-
la Polski dokonanej trzy lata wczeÊniej, postanowi∏ dokoƒczyç inwestycj´ swego
przedwczeÊnie zmar∏ego politycznego rywala, a zarazem teÊcia.

24

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

Zachowane przyziemie wie˝y

g∏ównej zamku poznaƒskiego,

widoczne w wykopie

archeologicznym,

fot. J. Skuratowicz.

Jeden z krakowskich historyków sztuki zwróci∏ niedawno uwag´ na wzmiank´ po-

chodzàcà z Rocznika Êwi´tokrzyskiego, odnoszàcà si´ do 1298 roku, choç z kontekstu,
w jakim zosta∏a umieszczona, wynika, ˝e dotyczy∏a d∏u˝szego okresu na prze∏o-
mie XIII i XIV wieku, w której zawarto nast´pujàcà informacj´: Eodem tempore
Bohemi Cracoviam muraverunt et alias munitiones in Polonia

64

. Wspomniany badacz

w swojej pracy skupi∏ si´ na analizie bardziej go interesujàcej, pierwszej cz´Êci tego
zdania, odnoszàcej si´ do czeskiej aktywnoÊci budowlanej w Krakowie

65

. Jednak rów-

nie interesujàca jest cz´Êç druga, wskazujàca, ˝e aktywnoÊç Czechów nie ogranicza-
∏a si´ jedynie do Ma∏opolski. Zwrot Polonia w Roczniku Êwi´tokrzyskim jest bowiem
okreÊleniem partykularnym, które nie pojawia si´ w odniesieniu do ca∏oÊci ziem pia-
stowskich, lecz jest stosowane przede wszystkim wtedy, gdy opisywane sà wydarzenia
rozgrywajàce si´ w Wielkopolsce

66

. Zatem gdzie mo˝na zlokalizowaç owe murowane

obwarowania w Wielkopolsce wznoszone z inicjatywy Czechów, o których wspomi-
na Rocznik Êwi´tokrzyski? Oko∏o 1300 roku pod uwag´ mo˝na wziàç prawdopodob-
nie jedynie Poznaƒ, w którym powstajà mury miejskie, budow´ których rozpocz´to
zapewne jeszcze za rzàdów Przemys∏a II, oraz zamek na wzgórzu noszàcym obecnie
imi´ tego w∏adcy

67

. Rocznikarz móg∏ mieç na myÊli zarówno fortyfikacje miejskie,

koƒczone za rzàdów czeskich, a zapewne jeszcze póêniej, jak i zamek królewski.
Mo˝liwe, ˝e w przypadku Poznania mamy do czynienia z podobnà sytuacjà jak
w Krakowie, gdzie okres rzàdów Wac∏awa II by∏ czasem prosperity, owocujàcym rów-
nie˝ licznymi inwestycjami budowlanymi, w które nowy w∏adca anga˝owa∏ si´ po-
Êrednio lub bezpoÊrednio. Materialnà pamiàtkà pomyÊlnego dla Poznania okresu rzà-
dów czeskich jest zwornik z herbem PrzemyÊlidów, znajdujàcy si´ w sklepieniu
dawnego przyziemia ratusza, wzniesionego w∏aÊnie w tym czasie

68

. Problem fundacji

czeskich w∏adców wymaga dalszych, szczegó∏owych badaƒ – przede wszystkim histo-
rycznych – poniewa˝ panowanie Wac∏awa II jest jednym z najs∏abiej rozpoznanych
okresów w dziejach Polski

69

.

Pojawia si´ oczywiÊcie podstawowe pytanie: jakà funkcj´ spe∏nia∏ zamek poznaƒ-

ski w okresie rzàdów czeskich, skoro sam monarcha nigdy do Poznania nie zawita∏?
Wac∏aw II, rzàdzàcy od 1291 roku w Krakowie, otrzymujàc w∏adz´ w Wielkopolsce
po okresie nieudolnych i awanturniczych rzàdów ¸okietka, zdoby∏ tym samym tron
polski, po czym powróci∏ do Pragi. Nadzór nad nowym terytorium znajdujàcym si´
pod jego zwierzchnictwem pozostawi∏ w gestii starostów

70

. Nowy król nie potrzebo-

wa∏ w Poznaniu rezydencji, a w ka˝dym razie nie by∏o to sprawà pilnà, gdy˝ po po-
wrocie do Czech w bli˝szej perspektywie nie planowa∏ zapewne wizyty w Wielkopol-
sce. Zamek wznoszony z jego inicjatywy mia∏ byç siedzibà starosty i czeskiej za∏ogi
wojskowej, której zadaniem by∏o wspomagaç królewskiego urz´dnika w sprawowaniu
skutecznych rzàdów namiestniczych, a forma zamku mia∏a byç widomym znakiem
majestatu w∏adzy monarszej. ObecnoÊç znanych z imienia starostów, w wi´kszoÊci
Âlàzaków, którzy stanowili licznà grup´ na dworze Wac∏awa II, oraz za∏ogi czeskiej
jest poÊwiadczona êród∏owo

71

. Namiestnik królewski, narzucony lokalnym elitom

mo˝now∏adczym, móg∏ liczyç tylko na przychylnoÊç samorzàdu miejskiego. W takiej
sytuacji priorytetem by∏o wzniesienie obwodu obronnego, gdzie zastosowano bar-
dziej nowoczesny wàtek gotycki oraz symboliczne podkreÊlenie w∏adzy terytorialnej
i pot´gi monarchy, którego starosta by∏ reprezentantem. W Êredniowiecznej archi-
tekturze taka symbolika zawiera∏a si´ w formie wie˝y – i stàd obecnoÊç poznaƒskiego

25

bergfriedu, który jednoczeÊnie, ze wzgl´du na swoje znaczne rozmiary, móg∏ s∏u˝yç
jako tymczasowa rezydencja starosty (a nie w∏adcy), przynajmniej do momentu
wzniesienia domu zamkowego

72

. Ten moment jednak nie nastàpi∏, gdy˝ po niespo-

dziewanej Êmierci Wac∏awa II w 1305 roku, za∏oga czeska zosta∏a wyp´dzona z zam-
ku poznaƒskiego, co mo˝e t∏umaczyç przerw´ w pracach budowlanych.

Wszystko, co da si´ stwierdziç na temat dalszych faz budowy, nie mo˝e na obec-

nym etapie badaƒ wyjÊç poza sfer´ spekulacji. Obwód obronny domkni´to na pew-
no przed 1383 rokiem, kiedy nastàpi∏o odnotowane êród∏owo obl´˝enie zamku przez
kasztelana nakielskiego, Âwidw´

73

. Nie wiemy jednak, kiedy i w jakiej formie powsta∏

dom zamkowy, którego reliktami sà zapewne fragmenty fundamentów odkrytych
ostatnio na dziedziƒcu

74

. Czy budowla przy murze pó∏nocnym – póêniejszy gmach

kuchni królewskich – by∏a rzeczywiÊcie don˝onem i kiedy jà wzniesiono

75

? Wbrew

optymistycznej wymowie dotychczasowych publikacji na temat zamku poznaƒskie-
go pewnej odpowiedzi na te pytania nie ma i byç mo˝e nie b´dzie w ogóle

76

. Histo-

rycy, archeolodzy i historycy sztuki powinni jednak podejmowaç dalsze badania ar-
chitektury zamku poznaƒskiego, ÊciÊle ze sobà wspó∏pracujàc, przy jednoczesnym
zachowaniu warsztatowej autonomii tych dyscyplin

77

.

Sàdz´, ˝e zaprezentowane próby okreÊlenia genezy architektury, chronologii oraz

uk∏adu funkcjonalnego zamku w Poznaniu w Êwietle pozosta∏oÊci jego murów i êró-
de∏ pisanych dobrze ukazujà niedostatek naszej wiedzy na temat jednej z najwa˝-
niejszych rezydencji w Êredniowiecznym Królestwie Polskim.

P R Z Y P I S Y

1

Ogranicz´ si´ jedynie do wymienienia najwa˝niejszych publikacji, poruszajàcych problematyk´ Êrednio-

wiecznej architektury zamku poznaƒskiego. Dzieje zamku i przemiany jego architektury po raz pierwszy
kompleksowo zaprezentowa∏ E. Linette, Zamek w Poznaniu, Poznaƒ 1981 (tam starsza literatura). Wiele
publikacji poÊwi´conych zamkowi ukaza∏o si´ w po∏owie lat 90. XX w. w zwiàzku z 700. rocznicà koronacji
oraz tragicznej Êmierci Przemys∏a II, por. Z. Dolczewski, Zamek ksià˝´cy czy królewskie „palatium”? O sie-
dzibie ostatnich Piastów wielkopolskich, „Kronika Miasta Poznania” 1996, nr 1, s. 83–93; ten˝e, Cesarskie
palatium króla Przemys∏a (Uwagi dyskusyjne), [w:] Przemys∏ II. Odnowienie Królestwa Polskiego, red.
J. Krzy˝aniakowa, Poznaƒ 1997, s. 333–336. Zamek poznaƒski uwzgl´dniajà równie˝ najnowsze prace
o charakterze syntetycznym, dotyczàce architektury obronnej w Polsce, jak równie˝ architektury Pozna-
nia, por. W. Ga∏ka, O architekturze i plastyce dawnego Poznania do koƒca epoki baroku, Poznaƒ 2001,
s. 62–65; L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2003, s. 38, 396–397;
J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne w dobrach paƒstwowych prowincji wielkopolskiej, ¸ódê 2003, s. 121–127.
Ostatnie lata przynios∏y liczne publikacje dotyczàce zamku, niewàtpliwie w zwiàzku z podj´tà ponownie
ideà jego restytucji, por. R. Bare∏kowski, Restytucja zamku królewskiego w Poznaniu, Poznaƒ 2003, s. 9–39;
Z. Dolczewski, Tajemnice zamku królewskiego w Poznaniu. Mi´dzy prawdà a domys∏em, Poznaƒ 2004,
s. 5–19; ten˝e, Krótka historia zamku królewskiego w Poznaniu, [w:] Zamek królewski w Poznaniu. Zarys
historii, badania archeologiczne, dzia∏ania na rzecz restytucji, Poznaƒ 2004, s. 10–25; Z. Karolczak, Bada-
nia archeologiczne zamku królewskiego w Poznaniu, [w:] Zamek królewski…, s. 29–43; M. Chorowska,
Zamek królewski w Poznaniu na tle architektury zamków Êlàskich z okresu Êredniowiecza, „Kronika Miasta
Poznania” 2004, nr 4, s. 7–26; H. Zió∏kowska, Czas powstania i osoba fundatora tzw. Zamku Przemys∏awa
w Poznaniu, (przedruk artyku∏u z 1956 r.), „Kronika Miasta Poznania” 2004, nr 4, s. 27–38; J. Skuratowicz,
Jak wyglàda∏ zamek Przemys∏ów?, „Kronika Miasta Poznania” 2004, nr 4, s. 39–46; J. Kowalski, „Veste
kemmenade” Przemys∏a i Ludgardy, „Kronika Miasta Poznania” 2004, nr 4, s. 47–58.

2

Przekonujàcà prób´ rekonstrukcji zamku poznaƒskiego po przebudowie dokonanej z inicjatywy Andrzeja

Górki w po∏owie XVI w. podjà∏ ostatnio J. Skuratowicz, Zamek starostów generalnych Wielkopolski,
„Kronika Miasta Poznania” 2004, nr 4, s. 162–172.

26

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

3

Badania prowadzone w ostatnich latach podsumowuje: Z. Karolczak, Badania archeologiczne...,

s. 29–43. Por. tak˝e wzmiankowane wy˝ej publikacje J. Skuratowicza i M. Chorowskiej.

4

PodkreÊliç nale˝y, ˝e do obiektywnych ograniczeƒ, z jakimi styka si´ ka˝dy, kto podejmuje badania

zamku poznaƒskiego, nale˝y równie˝ brak pe∏nej publikacji wyników prac archeologicznych. Artyku∏
Z. Karolczaka, wzmiankowany w przypisie 1, niestety nie wype∏nia tej luki. Dodatkowo sytuacj´ kompli-
kuje fakt, ˝e niektórzy badacze w swoich pracach powo∏ujà si´ w∏aÊnie na ustalenia Z. Karolczaka, zawar-
te w jego niepublikowanym opracowaniu, dost´pnym jedynie w formie maszynopisu w biurze Miejskiego
Konserwatora Zabytków w Poznaniu.

5

Por. przypis 1.

6

W tym miejscu, akceptujàc rekonstruowany przez tego badacza kszta∏t zamku, do dyskusji pozosta-

wiam problemy chronologii oraz funkcjonalnego przeznaczenia wie˝y, por. J. Skuratowicz, Jak wyglàda∏ za-
mek…, s. 39–46. RównoczeÊnie podobnà wersj´ rekonstrukcji zamku, na podstawie niepublikowanych
ustaleƒ Z. Karolczaka zaproponowa∏a M. Chorowska, Zamek królewski..., s. 13–22. W starszej literaturze
spotkaç mo˝na inne wersje, oparte jednak na niedostatecznych danych wykopaliskowych, por. E. Linette,
Zamek..., s. 71–99. Rekonstrukcja rzutu Êredniowiecznego zamku, zaproponowana przez tego badacza,
jeszcze do niedawna by∏a jedynà obecnà w literaturze, por. L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksykon...,
s. 396–397.

7

Panu Profesorowi Skuratowiczowi dzi´kuj´ serdecznie za podzielenie si´ ze mnà wiedzà na temat zam-

ku poznaƒskiego oraz za udost´pnienie wyników swoich niepublikowanych badaƒ.

8

J. Skuratowicz, Jak wyglàda∏ zamek..., s. 42. Badacz ten wskazuje ponadto, ˝e gmach wzniesiony przez

Górków przed 1536 r. nie dochodzi∏ do Êciany wie˝y g∏ównej zamku, byç mo˝e w∏aÊnie ze wzgl´du
na ewentualnà kolizj´ z otworem bramnym, por. ten˝e, Zamek starostów..., s. 164–166.

9

J. Skuratowicz, Jak wyglàda∏ zamek…, s. 42–46. Zbyt daleko idàcà hipotezà jest wskazywanie jako ana-

logii dla Êredniowiecznego domu na zamku poznaƒskim rezydencji cesarza Karola IV w Namys∏owie,
por. M. Chorowska, Zamek królewski..., s. 21–23. Ostro˝noÊç w wyciàganiu wniosków na temat kszta∏tu
Êredniowiecznego domu zamkowego postulowa∏ J. Pietrzak, Zamki i dwory..., s. 124.

10

H. Zió∏kowska, Czas powstania..., s. 34–36; E. Linette, Zamki i dwory..., s. 30–32; Z. Dolczewski, Za-

mek ksià˝´cy…, s. 83, 88; ten˝e, Cesarskie palatium..., s. 333–336; ten˝e, Tajemnice zamku..., s. 8–11; ten-
˝e, Krótka historia…, s. 10–13; W. Ga∏ka, O architekturze..., s. 62–64; Z. Karolczak, Badania archeologicz-
ne..., s. 35; A. Grzybkowski, Architektura polska oko∏o 1300 roku, [w:] Polska oko∏o 1300 roku. Paƒstwo,
spo∏eczeƒstwo, kultura, red. W. Fa∏kowski, Warszawa 2003, s. 155–197; L. Kajzer, Wie˝e zamków Prowincji
Wielkopolskiej, „Archeologia Historia Polona” 2002, nr 12, s. 47–71; ten˝e, Z badaƒ nad zamkami w Pol-
sce w wieku XIII, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2002, nr 50, s. 287–303; J. Pietrzak, Zamki
i dwory obronne…, s. 121–123; L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksykon..., s. 396; R. Bare∏kowski, Re-
stytucja zamku..., s. 13–14; J. Skuratowicz, Jak wyglàda∏ zamek..., s. 39.

11

Cz´Êç badaczy wiàza∏a z Przemys∏em I hipotetyczny don˝on majàcy przylegaç od pó∏nocy do murów

zamku, powsta∏y rzekomo w po∏owie XIII w., por. E. Linette, Zamek..., s. 91–92; Z. Dolczewski, Zamek
ksià˝´cy…, s. 85–86. WàtpliwoÊci w tym wzgl´dzie wyra˝ali m.in. J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne...,
s. 122–123; M. Chorowska, Zamek królewski..., s. 18–20. Ta ostatnia badaczka wskazywa∏a jednak na mo˝-
liwoÊç datowania wendyjskich murów zamku nawet na po∏ow´ XIII w., por. M. Chorowska, Zamek królew-
ski..., s. 14–17.

12

Na Wac∏awa II jako potencjalnego fundatora zamku, wskazywa∏a: H. Zió∏kowska, Czas powstania...,

s. 34–36, choç ostatecznie opowiedzia∏a si´ za Przemys∏em II. Na ogó∏ badacze uznajà, ˝e zamek by∏ roz-
budowywany etapami przez kolejnych w∏adców, zw∏aszcza za panowania Kazimierza Wielkiego.

13

Z. Dolczewski, Zamek ksià˝´cy…, s. 89–90, tam merytorycznie wàtpliwe porównanie rzekomego pa-

latium do katedralnej nawy; ten˝e, Cesarskie palatium..., s. 335–336; ten˝e, Krótka historia zamku…,
s. 13–14; R. Bare∏kowski, Restytucja zamku..., s. 73–74; L. Kajzer, Z badaƒ nad zamkami..., s. 298–299 (au-
tor mimo wyra˝onej akceptacji jako jedyny zwróci∏ uwag´ na dyskusyjnoÊç koncepcji Z. Dolczewskiego);
J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne…, s. 123; L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksykon..., s. 397;
M. Chorowska, Zamek królewski..., s. 20.

14

Por. przypis 13. Palatium tak du˝e jak w Legnicy nie mog∏o powstaç w Poznaniu równie˝ z tego wzgl´-

du, ˝e w Êwietle przekonujàcej rekonstrukcji, zaproponowanej przez J. Skuratowicza, wchodzi∏oby w koli-
zj´ z bramà przy wie˝y, por. J. Skuratowicz, Jak wyglàda∏ zamek…, s. 42.

15

Z. Dolczewski, Zamek ksià˝´cy…, s. 89.

16

O b∏´dnym kole argumentacji w odniesieniu do katedry poznaƒskiej, pisa∏: G. Labuda, Mieszko I,

Wroc∏aw 2002, s. 209, oraz powo∏ujàc si´ na tego uczonego, w odniesieniu do gotyckiej fary Poznania:

27

S. Skibiƒski, Architektura koÊcio∏ów Êredniowiecznego Poznania, [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów
Êredniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska, T. Jurek, Poznaƒ 2005, s. 253, przyp. 16.

17

M. Chorowska, Rezydencje Êredniowieczne na Âlàsku. Zamki, pa∏ace, wie˝e mieszkalne, Wroc∏aw 2003,

s. 55–59 (tam starsza literatura).

18

Zachowane relikty pó∏nocnego odcinka murów obronnych zamku legnickiego datowane sà na lata po-

przedzajàce najazd mongolski z 1241 r., który mia∏by stanowiç przyczyn´ przerwania wymiany wa∏ów gro-
du na nowoczesne fortyfikacje, por. J. Rozp´dowski, Zamek romaƒski w Legnicy, „Szkice Legnickie” 1971,
nr 6, s. 25. Uwa˝am jednak, ˝e modernizacj´ grodu legnickiego mo˝na równie dobrze datowaç na czasy
panowania Henryka V Brzuchatego, czyli ostatnià çwierç XIII wieku, kiedy podobnà akcj´ przeprowadzo-
no z inicjatywy Henryka IV Prawego w g∏ównym Êlàskim grodzie ksià˝´cym, na wroc∏awskim Ostrowie
Tumskim. JednoczeÊnie póênoÊredniowieczne i nowo˝ytne przebudowy rezydencji legnickiej uniemo˝li-
wiajà okreÊlenie, kiedy ukoƒczono wymian´ obwarowaƒ i jakà form´ w ca∏oÊci one prezentowa∏y.

19

RegularnoÊç tego obwodu zosta∏a zak∏ócona, g∏ównie od strony wschodniej, ze wzgl´du na koniecz-

noÊç dostosowania zabudowy do kszta∏tu wzgórza. JednoczeÊnie widaç wyraênie, ˝e starano si´, aby ob-
wód obronny mia∏ kszta∏t jak najbardziej zbli˝ony do regularnego.

20

Czworoboczny bergfried przy bramie pojawi∏ si´ najwczeÊniej na zamku w Prochowicach, wznoszo-

nym prawdopodobnie od 1309 r.: por. M. Chorowska, Rezydencje Êredniowieczne…, s. 94, 98–99. Stwarza-
∏o to spory problem dla wybitnej skàdinàd badaczki zamków Êlàskich, która dla numeru „Kroniki Miasta
Poznania” poÊwi´conego zamkowi poznaƒskiemu przygotowa∏a artyku∏ majàcy – jak sàdz´ na ˝yczenie re-
dakcji pisma – potwierdziç i ugruntowaç Êlàskà genez´ siedziby Przemys∏a II, por. M. Chorowska, Zamek
królewski w Poznaniu… Dostrzegana przez autork´ ró˝nica pomi´dzy zamkiem poznaƒskim i zamkami
Êlàskimi nie przeszkodzi∏a jej w doszukiwaniu si´ niezbyt trafnych analogii. Przy wszystkich zg∏oszonych
przeze mnie zastrze˝eniach zwracam uwag´, ˝e mury obronne w systemie basztowym by∏y znane na Âlà-
sku ju˝ od lat 60. XIII w., wyst´powa∏y jednak wy∏àcznie w fortyfikacjach miejskich (Wroc∏aw).

21

Niestety sprawozdanie z badaƒ przygotowane przez odkrywc´ tego obiektu, J. Romanowa, mimo up∏y-

wu çwierçwiecza nie doczeka∏o si´ publikacji. Badacz ten bardzo ostro˝nie zasugerowa∏ mo˝liwoÊç inter-
pretacji odkrytych przez siebie murów fundamentowych jako nieukoƒczonego zamku ksià˝´cego, wyko-
rzystanego póêniej przez mieszczan do budowy arsena∏u i datowa∏ obiekt na podstawie wàtku
wendyjskiego na czas oko∏o 1290 r. Du˝e wàtpliwoÊci wzbudza jednak zarówno hipotetyczna funkcja bu-
dowli, jej chronologia (wàtek wendyjski we Wroc∏awiu wyst´puje równie˝ po 1300 r.) oraz zwiàzek z Pro-
busem, który w tym czasie rozbudowa∏ swojà rezydencj´ na Ostrowie Tumskim.

22

E. Ma∏achowicz, Wroc∏awski zamek ksià˝´cy i kolegiata Êw. Krzy˝a na Ostrowie, Wroc∏aw 1993,

s. 15–16, 20; ten˝e, Ksià˝´ce rezydencje, fundacje i mauzolea w lewobrze˝nym Wroc∏awiu, Wroc∏aw 1994,
s. 147–148. Jako zamek kasztelowy interpretujà t´ budowl´: L. Kajzer, Czy w Êredniowiecznej Polsce wzno-
szono zamki kasztelowe? [w:] Archeologia w teorii i praktyce, red. A. Buko, P. Urbaƒczyk, Warszawa 2000,
s. 643–644; A. Bohuszewicz, Przemiany w XIII-wiecznym Êlàskim budownictwie obronnym, [w:] Kultura
Êredniowiecznego Âlàska i Czech. „Rewolucja” XIII wieku, red. K. Wachowski, Wroc∏aw 1998, s. 109–110.
Por. tak˝e: L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksykon..., s. 548.

23

W tym miejscu myÊl´ wy∏àcznie o w pe∏ni murowanych zamkach. Na boku nale˝y pozostawiç takie

obiekty jak wie˝a, wzniesiona mo˝e jeszcze przez Mieszka Starego na grodzie kaliskim: por. T. Baranow-
ski, Gród w Kaliszu – badania, odkrycia, interpretacje, [w:] Kalisz wczesnoÊredniowieczny, red. T. Baranow-
ski, Kalisz 1998, s. 45–47, 57 czy te˝ domniemany zamek (?) W∏adys∏awa Odonica w Gnieênie,
por. T. Sawicki, Z badaƒ nad zamkiem ksià˝´cym na Górze Lecha w Gnieênie, w: Gniezno w Êwietle ostat-
nich badaƒ archeologicznych: nowe fakty, nowe interpretacje, red. Z. Kurnatowska, Poznaƒ 2001, s. 221
i nn.; L. Kajzer, Z badaƒ nad zamkami…, s. 299.

24

Z. Radacki, Âredniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976.

25

Por. najnowszà, monumentalnà syntez´ krzy˝ackich zamków konwentualnych w Prusach: T. Torbus,

Die Konventsburgen im Deutschordensland Preussen, München 1998.

26

Wyjàtkiem by∏ gród wawelski, posiadajàcy oprócz palatium tak˝e czworobocznà wie˝´ w obr´bie tra-

dycyjnych wa∏ów, por. J. Firlet, Z. Pianowski, Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry
na Wawelu w Êwietle nowych badaƒ, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2000, nr 44, s. 207–237;
Z. Pianowski, „Palatium album”. Wczesnogotycka rezydencja ksià˝´ca na Wawelu, [w:] Monumenta con-
servanta sunt. Ksi´ga jubileuszowa prof. E. Ma∏achowicza, Wroc∏aw 2001, s. 80–85; J. Firlet, Z. Pianow-
ski, „Turris antiqua fracta”. Problem tzw. wie˝y ¸okietkowej na Wawelu, „Archeologia Historia Polona” 2005,
nr 15, s. 139–147. Natomiast w Sandomierzu w obr´bie wa∏ów grodu wzniesiono, zapewne w po∏owie XII w.,

28

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

niewielki budynek pa∏acowy, por. M. Florek, Zabudowa Wzgórza Zamkowego w Sandomierzu w Êrednio-
wieczu, [w:] PóênoÊredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L. Kajzer,
Kielce 2005, s. 91–108.

27

W S∏awkowie odkryto relikty murów obronnych w systemie basztowym, jednak zamek zaliczany jest

przez badaczy – moim zdaniem bezpodstawnie – do typu kasztelowego, por. J. Pierzak, Zamek biskupów
krakowskich w S∏awkowie, Bytom 2002; L. Kajzer, Czy w Êredniowiecznej Polsce…, s. 639–649. Na temat
zamku w Ch´cinach, którego budow´ wià˝e si´ ostatnio z inicjatywà króla Wac∏awa II, por. C. Hadamik,
Zamek królewski w Ch´cinach: archeologiczne przes∏anki do kwestii jego genezy i pierwotnej funkcji, [w:]
PóênoÊredniowieczne zamki…, s. 145–170 (tam starsza literatura). W Babicach i I∏˝y pod koniec XIII w.
wzniesiono zapewne jedynie wie˝e w obwodzie drewniano-ziemnych wa∏ów, a uformowanie w pe∏ni ju˝
murowanych zamków nastàpi∏o dopiero w XIV stuleciu, por. L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksy-
kon..., s. 78–79, 202–204. Por. tak˝e: L. Kajzer, Z badaƒ nad zamkami…, s. 293–294.

28

Krótko przed przebudowà grodu wawelskiego na murowany zamek w obr´bie wa∏ów w pó∏nocnej cz´-

Êci za∏o˝enia wzniesiono palatium, datowane na koniec XIII w. i hipotetycznie ∏àczone z ksi´ciem Bole-
s∏awem Wstydliwym lub Leszkiem Czarnym. Zosta∏o ono zmodyfikowane jeszcze w trakcie budowy, po-
przez dodanie od wschodu niemal kwadratowego w planie aneksu, niegdyÊ okreÊlanego w literaturze
mianem Wie˝y ¸okietkowej. Budynek pa∏acowy w∏àczony zosta∏ oko∏o 1300 r. w obr´b murowanych for-
tyfikacji, wzniesionych z inicjatywy Wac∏awa II, por. Z. Pianowski, Palatium album…, J. Firlet,
Z. Pianowski, Turris antiqua fracta... Na temat boomu budowlanego w Krakowie w okresie rzàdów cze-
skich por. T. W´c∏awowicz, Bohemi Cracoviam muraverunt, „Umeni”, 1998, nr 46, s. 410–419. Sàdz´, ˝e
z aktywnoÊcià budowlanà Czechów wiàzaç mo˝na równie˝ zamek królewski w Czchowie.

29

Nie oznacza to, ˝e nie nale˝y zupe∏nie braç ich pod uwag´. W Poznaniu ze wzgl´du na uwarunkowa-

nia terenowe nie by∏o mo˝liwoÊci zrealizowania formy regularnej, jednak w niektórych z wy˝ej wymienio-
nych zamków kasztelowych wyst´pujà rozwiàzania bardzo bliskie do tych zastosowanych na zamku po-
znaƒskim, na przyk∏ad czworoboczne bergfriedy ubezpieczajàce bram´ wjazdowà, majàce nawet podobne
rozmiary. Na temat architektury czeskiej w epoce Otokara II por.: J. Kuthan, C

ˇ eská architektura v dobeˇ

posledních Prˇemyslovcú, Praha 1994. Zamki kasztelowe opracowa∏ szczegó∏owo: T. Durdík, Kastellburgen
des 13. Jahrhunderts in Mitteleuropa, Praha 1994.

30

J. Kuthan, C

ˇ eská architektura..., s. 147–150, 272–279, 499–518. Zamek praski ma wczeÊniejszà, cz´-

Êciowo jeszcze XII-wiecznà metryk´, por. E. Bachmann, Vorromanische und romanische Architektur in
Böhmen, [w:] Romanik in Böhmen, Hrsg. E. Bachmann, München 1977, s. 111. Zamki mo˝now∏adcze nie
mog∏y oczywiÊcie, z racji ni˝szego statusu ich w∏aÊcicieli, byç bezpoÊrednim wzorcem dla rezydencji ksià-
˝´cej lub królewskiej, zwracam jednak na nie uwag´, aby wykazaç powszechnoÊç rozwiàzaƒ fortyfikacyj-
nych, które zastosowano na zamku poznaƒskim, w obronnej architekturze czeskiej drugiej po∏owy XIII w.

31

Nale˝y pami´taç, ˝e w rozwa˝aniach nad architekturà zamku poznaƒskiego skazani jesteÊmy na ana-

lizowanie skromnych reliktów, co mo˝e prowadziç na manowce, zw∏aszcza gdy porównujemy dwuwymia-
rowe plany budowli. Ich zestawienia cz´sto sà zaskakujàco podobne, dopiero analiza porównawcza struk-
tury obiektów mo˝e wyprowadziç wniosek ze sfery hipotez. Takiej mo˝liwoÊci w przypadku zamku
poznaƒskiego w∏aÊciwie nie ma i równie˝ mojà propozycj´ czeskiej genezy, nale˝y traktowaç jako hipotez´.

32

Wàtek wendyjski wyst´puje m.in. w murach obronnych i ratuszu w Chojnie (po 1300 r.), zamku

w Drawnie (po 1310 r.), w koÊcio∏ach Êw. Jana i Êw. Jakuba oraz ratuszu w Szczecinie (pierwsza po∏o-
wa XIV w.), w zamku w Âwidwinie (ok. 1300 r.), opactwie Cystersów w Bierzwniku (pierwsza po∏o-
wa XIV w.), katedrze i dworze biskupim w Kamieniu Pomorskim (pierwsza po∏owa XIV w.), kolegiacie
w Ko∏obrzegu (przed 1316 r.), koÊciele Mariackim w Pyrzycach (pierwsza po∏owa XIV w.) oraz farach S∏up-
ska i Koszalina (druga po∏owa XIV w.). Por. has∏a katalogowe wymienionych obiektów w: Architektura
gotycka w Polsce, t. II, red. T. Mroczko, M. Arszyƒski, Warszawa 1995.

33

W wàtku wendyjskim wzniesiono cz´Êciowo mury: zamku królewskiego w Kole (po 1362 r.), katedry

we W∏oc∏awku (po 1340 r.), koÊcio∏a farnego w KoÊcianie (druga çwierç XIV w.) oraz zamku biskupiego
w Borys∏awicach (pierwsza po∏owa XV w.), por. Architektura gotycka…

34

Wàtek wendyjski wyst´puje cz´Êciowo w: zamku krzy˝ackim w Barcianach (po 1380 r.), koÊciele far-

nym w Braniewie (druga po∏owa XIV w.), zamku krzy˝ackim, koÊciele farnym i murach miejskich w Brod-
nicy (ca∏e XIV stulecie), architekturze Che∏mna (koÊcio∏y i fortyfikacje przed 1330 r.), katedrze w Che∏m-
˝y (pierwsza po∏owa XIV w.), zabudowie wzgórza katedralnego we Fromborku (pierwsza po∏owa XIV w.),
murach miejskich Gdaƒska (po 1343 r.), zamku krzy˝ackim w Go∏ubiu (pierwsza çwierç XIV w.), katedrze
w Kwidzynie (druga çwierç XIV w.), zamkach biskupich w Lidzbarku Warmiƒskim i Olsztynie (druga

29

po∏owa XIV w.), zamku krzy˝ackim w Malborku (do 1309 r.), koÊciele Êw. Jakuba w Toruniu (do 1320 r.),
por. Architektura gotycka…, T. Torbus, Die Konwentsburgen..., s. 316–320.

35

W Ma∏opolsce wendyjski wàtek ceglany zastosowano m.in. w koÊciele w Bejscach (po 1325 r.), nato-

miast na Âlàsku u˝yto go w dolnych partiach koÊcio∏a Êw. Miko∏aja w G∏ogowie (oko∏o 1300 r.), koÊcio∏a
parafialnego w Raciborzu (po 1300 r.), nowym chórze wroc∏awskich dominikanów (do 1310 r.) oraz w tam-
tejszym koÊciele Dominikanek (po 1314 r.). Przyk∏ady ze Âlàska przeczà funkcjonujàcej w literaturze te-
zie, jakoby wàtek wendyjski zupe∏nie zarzucono w tym regionie pod koniec XIII stulecia, choç rzeczywi-
Êcie oko∏o 1300 r. widaç wyraêny prze∏om w technologii wznoszenia murów ceglanych, zw∏aszcza
w architekturze Wroc∏awia.

36

M. Chorowska, Rezydencje Êredniowieczne…, s. 264–265.

37

Tam˝e.

38

A. Kàsinowski, Podstawowe zasady murarstwa gotyckiego na Pomorzu Zachodnim, „Studia z Dziejów

Rzemios∏a i Przemys∏u” 1970, nr 10, s. 47–131.

39

Por. m.in.: E. Linette, Zamek w Poznaniu…, s. 88–89; Z. Dolczewski, Zamek ksià˝´cy…, s. 85;

W. Ga∏ka, O architekturze i plastyce…, s. 48–50.

40

Dokument publikowany w: Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, wyd. T. Zakrzewski, Poznaƒ 1877,

nr 294. Interpretacj´ tego êród∏a po raz pierwszy przedstawi∏a: B. Kürbis, Kultura wczesnego Poznania:
twórcy, opiekunowie, uczestnicy, [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. I, red. J. Topolski, Warszawa
– Poznaƒ 1988, s. 124. Od tej pory jest ona powszechnie akceptowana.

41

Por. m.in.: H. Zió∏kowska, Czas powstania..., s. 32–33; E. Linette, Zamek..., s. 16; Z. Dolczewski, Za-

mek ksià˝´cy…, s. 83; W. Ga∏ka, O architekturze i plastyce..., s. 48–50; M. Chorowska, Zamek królewski...,
s. 17–18. Domniemana stra˝nica Êlàska nie jest jednak znana z ˝adnych materialnych i pisanych êróde∏,
co znacznie przemawia na niekorzyÊç tej hipotezy.

42

H. Kócˇka-Krenz, Dzieje Ostrowa Tumskiego w Poznaniu przed lokacjà miasta, „Kronika Miasta Pozna-

nia” 2003, nr 1, s. 22–23.

43

W Êwietle najnowszych badaƒ archeologiczno-architektonicznych, koncepcja don˝onu Przemys∏a I jest

nie do utrzymania. Mury budynku pó∏nocnego identyfikowanego niegdyÊ z domniemanym don˝onem,
wzniesionym jako pierwsza monumentalna budowla na wzgórzu zamkowym, wykonane zosta∏y z ceg∏y
w wiàzaniu gotyckim, co umo˝liwia ich datowanie raczej na poczàtek XIV w., a ponadto zosta∏y dostawio-
ne do wzniesionych wczeÊniej murów obwodowych zamku. Nale˝y jednak podkreÊliç, ˝e domniemany don-
˝on pó∏nocny, zachowany wy∏àcznie w partii przyziemia, wymaga dalszych badaƒ archeologiczno-architek-
tonicznych, które byç mo˝e pozwolà bardziej precyzyjnie okreÊliç jego form´ i chronologi´, por.
Z. Karolczak, Badania archeologiczne..., s. 35; M. Chorowska, Zamek Królewski w Poznaniu…, s. 18–20.

44

Z. Dolczewski, Zamek ksià˝´cy…, s. 85; W. Ga∏ka, O architekturze i plastyce..., s. 49. Na marginesie

warto zauwa˝yç, ˝e obecne wÊród badaczy przekonanie, i˝ termin castrum odnosi∏ si´ wy∏àcznie do mu-
rowanych zamków, jest b∏´dne. Terminem tym okreÊlano zarówno murowane zamki, jak i drewniano-
-ziemne grody. Literatura, zw∏aszcza obcoj´zyczna, poÊwi´cona terminologii kastellologicznej jest ogrom-
na. Z polskich publikacji poruszajàcych ten problem warto zwróciç uwag´ na: M. Chorowska, Rezydencje
Êredniowieczne..., s. 16–18; L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksykon..., s. 66.

45

T. Jurek, Przebieg lokacji Poznania, [w:] Civitas Posnaniensis..., s. 173–192. Badacz ten zwraca uwag´,

i˝ zamiana gruntów zwiàzana z ksià˝´cà fundacjà klasztoru Dominikanów nie dotyczy∏a, jak dotychczas
sàdzono, ca∏ej osady Êw. Gotarda, lecz wy∏àcznie placu przeznaczonego pod budow´ mendykanckiej Êwià-
tyni. Tym samym, wed∏ug T. Jurka, nie nale˝y interpretowaç osadzenia dominikanów na lewym brzegu
Warty jako poczàtku procesu zmierzajàcego do lokowania miasta na prawie niemieckim. JednoczeÊnie ba-
dacz ten poda∏ w wàtpliwoÊç przekaz Kroniki wielkopolskiej dotyczàcy odbudowy zamku i miasta ko∏o ka-
tedry. Wed∏ug niego wi´ksze znaczenie ma informacja z Rocznika kapitulnego, gdzie odnotowano, i˝ dux
Premisl Polonie edificavit Poznan; tam˝e, s. 183–184.

46

Byç mo˝e Êwiadczy to jedynie o obj´ciu jurysdykcjà biskupià koÊcio∏a NMP, przede wszystkim brak

jednak dowodów na to, ˝e wystawienie dokumentu biskupiego w Êwiàtyni ksià˝´cej mog∏o nastàpiç wy-
∏àcznie po zrzeczeniu si´ praw do niej przez Przemys∏a I.

47

H. Kócˇka-Krenz, Rezydencja pierwszych Piastów na poznaƒskim grodzie, [w:] Poznaƒ we wczesnym

Êredniowieczu, t. V, red. H. Kócˇka-Krenz, Poznaƒ 2005, s. 59–81 (tam starsza literatura).

48

Tam˝e, s. 79.

49

Informacja z referatu O. Antowskiej-Goràczniak, poÊwi´conego pracom wykopaliskowym w rejonie ko-

Êcio∏a NMP, wyg∏oszonego w 2005 r. na sesji SHS-u w Poznaniu. Chc´ przy okazji serdecznie podzi´kowaç

30

Â

re

dn

io

w

ie

cz

n

y

za

m

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

…

paniom prof. H. Kócˇce-Krenz i O. Antowskiej-Goràczniak za dodatkowe informacje na temat wyników ba-
daƒ archeologicznych, przekazane mi podczas rozmowy. Archeologom nale˝y si´ pierwszeƒstwo w publi-
kacji wyników tych badaƒ, dlatego w niniejszym artykule ograniczam si´ jedynie do ich ogólnikowego
i doÊç enigmatycznego przywo∏ania.

50

Podobne dzia∏ania Przemys∏ I podejmowa∏ równie˝ na grodzie w Santoku, co poÊwiadcza dokument

wystawiony przez ksi´cia w 1251 r. in Santhoc eo tempore quo castellum ibidem edificamus, por. Kodeks
dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, nr 295. Pragn´ raz jeszcze podkreÊliç roboczy charakter mojej hipotezy,
którà zweryfikuje z pewnoÊcià publikacja badaƒ archeologicznych zespo∏u prof. Kócˇki-Krenz.

51

H. Zió∏kowska, Czas powstania…, s. 30–32.

52

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. II, nr 625. Moim zdaniem równie˝ ojcowska rezydencja na gro-

dzie ko∏o katedry nie zaspokaja∏a ju˝ potrzeby w∏adczej ostentacji, odczuwanej zapewne przez ambitne-
go ksi´cia.

53

H. Zió∏kowska, Czas powstania..., s. 31–32; S. Gawlas, Prze∏om lokacyjny w dziejach miast Êrodkowo-

europejskich, [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów Êredniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska,
T. Jurek, Poznaƒ 2005, s. 160.

54

L. Kajzer, S. Ko∏odziejski, J. Salm, Leksykon..., s. 546–548 (tam starsza literatura).

55

Na temat kosztów budowy Êredniowiecznych zamków w Polsce, por. J. Szymczak, Zamki i pienià-

dze w Êredniowiecznej Polsce, [w:] Zamki i przestrzeƒ spo∏eczna w Europie Ârodkowej i Wschodniej,
red. M. Antoniewicz, Warszawa 2002, s. 13–23; ten˝e, Koszty murowanego budownictwa obronnego
w Polsce do XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” XXXVI, 1988, s. 234–272.

56

Niestety dotychczasowe monografie Przemys∏a II nie podejmujà szczegó∏owej analizy jego polityki go-

spodarczej. Na problem braku takiego opracowania zwróci∏ uwag´ paradoksalnie autor ostatnio opubliko-
wanej i najobszerniejszej monografii Przemys∏a II, A. Swie˝awski, Przemys∏. Król Polski, Warszawa 2006,
s. 11. Wiadomo jednak, ˝e polityka fiskalna ksià˝àt wielkopolskich opiera∏a si´ wy∏àcznie na dochodach
z rolnictwa i handlu, podczas gdy ich konkurenci z dynastii piastowskiej panujàcy w Ma∏opolsce i na Âlà-
sku dysponowali równie˝ znacznymi dochodami czerpanymi z eksploatacji z∏ó˝ metali szlachetnych oraz
soli, por. M. Baraƒski, Ksià˝´ta i spo∏eczeƒstwo wobec zjednoczenia Polski na prze∏omie XIII i XIV wieku,
[w:] Polska oko∏o 1300 roku. Paƒstwo, spo∏eczeƒstwo, kultura, red. W. Fa∏kowski, Warszawa 2003, s. 19–20.

57

S. Pasiciel, Zespó∏ klasztorny franciszkanów i klarysek w Gnieênie, Gniezno 2005, s. 49–59.

58

J. Skuratowicz, Jak wyglàda∏ zamek…, s. 41.

59

E. Linette, Zamek..., s. 83–87, 94–95.

60

Nie nale˝y ostatecznie wykluczaç funkcji mieszkalnej tej wie˝y, gdy˝ znane sà tak˝e przyk∏ady don˝o-

nów posiadajàcych niewielkie rozmiary, jednak status ich w∏aÊcicieli nie by∏ tak wysoki jak w przypadku
ksi´cia wielkopolskiego. Podobnie problem ten rozpatruje M. Chorowska, Zamek Królewski…, s. 16.

61

Z. Pianowski, „Palatium album…”; J. Firlet, Z. Pianowski, „Turris antiqua fracta…”. Dla rzetelnoÊci

badawczej dodam, ˝e odmiennà interpretacj´ architektury palatium wawelskiego przedstawi∏:
P. M. St´pieƒ, Badania architektoniczne elewacji zamku na Wawelu, „Studia Waweliana” 2001/2002,
nr 9/10, s. 129–191, rekonstruujàc wie˝owà form´ aneksu. Moim zdaniem bardziej przekonujàca jest jed-
nak teza St´pnia, por. T. Ratajczak, Podró˝e w∏adcy i architektura. Przebudowa królewskich rezydencji za pa-
nowania Zygmunta Starego, „Artium Quaestiones” 2006, XVII, s. 7–19.

62

M. Chorowska, Rezydencje Êredniowieczne…, s. 40–41, 85–88.

63

H. Zió∏kowska, Czas powstania..., s. 33–36.

64

Rocznik Êwi´tokrzyski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. III, Lwów 1878, s. 77.

65

T. W´c∏awowicz, Bohemi Cracoviam muraverunt, „Umeni” 1998, XLVI, s. 410–419.

66

Partykularne znaczenie tego terminu przeniesione zosta∏o na terytorium ca∏ego Królestwa Polskiego

dopiero w XIV w., co obecnie prowadzi zresztà do sporów wÊród historyków na temat ideowego charakte-
ru monarchii Przemys∏a II, por. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej (VIII–1370), Kraków 1999,
s. 262–263; S. Szczur, Historia Polski. Âredniowiecze, Kraków 2002, s. 325–326; M. Baraƒski, Ksià˝´ta i spo-
∏eczeƒstwo…, s. 38–42; B. Nowacki, Przemys∏ II, ksià˝´ wielkopolski, król Polski 1257–1295, Poznaƒ 1995,
s. 132–139; T. Jurek, Polska pod w∏adzà obcego króla. Rzàdy czeskie w latach 1291–1306, [w:] Król w Pol-
sce XIV i XV wieku. Materia∏y z konferencji Rex Poloniae, red. A. Marzec, M. Wilanowski, Kraków 2006,
s. 187–220 (tam starsza literatura).

67

Podobnie jak w przypadku zamku teza o inicjatywie Przemys∏a II w odniesieniu do fortyfikacji miej-

skich Poznania jest jedynie niepopartym êród∏owo za∏o˝eniem badawczym, które jednak w literaturze po-
siada niemal˝e status faktu historycznego, por. „Kronika Miasta Poznania” 1996, nr 1, numer w ca∏oÊci

31

poÊwi´cony fortyfikacjom poznaƒskim, tam starsza literatura. Pierwsza enigmatyczna wzmianka o mu-
rach miejskich Poznania pochodzi z 1297 r., w zwiàzku z czym nie mo˝na stwierdziç, czy prace budowla-
ne rozpocz´to jeszcze przed Êmiercià króla, a jeÊli tak, to jaki by∏ stopieƒ ich zaawansowania. Mo˝na jed-
nak przypuszczaç, ˝e to w∏aÊnie Przemys∏ II rozpoczà∏ akcj´ fortyfikowania miasta, ukoƒczonà
niewàtpliwie dopiero w XIV w.

68

J. Skuratowicz, Ratusz gotycki, „Kronika Miasta Poznania” 2004, nr 2, s. 7–25.

69

O. Balzer, Królestwo Polskie, t. II, Lwów 1919; S. Szczur, Historia Polski..., s. 329–335; A. Barciak, Cze-

chy a ziemie po∏udniowej Polski w XIII oraz poczàtkach XIV wieku. Polityczno-ideologiczne problemy eks-
pansji czeskiej na ziemie po∏udniowej Polski, Katowice 1992; ten˝e, Polityka czeska wobec ziem polskich
za panowania ostatnich PrzemyÊlidów i Jana Luksemburskiego, [w:] Polska oko∏o 1300 roku. Paƒstwo, spo∏e-
czeƒstwo, kultura, red. W. Fa∏kowski, Warszawa 2003, s. 225–246; T. Jurek, Polska pod w∏adzà…,
s. 187–220. Godna uwagi jest zw∏aszcza ostatnia z przywo∏anych tu publikacji, b´dàca byç mo˝e nowym
otwarciem w badaniach nad zagadnieniem w∏adzy PrzemyÊlidów w Polsce.

70

A. Barciak, Polityka czeska…, s. 225–246.

71

Rocznik Êwi´tokrzyski, s. 77; A. Barciak, Czechy a ziemie po∏udniowej Polski..., s. 239.

72

Wie˝a stanowi architektoniczne wcielenie idei wywy˝szenia, a jej symbolika posiada ogromnà litera-

tur´, por. m.in. M. Slivka, Ve

z

ˇ

e ako dominanty dominii (Symbolika a geneticko-typologicky

´

v˘voj na Slovensku),

„Archeologia Historica Polona” 2002, XII, s. 9–29; M. Révesz, Der Turm als Symbol und Erlebnis,
Haag 1953; H. Hinz, Motte und Donjon, Köln 1981; T. Durdík, Velká v

ézˇ

hradu Krˇivoklátu a její genetické

souvislosti, „Castellologica Bohemica” 1989, I, s. 15–34; J. Kowalski, Rymowane zamki. Tematy architekto-
niczne w literaturze starofrancuskiej drugiej po∏owy XII wieku, Warszawa 2001, s. 241–257.

73

Kronika Jana z Czarnkowa, t∏um. J. ˚erbi∏∏o, Kraków 2001, rozdz. 68, s. 117.

74

Z. Karolczak, Badania archeologiczne…, s. 34.

75

Tam˝e, s. 35; J. Pietrzak, Zamki..., s. 122–123; M. Chorowska, Zamek królewski…, s. 18–20.

76

Wymienienie przez D∏ugosza zamku w Poznaniu wÊród fundacji Kazimierza Wielkiego mo˝e sugero-

waç znaczne zaanga˝owanie tego w∏adcy zarówno w rozbudow´ fortyfikacji, jak i cz´Êci mieszkalnej zam-
ku, choç jednoczeÊnie warto zwróciç uwag´, ˝e Poznaƒ nie pojawia si´ na liÊcie zamków kazimierzowskich
zawartej w tzw. Kronice katedralnej krakowskiej, w∏àczonej w XIX w. do Kroniki Jana z Czarnkowa.

77

Niezwykle cenne uwagi na temat interdyscyplinarnego charakteru badaƒ nad zamkami sformu∏owa∏

ostatnio L. Kajzer, Czy archeolodzy powinni wierzyç historykom? Uwagi badacza zamków, [w:] Wielkopol-
ska – Polska – Europa. Studia dedykowane pami´ci Alicji Kar∏owskiej-Kamzowej, red. J. Wiesio∏owski,
J. Kowalski, Poznaƒ 2006, s. 129–138.