Zagadnienia teoretyczne

1. Współczesna polszczyzna
2. Główne pojęcia kultury języka
3. Klasyfikacja błędów językowych

3

1. Współczesna polszczyzna

Najważniejszą i podstawową odmianą naszej mowy ojczystej jest język ogólny — swo-
isty abstrakt, wzorzec realizowany przez ludzi w mowie lub piśmie. Owe dwie możli-
we drogi urzeczywistniania się języka wpływają w znaczny sposób na formułowanie
wypowiedzi.

Kiedy piszemy, przywiązujemy większą wagę do precyzyjnego oddawania naszych
myśli, staramy się, by nasze wywody były logiczne, starannie dobieramy słownic-
two. Gdy mówimy, nasze wypowiedzi są bardziej ekspresywne, złożone niejedno-
krotnie ze zdań niespójnych (por. anakolut), a niektóre sformułowania powtarzają
się wielokrotnie.

Każdy komunikat powinien być zbudowany według reguł panujących we współ-
czesnej polszczyźnie (zgodnie z zasadami gramatycznymi i z użyciem właściwych
środków leksykalnych). O jego oryginalności i swoistości decydują poszczególne
elementy podporządkowane funkcjom mowy, które my, konstruujący ów komuni-
kat, uważamy za najistotniejsze.

Najważniejsza jest

funkcja komunikatywna

, ponieważ naszym nadrzędnym celem jest

porozumienie się z innymi ludźmi.

Druga, nie mniej istotna, jest

funkcja informatywna

— przekazujemy w naszych ko-

munikatach informacje o sobie, otaczającym nas świecie itp.

Komunikaty mogą pełnić także inne funkcje:
—

ekspresywną

— powiadamiamy o swych uczuciach, doznaniach;

—

impresywną

— wywołujemy za pomocą słów określone zachowania, oddziałuje-

my na naszego rozmówcę;

—

fatyczną

— dążymy do nawiązania kontaktu: „cześć”, jego podtrzymania:

„wiesz”, by potem go zakończyć: „pa, pa”;

—

magiczną

— pojawia się ona w zaklęciach, czarach i przekleństwach.

Na pewno zauważyłeś, że niezwykły wpływ na nasz język ma nie tylko fakt, czy
mówimy, czy piszemy, ale przede wszystkim, w jakiej sytuacji się znajdujemy. Ina-
czej rozmawiamy z naszym przełożonym, inaczej z bliskim przyjacielem.

Style współczesnej polszczyzny:

1.

Potoczny

— styl najbliższy każdemu z nas, powszechny. Ukazuje świat z punktu

widzenia każdego człowieka (antropocentrycznie) i przeważają w nim wyrazy
konkretne.

2.

Artystyczny

— styl ten proponuje każdemu z nas oryginalną, nową wizję świata,

a znamionuje go przede wszystkim związek z literaturą.

3.

Urzędowy

— jest związany ściśle z działalnością administracyjno-prawną. Spoty-

kamy się z nim w urzędach, instytucjach publicznych, a cechują go dążność do
precyzji, bezosobowość i ograniczony repertuar stosowanych wyrazów, sformu-
łowań.

4.

Publicystyczny

— łączy w sobie elementy stylu potocznego i artystycznego. Musi

być sugestywny, wyrazisty oraz niejednokrotnie mocno zabarwiony uczuciowo.

5.

Naukowy

— styl, w którym najistotniejsze są treści naukowe. Teksty naukowe

kierowane są do specjalistów lub adeptów danej dziedziny. Główną cechą stylu
naukowego są dbałość o ścisłość znaczenia, nasycenie terminologią oraz wysoka
zawartość informacji w tekście.

Akt komunikacji mówionej

jest nierozerwalnie połą-
czony z sytuacją, w któ-
rej się pojawia. Natomiast

akt komunikacji pisanej

jest

dezintegralny — gdzie
indziej jest pisany okre-
ślony tekst, a w innym
miejscu jest on odbierany
(czytany).

Wypowiedź językową bu-
dujesz tak, aby jak naj-
lepiej oddawała to, co
chcesz przekazać. Stąd
niezwykłego znaczenia
w komunikacji werbalnej
nabierają

funkcje mowy

.

Sam wiesz, że wypowie-
dzi informują o różnych
funkcjach.

Pisząc podanie do urzędu,
nie używamy poufałych
sformułowań (jak w liście
do cioci). Dlaczego? Uży-
wamy różnych współist-
niejących w obrębie pol-
szczyzny

stylów

— czyli

zespołów elementów języ-
kowych pełniących okre-
ślone funkcje w obcowa-
niu językowym.

4

Tendencje współczesnej polszczyzny

Najbardziej odczuwalną zmianą w polszczyźnie jest

tendencja do zapożyczania wyra-

zów z języków obcych

(głównie z angielskiego). Wyrazy zapożyczone nie pojawiają

się tylko po to, by nazwać nowo pojawiające się zjawiska, przedmioty, ale przede
wszystkim by dublować nazwy polskie (niejednokrotnie spotykasz się na co dzień
z dyskonktami, marketami, menadżerami itp.).

Dostrzegalna jest także

skłonność do upraszczania wymowy

(trzeba wymawiane jako

czeba, pierwszy jako pierszy itp.) oraz stosowania wyrażeń uproszczonych w zda-
niach (widoczna przede wszystkim w częstym używaniu uniwerbizacji, np. ogól-
niak zamiast liceum ogólnokształcące).

Niejednokrotnie mogłeś także dostrzec jeszcze inne przemiany naszego języka, np.
coraz wyraźniej

zmniejszający się dystans między oficjalną a nieoficjalną (potoczną)

odmianą polszczyzny

. Potoczna polszczyzna przestaje być kojarzona z niedbałością

i niepoprawnością. Tej sytuacji sprzyjają przede wszystkim wszechobecne media,
kreujące swobodne wzorce zachowań językowych.

Współczesna polszczyzna

ulega ciągłym przeobraże-
niom, różnorodnym wpły-
wom i ciągle się rozwija

.

To wymusza na społecz-
ności językowej określo-
ne zachowania językowe.
Nas jako użytkowników
języka powinna cecho-
wać świadomość komu-
nikatywno-językowa.

5

2. Główne pojęcia kultury języka

Kultura języka polskiego

to dział językoznawstwa stosowanego. Wiąże się z kulturą

ogólną, z przywiązaniem do naszego ojczystego języka i kultywowaniem najlep-
szych wzorów językowych.

Opanowanie wszystkich składników systemu współczesnej polszczyzny pozwala na
świadome posługiwanie się językiem i osiągnięcie tego, co w komunikacji werbal-
nej jest najważniejsze — jednoznacznego przekazu naszych intencji, myśli.

Aby osiągnąć ten cel, nie wystarczy znajomość teoretycznych zagadnień, potrzebna
jest praktyczna umiejętność używania ich w mowie i piśmie.

Upowszechnianie kultury języka możesz kojarzyć ze zwalczaniem błędów i wska-
zywaniem normy językowej.

Norma to pewien wzorzec językowy

— zbiór środków gramatycznych i leksykalnych

powszechnie znanych, używanych i aprobowanych przez społeczeństwo. Efektem
owej zgody jest zwyczaj stosowania określonych środków językowych, tzw.

uzus

.

Wyniki badań prowadzonych nad polszczyzną wskazują na to, że

norma funkcjonuje

na dwóch poziomach: wzorcowym i potocznym

.

Wspominaliśmy już, że język podlega nieustannemu rozwojowi, pojawiają się
w nim elementy nowe — nazywamy je

innowacjami

.

Gdy dana innowacja pełni m.in. funkcję komunikatywną, jest rozpowszechniona
i przydatna, staje się jednym z wielu środków aprobowanych przez normę. Jeśli jed-
nak nowy element językowy narusza reguły obowiązujące w języku, określamy go
mianem

błędu

.

Dlaczego popełniamy błędy?

Najczęściej, gdy:
— mamy niedostatecznie opanowane reguły rządzące językiem;
— najbliższe nam osoby mówią niepoprawnie;
— mamy problemy z koncentracją, jesteśmy zmęczeni itp.

Czasami przyczyny powstawania błędów tkwią w samym

systemie językowym

(nie

oszukujmy się — nie jest on najprostszy w naszym języku!). Niezależnie od tego
każdy z nas powinien wykazywać się dużą sprawnością językową.

Dlatego powinniśmy spełniać następujące warunki:
— mów tylko wtedy, gdy jesteś pewny, że masz coś do powiedzenia;
— przekaż dokładnie to, na czym Ci najbardziej zależy;
— mów jasno, zrozumiale i poprawnie;
— używaj odpowiednich do sytuacji środków językowych.

Czy wiesz, jakie błędy
popełniasz najczęściej?
Co sprawia Ci największą
trudność podczas pisania
lub mówienia? Jakie nie-
poprawne

konstrukcje

w wypowiedziach innych
rażą Cię najbardziej?

6

3. Klasyfikacja błędów językowych

Ponieważ język występuje w dwóch odmianach: mówionej i pisanej, niektóre błędy
mogą dotyczyć tylko jednej z tych odmian, inne natomiast spotkać można w obu.

Odstępstwa od obowiązującej normy dzielimy na zewnątrzjęzykowe i wewnątrzję-
zykowe (klasyfikacja według J. Porayskiego-Pomsty).

Błędy zewnątrzjęzykowe

Błędy spotykane w odmianie mówionej języka:

1.

Błędy w artykulacji

— polegają na wymowie głosek niezgodnie z obowiązującą

normą, np. zmiękczona wymowa twardej głoski [k ] jako [k’ ], sukienkie zamiast
sukienkę, rozłożenie w wygłosie samogłoski nosowej [ą] — idom drogom (za-
miast idą drogą).

2.

Błędy w akcentowaniu

— polegają na niewłaściwym stawianiu akcentu wyrazowe-

go w wyrazach, np. zrobi

ła

byś zamiast zro

bi

łabyś.

3.

Błędy w intonacji

— polegają na stawianiu akcentu zdaniowego na niewłaściwych

wyrazach. Błędem jest np. podkreślanie w każdym wypowiadanym zdaniu wy-
razu pierwszego lub podmiotu oraz niewłaściwa realizacja zdań pytających, roz-
kazujących i orzekających.

Błędy spotykane w odmianie pisanej języka:

1.

Błędy ortograficzne

— naruszające normę ortograficzną.

2.

Błędy interpunkcyjne

— naruszające normę interpunkcyjną.

Błędy wewnątrzjęzykowe:

1.

Błędy fleksyjne

— naruszające normę w zakresie odmiany wyrazów. Mogą być

one spowodowane:

— trudnościami w wyborze rodzaju gramatycznego, np. w rzeczownikach dwu-

rodzajowych: ten landrynek — ta landrynka, ten rodzynek — ta rodzynka;

— niewłaściwym zaszeregowaniem rzeczowników do kategorii rodzaju, np. nie-

poprawne ta podkoszulka zamiast ten podkoszulek;

— nietypową i nieregularną odmianą, np. czasownik mleć i pleć jako mielił

i pielił zamiast mełł i pełł; przymiotnik miękki w stopniu wyższym miękciej-
szy zamiast miększy;

— niewłaściwym doborem końcówek deklinacyjnych, np. w celowniku ojcowi

zamiast poprawnie ojcu.

2.

Błędy składniowe

— polegające na sprzecznym z normą składaniu wyrazów w wy-

rażenia, zwroty, wypowiedzenia:
— w związkach zgody wykolejenia polegają na nieuzgodnieniu formy wyrazu

określanego i formy pozostającego w nim związku zgody wyrazu określające-
go, np. błędy w zakresie nieuzgodnienia formy orzeczenia z formą podmiotu:
Jasio, Ewelina i mała Halinka poszły szybko w kierunku asfaltowej drogi;

— w zakresie związku rządu wykolejenia polegają na niedostosowaniu formy

wyrazu określającego w stosunku do formy wyrazu określanego, np. niewła-
ściwe stosowanie formy orzecznika: Franek dotrzymał słowo i milczał za-
miast dotrzymał słowa;

— błędy polegające na nadużywaniu konstrukcji biernych, np. Tutaj jest za dużo

błędów przez ciebie zrobionych;

— usterki w szyku wyrazów, np. Męstwo Edka nie tylko mnie, ale też innym za-

imponowało;

7

— błędy w użyciu spójników i zaimków względnych, np. Główny bohater opo-

wiadania patrzył na świat negatywnie dlatego, ponieważ los go ciężko do-
świadczył;

— wykolejenia imiesłowowych równoważników zdania, np. Rozpatrując ten pro-

blem, budzi się we mnie radość (różne podmioty w zdaniach składowych).

3.

Błędy słownikowe (leksykalne)

— polegające na niepoprawnym stosowaniu wyra-

zu lub związku frazeologicznego w konkretnym tekście, na używaniu wyrazów
niepotrzebnych i źle zbudowanych:

— błędy w stosowaniu zaimków i innych wyrazów o znaczeniu relacyjno-gra-

matycznym, m.in. nadużywanie zaimków ten, ta, to w funkcji utożsamiają-
cej: To ciągłe rozgadywanie się o tych problemach jest zupełnie niepotrzebne;

— stosowanie bez dostatecznego uzasadnienia zaimków osobowych, np. Ja bar-

dzo dobrze wiedziałem, że mnie każdy posłucha;

— błędy oparte na skojarzeniach fonetycznych, które polegają na myleniu po-

dobnie brzmiących słów i używaniu ich w nieodpowiednich kontekstach, np.
Z wielkim zaciekawieniem obejrzałem adopcję powieści Henryka Sienkiewi-
cza „Ogniem i mieczem”;

— błędy słowotwórcze i powstałe skutkiem skojarzeń słowotwórczych, np. Jesie-

nią kwiaty bardzo szybko przykwitają;

— właściwe błędy leksykalne — mechanizm ich powstawania ma podłoże se-

mantyczne (znaczeniowe): mówiący lub piszący, nie znając właściwego słowa,
używa takiego, które w przybliżeniu odpowiada treści myślowej, np. Każdy,
kto przechodził obok dziewczynki, z uczucia kupował od niej zapałki;

— błędy w użyciu wyrażeń przyimkowych, np. Cierpliwość do dążenia do wy-

branego celu była ich zaletą;

— zniekształcenia związków frazeologicznych stałych, np. Uczniowie mieli na

swoich kontach wiele osiągnięć.

Błędy stylistyczne

polegają na niedostosowaniu użytego środka językowego do cało-

ści wypowiedzi ze względu na jej treść lub formę.
— wieloznaczność, np. Brat ojca umarł, gdy był jeszcze mały;
— skróty myślowe, np. Zaczęła się kłótnia, która skończyła się wyjazdem następ-

nego dnia do miasta;

— wielosłowność, np. Młodzi ludzie po ślubie często nie mogą w pełni rozwinąć

skrzydeł;

— powtórzenia, np. Ikar wzniósł się za wysoko i rozpuścił się mu wosk, spadł, za-

bił się i nie żył;

— niejednolitość stylistyczna, polegająca na wtrącaniu elementów z odmiany po-

tocznej do wypowiedzi oficjalnej, np. Zbyszko z Bogdańca był twardym facetem,
nigdy nie ustępował Krzyżakom.