PEREGRINUS CRACOVIENSIS

Zeszyt 6, 1998

ISBN 83­907568­5­4 / ISSN 1425­1922

Bożena Gierek

Monastery na wyspach u zachodnich wybrzeży

Irlandii

Irlandia,   która   jest   ojczyzną   wielu   znakomitych

uczonych, czy to świeckich, czy duchownych, była nazywana

przez starożytnych Greków „Świętą Wyspą”. Prawdopodobnie ma

to   związek   z   używaniem   różnych   określeń   w   stosunku   do

Irlandii, które były powszechne w świecie antycznym. W jęz.

łacińskim nazywano Irlandię Hibernią, Iverną lub Iuverną, w

jęz.  rodzimym  była  po  prostu  Eriu.   Nazwy te  łączy   się z

nazwą plemienia Iwernów, Iverni (celtyckie Erainn), którego

pochodzenie mogło być przedceltyckie, iberyjskie. Natomiast

w jęz. greckim Irlandia była zwana Ierne, co kojarzyło się

im   z  ier,  hieros  ­   święty.

1

  Pomimo   tego,   iż   w   Kościele

Iryjskim   brak   jest   męczenników   za   wiarę,   to   w   Irlandii

znane   były   trzy   rodzaje   męczeństwa:   białe   (báanmartre),

zielone   (glasmartre)   i   czerwone   (dercmartre).   Białe

męczeństwo   polegało   na   odejściu   z   domu,   od   przyjaciół,

cierpieniu   związanym   z   trudnościami,   wynikającymi   z

podjętej podróży, często przez surowy teren, bez komfortu

lub   nawet   odpowiedniego   zabezpieczenia   przed   żywiołami.

Niektórzy spośród tych, którzy opuścili dom już więcej tam

nie powrócili. Zielonego męczeństwa dostępowali ci, którzy

zostali   w   Irlandii,   ale   opuścili   dom   i   tych,   których

kochali, po to, aby zamieszkać w monasterach, gdzie mogli

1

wielbić Boga. Niektórzy z nich żyli samotnie w pustelniach,

w   odosobnionych   miejscach.   Czerwone   męczeństwo   było

udziałem   tych   Iryjczyków   (Iroszkotów),   którzy   ponieśli

śmierć ewangelizując kontynent europejski.

Umownie przyjmuje się, że chrześcijaństwo zostało

wprowadzone do Irlandii przez Św. Patryka w 432 r., chociaż

jest   faktem   bezsprzecznym,   że   chrześcijaństwo   na   tych

terenach było już znane wcześniej, a Św. Patryk umocnił je

tylko,   rozszerzył   i   zajął   się   sprawami   organizacyjnymi.

Misję Św. Patryka poprzedziła misja Palladiusza, wysłanego

z Rzymu w 431 r. przez papieża Celestyna I oraz działalność

Św.  Ciarana (Kiarana). Kościół Św. Patryka był  w głównej

mierze Kościołem episkopalnym, opierającym się na ogromnej

ilości   biskupstw.   Jednak   pod   koniec   V   w.   znaczenie   tych

biskupstw   zmalało   na   skutek   fundacji   niesłychanie   dużej

liczby monasterów, które rozmnożyły się, jak przysłowiowe

„grzyby  po  deszczu”,  szczególnie  w  VI  i  VII  w.  Z  czasem

miały   się   one   stać   ważnymi   ośrodkami   kulturalnymi,   które

przyniosły wielką chwałę Irlandii. Kardynał Newman (IX w.)

trafnie określił rolę irlandzkich monasterów pisząc że były

one   „magazynem   przeszłości   i   miejscem   narodzin

przyszłości”.

2

Monastycyzm   był   największym   oparciem   Kościoła

Celtyckiego. Nie był to jednak monastycyzm klasztorny, typu

europejskich   Benedyktynów,   ale   rodzaj   monastycyzmu

wschodniego, spotykanego w Egipcie i Syrii, o charakterze

eremitycznym   lub   cenobitycznym.   Z   materiałów,   które   się

zachowały wynika, że mnisi prowadzili ekstremalnie surowe i

ascetyczne życie, stosując najsurowsze kary. Jedną z takich

kar było samowygnanie, które od połowy VI w. było bardzo

często  podejmowane   przez  mnichów,   dobrowolnie   skazujących

się na porzucenie ukochanego, rodzinnego domu, aby nauczać

2

chrześcijaństwa w innych krajach (Szkocja, Anglia, Francja,

Niemcy,   Szwajcaria,   Austria,   Włochy).   „Dziki”   ascetyzm,

nierzadko   przedstawiany   celowo   z   przesadą,   był   tematem

zajmującym wiele osób po Synodzie w Whitby.

3

  Św. Aldhelm,

saski   opat   z   Melmesbury,   uczeń   celtyckiego   misjonarza,

zauważył,   że   brytyjscy   księża   spoza   rzeki   Severn   (tj.

Walii) „przejawiają wstręt do komunikowania się z nami, tak

że   odmawiają   modlenia   się   z   nami   w   ich   kościołach   lub

zasiadania do wspólnego z nami stołu (...) to, co pozostaje

z naszego posiłku jest rzucane psom (...) a jeśli jeden z

nas mieszkałby w ich kraju, mieszkańcy nie weszliby z nim w

żaden   kontakt,   dopóki   nie   poddałby   się   40­dniowej

pokucie.”

4

  Elementy takiej ascezy można dzisiaj dostrzec w

niektórych   walijskich   zborach   lub   szkockich   kościołach

prezbiteriańskich.

Szczególny   rodzaj   monastycyzmu   rozwinął   się   na

zachodnich wyspach Irlandii, które zostały zasiedlone przez

wspólnoty   mnichów.   Wyspy   te   tym   samym   zostały   obdarzone

aurą   duchową.   Prawdziwe   motywy   wyboru   takiego   środowiska

naturalnego nie są do końca znane. Przeważa opinia, że było

to   idealne   miejsce   dla   irlandzkich   eremitów,   którzy

pragnęli wieść życie samotnie i w odosobnieniu, z dala od

świata   świeckiego.   Tutaj,   dzięki   naturalnym   warunkom

geograficznym,   byli   oni   odcięci   od   reszty   społeczeństwa.

Nierzadko   zdarzało   się,   że   przez   dłuższy   okres   czasu,

warunki   atmosferyczne   uniemożliwiały   uzupełnienie   zapasów

żywnościowych osad monastycznych, utrzymując je w zupełnej

izolacji.   Eremitów   irlandzkich   wysp   porównuje   się   do

eremitów   egipskich   pustelni.   Panuje   również   przekonanie,

jakoby   wspólnoty   monastyczne   na   wyspach   były   ośrodkami

penitencjarnymi   dla   niezdyscyplinowanych   mnichów   z   lądu.

Nie jest to jednak chętnie przyjmowana hipoteza.

3

Terminy „transmarini” oraz „sea­faring monks” są

najczęściej   używane   na   określenie   mnichów   osiadłych   na

wyspach   oraz   odbywających   podróże   między   tymi   wyspami,

przeważnie   w   ramach   pielgrzymki.   Istnieją   przekonywujące

dowody na to, że pierwsi misjonarze chrześcijańscy, którzy

przybyli do Irlandii, byli mnichami­żeglarzami pochodzącymi

z obszarów Morza Śródziemnego i północnych regionów Afryki,

które były pod wpływem sekty chrześcijaństwa koptyjskiego.

5

Do  transmarini  nawiązuje „Navigatio Brendani”, opowieść o

słynnej   żegludze   Św.   Brendana   Nawigatora.   Św.   Brendan

urodził się w okolicach Ardfert w hr. Kerry pod koniec V

w., a zmarł w 577 lub 583 r. w hr. Galway, w jednej z osad

monastycznych,   której   był   założycielem.   „Navigatio

Brendani” powstała prawdopodobnie w IX w., wzorując się na

wczesnych opowieściach o przygodach na oceanie. „Navigatio”

może   być   m.in.   postrzegana   jako   jedyne   dosłowne   odbicie

autentycznych   pielgrzymek   na   wyspy   zachodnich   wybrzeży

Irlandii, podejmowanych nie tylko bezpośrednio z lądu, ale

również z poszczególnych wysp, tak, jak to miał czynić sam

Św. Brendan. 

O ruchu pielgrzymkowym morskim, zarówno w górę,

jak i w dół linii wybrzeża może świadczyć rozpowszechniony

kult   „morskich   świętych”,   takich   jak   Brendan   czy   Kolumba

(Colmcille),   co   z   kolei   znajduje   odbicie   w   dedykacjach

kościołów i świętych studni na wyspach wzdłuż atlantyckich

wybrzeży Irlandii i Szkocji.

6

Prawie nic lub niewiele zachowało się do naszych

czasów   z   tego,   co   kiedyś   stanowiło   osady   mnichów,

pochodzące   z   wczesnego   okresu   chrześcijaństwa,   jako   że

materiałem   budowlanym   było   tutaj   drewno   lub   plecionka   z

witek   oraz   glina,   które   uległy   niszczącemu   oddziaływaniu

czasu   i   warunków   atmosferycznych.   Na   szczęście   w

4

kamienistych   okolicach,   na   zachodzie   kraju   zachował   się

plan i wygląd małych monasterów, składających się z małych

cel eremitów w kształcie uli (bee­hive huts) oraz oratoriów

w kształcie odwróconych łodzi. „Rój” budynków był otoczony

murem,   który   oddzielał   monastery   od   świata   zewnętrznego.

Budowle nie powstawały według określonego planu, po prostu

„rosły”, pojawiały się w jakimkolwiek miejscu, które było

dla   nich   dostępne,   możliwe   do   wykorzystania.   Najbardziej

spektakularnym i najlepiej zachowanym monasterem jest bez

wątpienia Skellig Michael ­ monaster zbudowany na skalistej

wyspie, u płd.­zach. wybrzeży Irlandii w hr. Kerry. Skellig

Michael posiada pięć zupełnie nietkniętych kamiennych chat,

zwanych  clochán’ami

7

  oraz   dwa   oratoria.   Oratoria   są

zbudowane   na   prostokątnym   planie.   Zarówno   dwie   ściany   o

trójkątnym zakończeniu sufitowym, jak i dwie ściany boczne

są ułożone pod pewnym kątem nachylenia do środka, począwszy

już od podstawy. Nachylenie jednak jest znacznie bardziej

zaznaczone w bocznych ścianach, które ostatecznie spotykają

się na długiej, prostej linii stropu (w części szczytowej).

Jako   materiał   budowlany   do   niektórych   „chat”   posłużyły

ogromne   płyty   kamienne.   Ściany   tych   budowli   nie   są   zbyt

grube.   Natomiast   inne   „chaty”   są   zbudowane   z   małych,

płaskich kamieni, a ich ściany prawdopodobnie są grubsze.

Niektóre „chaty” nie posiadają żadnych okien, inne w kopule

mają   małe   szpary,   które   dostarczają   potrzebnej   ilości

światła. Prawie wszystkie z nich posiadają wewnątrz małe,

prostokątne  wydrążenia,   które  prawdopodobnie   służyły   jako

szafki. Z uwagi na to, że monaster jest zbudowany na wąskim

występie skalnym, w pobliżu szczytu stromej wyspy, budynki

znajdują   się   bardzo   blisko   siebie,   sprawiając   wrażenie

dramatycznie uczepionych skały. Interesującym elementem na

Skellig   jest   ogromna   płyta   kamienna   w   kształcie   krzyża,

5

znajdująca się w pobliżu większego oratorium. Tego rodzaju

pomniki   występują   w   różnej   formie   w   obrębie   wszystkich

monasterów.   Najczęściej   są   to   płyty   nagrobne   w   postaci

płaskich  kamieni z wyrytym krzyżem oraz napisem  w formie

modlitwy   w   intencji   osoby   spoczywającej   pod   nim,

prawdopodobnie założyciela monasteru. Na terenie monasteru

spotka   się   również   duże   ilości   różnego   rodzaju   krzyży

wyrzeźbionych na wolno stojących kamieniach, które bardzo

często wyznaczają stacje pielgrzymkowe. Niektóre krzyże są

proste, równoramienne, inne są wpisane w kwadratową ramę,

gdy tymczasem najbardziej typową formą irlandzką są krzyże

ze   zdobionymi   i   rozszerzającymi   się   końcami.   Ten   ostatni

typ miał się stać powszechny w użyciu od IX, względnie XI

lub nawet XII w.

8

Izolacja,   znacznie   utrudniony   dostęp   do   wyspy

oraz brak mrozu, miały ogromny wpływ na zachowanie się w

tak   dobrym   stanie   monasteru   na   Skellig   Michael.   Pomimo

izolacji   społeczność   mnichów   mogła   być   w   dużym   stopniu

samowystarczalna,   jeśli   chodzi   o   zaopatrywanie   się   w

żywność.   Ryb   i   ptaków   było   tam   prawdopodobnie   pod

dostatkiem, niewykluczona jest również hodowla kóz, a nawet

sugeruje się, że zioła i niektóre rodzaje warzyw mogły być

uprawiane   na   małych   działkach,   osłoniętych   wałami

kamiennymi.   Jakkolwiek   nie   wyglądałoby   życie   prowadzone

przez mnichów na Skellig, z pewnością nie odpowiadało ono

opisowi   idealnej   osady   mnichów,   widzianej   oczami   mnicha­

misjonarza,   prawdopodobnie   z   lądu.   Opis   ten,   zawarty   w

irlandzkim, anonimowym poemacie, pochodzącym z X w. ukazuje

sielankowy żywot, pędzony przez małą wspólnotę monastyczną.

Środowisko   naturalne,   dostarczające   im   zarówno   żywności,

jak   i   wrażeń   estetycznych   zdecydowanie   różniło   się   od

otoczenia „mnichów wyspiarskich”.

9

6

Najlepiej znanym przykładem doskonale zachowanego

oratorium jest pochodzące prawdopodobnie z IX w. Oratorium

Gallarusa, znajdujące się na półwyspie Dingle w hr. Kerry.

Chociaż   jest   ono   wykonane   z   suchego   kamienia,   jak   inne

oratoria,   jest   nadzwyczaj   dobrze   zbudowane.   Jego   ściany

wyglądają   gładko,   zarówno   wewnątrz,   jak   i   na   zewnątrz.

Oratorium   kształtem   przypomina   odwróconą   łódź.   Kamienie

zostały   tak   ułożone,   aby   deszcz   spływał   na   zewnątrz,

pozostawiając budowlę suchą w środku.

Przedstawione powyżej rodzaje budowli i techniki

budowania nie były stosowane w Irlandii jedynie na użytek

kościelny. Obok osad monastycznych, w których znajdują się

takie   budowle,   istnieje   wiele   innych   przykładów   „chat”

kamiennych, które należą zdecydowanie do założeń świeckich.

Tego   typu   konstrukcje   występują   również   poza   Irlandią,   w

wielu   częściach   Europy.   Niektóre   z   nich   wykazują   tak

uderzającą analogię do przykładów irlandzkich, że muszą być

ze sobą bardzo blisko spokrewnione. Bardzo liczne przykłady

tego   typu   konstrukcji   występują   we   Francji,   Hiszpanii,

Portugalii,   w   niektórych   częściach   Włoch   południowych,   w

Istrii   i   Dalmacji   oraz   prawdopodobnie   na   obszarze   całych

Bałkanów.

10

Z pewnością wiele pytań związanych z „mnichami­

żeglarzami”   oraz   z   ich   wspólnotami   pozostanie   bez

odpowiedzi.   Obecnie   pojawił   się   nowy   problem,   dotyczący

ochrony istniejących zabytków, zwłaszcza na tych wyspach,

które   są   czynnymi   ośrodkami   pielgrzymkowymi.   Problem   ten

próbowano częściowo rozwiązać na międzynarodowym obozie  na

Wyspie  Clare (hr. Mayo, Irlandia), który odbył  się latem

1996   r.,   w   ramach   europejskiego   „Programu   Ochrony

Dziedzictwa”.

11

 Tematem wiodącym obozu była „Inwentaryzacja

dziedzictwa religijnego na irlandzkich ‘świętych’ wyspach,

7

położonych   z   dala   od   wybrzeży,   oraz   rozwój   strategii

ochrony zabytków”. Punktem wyjściowym było przeprowadzenie

obszernego  inwentarza   pomników  sakralnych,   pochodzących   z

okresu VII­XII w. (kamienne krzyże, oratoria, itp.), które

znajdują   się   na   zamieszkanych   oraz   niezamieszkanych

wyspach,   na   obszarze   zachodniego   wybrzeża   Irlandii,

pomiędzy Erris Head i Slyne Head (hr. Mayo i hr. Galway).

Inwentarz   obejmował   zasadniczo   dwa   rodzaje   zabytków.

Pierwsze   z   nich   są   związane   z   ascetyczną   tradycją

pustelników, rozwijającą się w obrębie Kościoła Celtyckiego

w   VII­X   w.,   oraz   z   praktykami   pielgrzymkowymi,

rozwijającymi   się   stopniowo   na   tych   terenach.   Natomiast

drugie   odnoszą   się   do   późniejszych   założeń

instytucjonalnego   Chrześcijaństwa   Rzymskiego,   które

pojawiają się od XI w. Skompletowania danych, dotyczących

tychże   zabytków,   dokonano   w   oparciu   o   lokalne   mapy   i

dokumentacje   z   badań   archeologicznych   oraz   odwiedzając

zabytki  in   situ.   Ze   względu   na   bardzo   zmienne   warunki

atmosferyczne   niemożliwe   było   dotarcie   do   wszystkich

miejsc, które miały być opracowane przez uczestników obozu.

Rozwój   strategii   ochrony   zabytków   został   opracowany   na

podstawie   przeprowadzonych   rozmów   z   ludnością   miejscową

oraz władzami lokalnymi.

Liczne badania przeprowadzone wcześniej na Wyspie

Clare (Cliara), mogłyby sugerować, że tutejsze pole badań

zostało   kompletnie   wyeksploatowane.   Jednak   tak   nie   jest,

bowiem  brak jest pełnej dokumentacji, a i  tradycja ustna

również   zawiodła   w   przypadku   niektórych   pomników.   Wyspa

Clare jest jedną z największych wysp, leżących u wejścia do

Zatoki Clew i jest wciąż zamieszkana (ok. 150 osób; w 1841

r.,   przed   falami   wielkich   nieurodzajów   ziemniaka   Clare

liczyła   1615   mieszkańców).   Stanowi   ona   część   parafii

8

Kilgeever,   znajdującej   się   na   lądzie,   w   pobliżu

największego   miejsca   pielgrzymkowego   w   Irlandii   ­   góry

Croagh Patrick (Reek) w hr. Mayo. Na wyspie znajdują się

dwa główne miejsca otaczane czcią, które zawierają święte

studnie, stanowiące tak charakterystyczny rys dla Irlandii.

Do  jednej z tych studni miała odbywać  pielgrzymki słynna

Grace   O’Malley   (Granuaile;   1530­1601)   ­   królowa­pirat.

Jeden   z   jej   zamków   znajdował   się   na   Wyspie   Clare.   W

południowej   części   wyspy   znajduje   się   opactwo,   a   ściślej

ruiny tegoż opactwa, które będąc pierwotnie jednym z ogniw

klasztorów Karmelitów, było poświęcone Najświętszej Pannie.

Wspólnota   mnichów,   żyjących   na   wyspie   została

prawdopodobnie   uprowadzona   przez   piratów   w   1224   r.   Mniej

więcej   w   tym   okresie   opactwo   zostało   przyłączone   do

wielkiego Zakonu Cystersów z Knockmoy (hr. Galway), który

był filią opactwa z Boyle, hr. Roscommon. Miał się do tego

przyczynić lokalny wódz O’Malley, który zaprosił Cystersów

do   opuszczonego   opactwa   i   został   ich   mecenasem.   Istnieją

dowody   na   to,   że   budynek   klasztorny   został   zupełnie

odrestaurowany   ok.   1480   r.   Stała   wspólnota   mnichów   mogła

liczyć 4­8 osób, na co wskazywałaby mała izba mieszkalna,

znajdująca   się   nad   prezbiterium   ich   kościółka.   Mnisi

sporadycznie opiekowali się pokutnikami wysyłanymi do nich

z  opactwa w Knockmoy. We mszy celebrowanej  przez mnichów

prawdopodobnie   uczestniczyła   również   ludność   miejscowa.

Niestety   nie   zachowały   się   żadne   dokumenty   mówiące   o

wspólnocie mnichów z Clare. Pewnego rodzaju informacje na

temat ich życia i tego, co głosili próbuje się odczytać z

wyblakłego  skarbu, jaki pozostał po nich, a  mianowicie z

malowideł i fresków ściennych w prezbiterium. Roger Stalley

w   opisie   tychże   malowideł   wymienia   „menażerię   ludzi   i

bestii”,   którą   tworzą:   smoki   i   potwory   ziejące   ogniem,

9

charty,   jeźdźcy   na   koniach,   pasterz   z   bydłem   i   kozami,

harfiarz   w   długiej,   żółtej   szacie,   jeleń   z   wilkiem

wgryzającym  się w jego gardło, kogucik, ptaki  i króliki.

Jedynym elementem o zdecydowanie chrześcijańskiej symbolice

jest   anioł   z   wagą   Sądu   Ostatecznego   i   prawdopodobnie

pelikan.   Zwierzęta   i   postacie   są   rozmieszczone   po   obu

stronach  centralnej osi. Przy tym daje się  zauważyć mała

koordynacja lub logika w tej kompozycji. Każdy z elementów

zdaje się być dodawany jeden po drugim, nie dbając o ogólną

zawartość.

12

 Wszystkie tematy malowideł pochodzą z głównego

nurtu sztuki irlandzkiej. Obecnie są prowadzone prace nad

konserwacją  unikalnych   fresków  klasztornych,   które   jednak

ze   względu   na   specyfikę   prac   oraz   warunki   klimatyczne

potrwają jeszcze długo.

Część   muru   klasztornego,   mająca   charakter

bardziej   prymitywny   niż   reszta   budowli,   mogła   należeć   do

kościoła,   którego   miejsce   zajęło   opactwo.   Niestety   nie

zachowały się żadne materiały, dotyczące tegoż kościoła. W

obrębie cmentarza znajduje się bullaun (kamień w kształcie

miski   z   wydrążonym   zagłębieniem)

13

  oraz   ogromny   kamienny

pilar z wyrzeźbionym prostym krzyżem, które mogły należeć

do kościoła, znaczenie starszego niż opactwo, a może nawet

były   związane   z   miejscem   kultu   przedchrześcijańskiego.

Pierwotna   lokalizacja   pilara   nie   jest   jasna.   Mieszkaniec

domu   sąsiadującego   z   opactwem   twierdzi,   że   pilar   ten

znajdował   się   po   drugiej   stronie   budynku   klasztornego,   w

stosunku   do   jego   obecnej   lokalizacji   i   został   tutaj

przeniesiony ok. 70 lat temu. Jeszcze 20 lat temu pilar ten

miał wyznaczać pierwsze miejsce postoju w procesji z okazji

Bożego Ciała. 

W kierunku płd.­zach. od murów klasztornych, na

bagnistym polu znajduje się jeszcze jeden element związany

10

z   miejscem   zajmowanym   przez   opactwo   i   nowy   kościółek,   a

mianowicie  Tobar   Féile   Mhúire  ­   „Studnia   Święta   Maryi”.

John   MacNeill   uzyskał   informację,   że   studnia   ta   nazywała

się Tobar Céile Mhúire, co znaczy „Studnia Małżonka Maryi”,

czyli Józefa.

14

 Lokalizacja Tobar Féile Mhúire i sąsiedztwo

opactwa   sugerowałyby,   że   studnia   miała   kiedyś   ogromne

znaczenie. Obecność otaczanych czcią studni była jednym z

głównych   czynników   decydujących   o   lokalizacji   wielu

chrześcijańskich kościołów i monasterów. P. Harbison pisze

o   pozostałościach   religijnych   praktyk,   których   korzenie

sięgają   tak   daleko,   że   nikną   one   we   mgle   czasu.  Tobar

Féile Mhúire  jest tego najlepszym przykładem. Wydaje się,

że nikt z miejscowej ludności, nawet ci, którzy mieszkają w

pobliżu  studni, nie pamięta, ani nie słyszał  o rytuałach

związanych   z   tą   studnią.   Zaskakującym   jest   fakt,   że

tradycja   ustna,   która   od   zawsze   była   skarbcem   ludowych

wierzeń,   w   tym   przypadku   milczy.   Chociaż   studnia   jest

zaniedbana   i   na   pierwszy   rzut   oka   prezentuje   się   jako

bezkształtne   usypisko   płaskich   kamieni,   o   całkowitej

średnicy   2   m,   to   wnętrze   okazuje   się   być   bardzo

interesującą   konstrukcją,   przypominającą   korytarz,   który

prowadzi od brzegu usypiska do czegoś na kształt podziemnej

komory. „Korytarz” wraz z „komorą” mają długość ok. 2 m.

Pomimo,   iż   studnia   znajduje   się   na   bagnistym   terenie,

wewnątrz nie ma wody. Thomas Westropp, pisząc w 1911 r.,

wspomniał o trzech płaskich kamieniach z dedykacjami, które

spoczywały na pozostałościach ołtarza, oddalonego ok. 5 m

na wschód od studni.

15

  Na jednym z nich był wyryty krzyż,

taki jak maltański ­ z rozszerzającymi się ramionami ­ oraz

rok 1701. Obecnie dwa z nich są umieszczone przy studni.

„Ołtarz”   znajduje   się   niedaleko   zrównanego   ogrodzenia

kamiennego, w pobliżu którego widać ślad po starym rowie.

11

 

W odległości ok. 2 km od  Tobar Féile Mhúire, w

kierunku   płn.­wsch.,   znajduje   się   druga   studnia   ­  Tobar

Féile   Bhrid  („Studnia   Święta   Brygidy”),   której   sława

docierała   nie   tylko   do   Galway   i   Sligo   (w   Irlandii),   ale

również do Ameryki, jak zapewniał T. Westropp. Tobar Féile

Bhrid,   w   przeciwieństwie   do  Tobar   Féile   Mhúire,   wygląda

bardzo prymitywnie. Studnia znajduje się w zagłębieniu, na

terenie trawiastym i podmokłym. Dosyć regularna konstrukcja

z   kamienia,   znacznie   mniejsza   od  Tobar   Féile   Mhúire,

zadaszona   długimi   nadprożami   ma   kształt   podłużny,   a   w

środku jest wypełniona po brzegi wodą. Ponoć wiele lat temu

studnia   miała   być   otoczona   krzewami.   Miejscowa   tradycja

głosi,   że   studnię   zamieszkuje   święta   ryba   ­   tajemniczy

pstrąg, którego mogą zobaczyć jedynie najpobożniejsi. Inny

święty  pstrąg ma przebywać w studni na  lądzie, niedaleko

Louisburgha, dokładnie naprzeciw Wyspy Clare.  Tobar Féile

Bhrid  znajduje   się   w   odległości   6   m   od   płn.­wsch.   rogu

kamiennego ogrodzenia, zwanego caishel. Caishel ma kształt

nieregularnego czworoboku, z wejściem od strony płd.­wsch.

Wewnątrz   ogrodzenia,   w   płn.­wsch.   rogu   znajduje   się   mała

kamienna   konstrukcja,   zwana  Leaba   Bhrid  ­   „Łóżkiem   Św.

Brygidy” lub „domem do wypocenia się” (sweat­house). Jest

to budowla prymitywna, w kształcie ula, o średnicy ok. 3 m.

Wnętrze   jest   zapadnięte   w   ziemi,   przypominając   płytką

studnię.   Nie   bez   powodu   budowla   ta   jest   nazywana  sweat­

house.  Tradycja mówi, że spędzając w środku  pewien okres

czasu, prawdopodobnie noc, można było pozbyć się choroby ­

„wypocić ją”.

16

 Ok. 2 m na południe od sweat­house znajduje

się „ołtarz” ­ bezkształtny stos, usypany z niezapisanych

płaskich  kamieni. Na górze leżą duże, okrągłe  kamienie z

plaży i parę ogromnych kamieni, używanych do zakotwiczania.

Jeszcze do niedawna, 15 sierpnia ­ w dniu Wniebowzięcia NMP

12

(Lady­Day   in   Harvest)   ­   studnia   była   odwiedzana   przez

pielgrzymów. Pielgrzymi okrążali  caishel  7 razy zgodnie z

ruchem   wskazówek   zegara,   dotykając   prawą   ręką   muru.

Następnie 7 razy obchodzili na gołych kolanach „Łóżko Św.

Brygidy” i „ołtarz” wewnątrz obwałowania, a na zakończenie

odmawiano modlitwy przy studni. Istnieje wiele opowieści o

cudownych uzdrowieniach związanych tym miejscem, jak choćby

ta o chłopcu, który spał w „Leaba Bhrid”, podczas gdy jego

matka wykonywała okrążenia. Chłopak ten został uleczony z

utykania.   Inny   kaleki   człowiek,   który   został   uzdrowiony,

przebywał na wyspie przez tydzień, pijąc wodę ze studni i

wykonując   regularnie   okrążenia.   Pielgrzymka   do   „Studni

Święta   Brygidy”,   obok   pielgrzymki   do   świętej   studni   w

Louisburghu   (15   sierpnia),   była   prawdopodobnie   częścią

większej pielgrzymki, może nawet na Croagh Patrick. Rytuały

odprawiane   przy   „Studni   Święta   Brygidy”   przypadają   na   15

sierpnia, chociaż dniem Św. Brygidy jest 1 luty. Niektórzy

twierdzą,   że   kiedyś   obydwie   studnie   na   wyspie   były

dedykowane   Najświętszej   Pannie,   stąd   właśnie   ta   data.

Interesujący jest fakt, że studnie te nie są bezpośrednio

dedykowane świętym, ale ich świętom.

W pobliżu Louisburgha, w Kilgeever, znajduje się

stare   cmentarzysko,   które   jest   związane   z   wczesnym

chrześcijaństwem. Dwie wolno stojące rzeźby, znajdujące się

na   jego   terenie,   datuje   się   na   okres   V­X   w.   Są   to:   (1)

mały, płaski kamień, wyrzeźbiony niestarannie w kształcie

krzyża, mający z jednej strony prosty zarys krzyża, który

przypomina kształtem krzyż maltański; (2) kamienny pilar,

pokryty   porostem,   na   którego   zachodniej   stronie   widnieje

mały, prawie równoramienny krzyż. Jest to krzyż tego samego

typu,   co   poprzedni,   ale   został   znacznie   staranniej

wyrzeźbiony  i jest w lepszym stanie. W  obrębie cmentarza

13

znajduje się zniszczony kościół, który powstawał w różnych

okresach.   Przykładowo   jego   drzwi   wejściowe   pochodzą   z

okresu późnego średniowiecza (XV­XVI w.). Obok kamiennych

rzeźb   i   kościoła,   na   terenie   cmentarza   znajduje   się

„Błogosławiona   Studnia”,   która   jest   odwiedzana   bardzo

często. Miejsce to stanowi tradycyjną stację pielgrzymkową

(zwaną   również  pátrún)   i   stanowi   cel   dla   licznych

pielgrzymów,   którzy   przy   pomocy   kamyków   pozostawiają

krzyże,   wyryte   na   pobliskim   występie   skalnym.

17

  Jeżeli

wierzyć legendzie, wg której Croagh Patrick ­ najświętsza

góra w Irlandii ­ miał być połączony drogą podwodną z Wyspą

Caher   (na   południe   od   Wyspy   Clare),   to   Kilgeever

prawdopodobnie znajdował się na tej trasie, a z pewnością w

jej   bezpośrednim   sąsiedztwie   i   mógł   stanowić   część

pielgrzymki na Croagh Patrick. Pokutne stacje na Caher są

integralną   częścią   dorocznej   pielgrzymki   na   Croagh   P.,

którą   odbywa   się   w   ostatnią   niedzielę   lipca   (Garland

Sunday). Caher jest uważane za ostatnią stację w ramach tej

pielgrzymki (15 sierpnia)

18

.

Wyspa   Caher   jest   małą,   skalistą   wyspą,   zwaną   w

jęz.   irlandzkim  Oileán   na   Cathrach  („Wyspa   Miasta”,   od

dawnego  cathair  ­ miasto lub okrągły kamienny wał, fort),

Cathair na Naomh („Miasto Świętych”) oraz Cathair Phádruig

(„Miasto Patryka”). Caher, tak jak i ca(i)shel jest również

interpretowany jako ogrodzenie kamienne. Wszystkie te nazwy

odnoszą się do monasteru, dobudowanego do kamiennego fortu.

Jego   założenie   tradycja   przypisuje   Św.   Patrykowi.   Ruiny

monasteru znajdują się we wschodniej części wyspy. Obejmują

one: pozostałości wału kamiennego o kształcie trójkątnym,

pozostałości budynków, groby i stacje oraz wiele płaskich,

rzeźbionych  kamieni,   których  naliczono   14.   Prawdopodobnie

od   strony   płd.­zach.   znajdowało   się   wejście   na   teren

14

klasztorny,   które   jest   zaznaczone   dwoma   kamiennymi

pilarami.   Określenie   daty   powstania   wału   kamiennego   jest

problematyczne.   Może   on   być   nawet   starszy   od   samego

monasteru. Trudno powiedzieć, czy to wał został zbudowany w

celach   obronnych   monasteru,   czy   też   istniejący   już   fort

zadecydował o lokalizacji osady. 

Wewnątrz wału znajduje się mała kaplica, otoczona

dodatkowo   prostokątnym   ogrodzeniem   kamiennym,   które   od

strony   wschodniej   jest   utworzone   przez   jeden   z   odcinków

wału   kamiennego.   W   tym   właśnie   wale   znajduje   się   mała

komora, rodzaj niszy. Wejście do oratorium jest od strony

zachodniej, a okno, utworzone przez bardzo wąska szczelinę

od strony zewnętrznej, natomiast znacznie szerszą od strony

wewnętrznej,   wychodzi   na   wschód.   Przy   oknie   stoi   ołtarz

zbudowany   z   kamieni.   Jego   góra   jest   zwieńczona   dużym,

płaskim   kamieniem.   Na   ołtarzu   znajduje   się   mnóstwo

interesujących   przedmiotów.   Jednym   z   nich   jest   kamienna,

wisząca   lampa.   Jest   to   rodzaj   małej   miseczki   z   głębokim

wyżłobieniem   dookoła   krawędzi.   Na   dwóch   przeciwległych

krawędziach są przewiercone otwory, przeznaczone na sznur

do zawieszania. Tradycja lokalna podaje, że ktoś próbował

wywieźć   ten   kamień   z   wyspy,   ale   gdy   był   już   w   łodzi,

rozszalała się straszna burza, fala pochłonęła niegodziwca,

a kamień sam powrócił na swoje miejsce. Obecnie w „lampie”,

jak   i   obok   niej,   znajdują   się   liczne   dary   ofiarne   typu:

szpilki,   gwoździe,   haczyki   na   ryby,   różańce,   śruty   oraz

miedziane monety. Przedmioty te same w sobie nie posiadają

żadnej wartości, ale mają ogromne znaczenie dla pielgrzymów

­ są wyrazem złożonego hołdu.

Innym, godnym uwagi przedmiotem, znajdującym się

na ołtarzu jest  Leac na Naomh  ­ „Płaski Kamień Świętego”,

który   przysporzył   wyspie   sławy   lub   nie­sławy.   Jest   to

15

zlepek różnego rodzaju kamieni, które wyglądają jak gdyby

razem   scementowane.   Średnica   tego   kamienia   wynosi   ok.   60

cm.   John   O’Donovan   w   Ordnance   Survey   Letters   z   1839   r.

zawarł szczegółowy opis rytuału praktykowanego przez osoby,

które   uciekały   się   do   tegoż   kamienia   w   przypadku,   kiedy

uważały,   że   zostały   pokrzywdzone.   Osoba   taka   najpierw

pościła i modliła się w domu przez ściśle określony czas,

prosząc   Boga,   poprzez   wstawiennictwo   Św.   Patryka   oraz

innych świętych o otrzymanie znaku, że modlący się pomylił.

Nie otrzymawszy takiego znaku osoba ta udawała się na Wyspę

Caher,   gdzie   „obracała   kamień   przeciwko   temu,   kto   ją

skrzywdził”.   Wierzono,   że   to   spowoduje   burze   i   huragany,

które   zniszczą   łodzie,   a   przy   tym   dosięgną   winnego.   Tym

samym   wierzono,   że   Bóg   lub   Św.   Patryk   staną   po   stronie

pokrzywdzonego   i   jego   dobre   imię   zostanie   obronione.

19

Dokładnie   nie   wiadomo,   jaki   był   związek   „kamieni

przeklinających” z miejscami o charakterze religijnym, czy

nawet   pielgrzymkowym.   Mogła   to   być   część   jakiegoś

pogańskiego rytuału, przejętego przez chrześcijaństwo.

20

Zaraz   za   wschodnią   ścianą   kaplicy   znajduje   się

grób   przykryty   poziomą,   płaską   płytą   kamienną,   a   inny

płaski   kamień   stoi   u   głowy   grobu.   Obydwa   kamienie   są

ozdobione wyrzeźbionymi krzyżami.

21

  Grób jest zwany „Łożem

Św. Patryka” (Leaba Phádruig) i przypisuje się mu cudowne

właściwości   lecznicze.   Znane   są   przypadki   uleczenia   z

epilepsji.   Osoba   dotknięta   chorobą   spędzała   tutaj   noc.

Leaba Phádruig  jest odwiedzane przez pielgrzymów, a słowa

modlitwy zanotowane przez O’Donovana są następujące:

„Moje łoże i twardy pierścień.

Szkoda,   o   Chryste,   tego,   kogo   spotkała

śmierć.”

22

16

Inny   grób   oznaczony   parą   kamieni   wystających   z   ziemi,

znajduje się naprzeciw kaplicy i może być stosunkowo nowy.

Pierwszy z tych grobów jest z pewnością grobem założyciela

monasteru.

Parę kroków na wschód od Leaba Phádruig znajduje

się   ogromna   konstrukcja   z   kamieni   w   kształcie   ołtarza,

która jest „ozdobiona” dwoma rzeźbionymi, stojącymi płytami

kamiennymi   i   jedną   zupełnie   gładką.   Jeden   z   rzeźbionych

kamieni   (A)

23

  posiada   bardzo   interesujące   wyrzeźbienie   na

stronie   zachodniej.   Jest   to   ogromny,   grecki   krzyż,

umieszczony   w   kole,   pod   którym   znajdują   się   dwa   delfiny

zwrócone do siebie przodem. Ponad kołem, zawierającym krzyż

jest  widoczny mały otwór, który jednak nie  przechodzi na

drugą   stronę   kamienia.   Dwa   delfiny   po   obydwu   stronach

krzyża   lub   obok   niego   są   bardzo   powszechnym   elementem

wczesnochrześcijańskiej sztuki. Rzymska legenda opowiada o

delfinach,   które   uratowały   człowieka   przed   utonięciem,

wynosząc  go na swoich grzbietach na brzeg.  Odtąd delfiny

stały   się   symbolem   Zbawiciela.   W   niektórych   przypadkach

delfin   zdaje   się   również   reprezentować   wiernego.   Drugi   z

kamieni (C) jest małym kawałkiem granitu, zwężającym się ku

dołowi. Jest on ozdobiony krzyżem łacińskim, którego środek

i końce ramion  zaznaczono małymi dyskami. Obok płn.­wsch.

rogu „ołtarza” stoi kolejna płyta kamienna (H), która jest

ozdobiona  krzyżem   łacińskim,  obwiedzionym   podwójną   linią.

Krzyż   jest   umieszczony   nad   trzema   małymi,   kwadratowymi

ornamentami.   W   płd.­wsch.   rogu   ogrodzenia,   na   prawo   od

komory stoi mały, granitowy pilar (G), który jest podobny

do   kamienia   (C).   Posiada   on   również   tego   samego   typu

wyrzeźbiony   krzyż,   ale   nie   zwęża   się   ku   końcowi,   jak

tamten. Na południe od kaplicy znajduje się granitowa płyta

kamienna (M), która jest ozdobiona obramowaniem w kształcie

17

rozszerzających   się     końców   kokardy,   w   którym   był

wyrzeźbiony krzyż tego samego typu, co na kamieniu (C) i

(G),  ale obecnie jest prawie niewidoczny. Na  południe od

kaplicy,   na   najwyżej   położonym   miejscu   na   wyspy,   stoi

wysoki pilar (N) z łupka i miki, rzeźbiony z obydwu stron.

Na   stronie,   która   pierwotnie   była   zachodnią,   jest

wyrzeźbiony   panneau   w   kształcie   krzyża,   który   był

przeznaczony na postać ukrzyżowaną. Ciało zostało jedynie

zarysowane przez obramowanie, ale głowa posiada wyrzeźbioną

pełną twarz. Nad głową znajduje się prostokątny panneau, z

pewnością przeznaczony na napis INRI. Poniżej centralnego

panneau,   kwadratowe   obramowanie   zawiera   bardzo   prosto

wyrzeźbioną   przeplecioną,   szeroką   wstążkę.   Na   drugiej

stronie kamienia jest wyryta szeroka rama w centrum krzyża,

a   inna   znajduje   się   pod   nim.   Jej   górna   linia   jest

półokrągła.

Wszystkie płyty kamienne, zarówno rzeźbione, jak

i te gładkie, wieńczą stacje pielgrzymkowe lub znajdują się

obok   nich.   Charakterystyczną   cechą   rzeźbionej   płyty   jest

to, że zawsze była ona zwrócona ku zachodowi. Stacje lub

kopce (leachta) są wyznaczone przez kwadratowe konstrukcje

w kształcie ołtarza, ułożone z suchych kamieni lub zwykłe

stosy kamieni. Pochodzenie tych stacji oraz określenie ich

wieku   pozostaje   niepewne.   Od   początku   mogły   być   częścią

monasteru,   ale   mogły   również   powstać   przy   porządkowaniu

ruin   w   czasach   późniejszych   pielgrzymek.   Rozmieszczenie

stacji wraz z płytami kamiennymi jest następujące: w każdym

rogu   ogrodzenia   otaczającego   kaplicę,   3   kamienie   na

„ołtarzu” za kaplicą, 1 w pobliżu komory w ogrodzeniu, a

reszta,   za   wyjątkiem   jednego   (który   znajduje   się   na

wschodnim   występie   skalnym   naprzeciw   lądu),   jest

18

rozmieszczona na linii półokręgu dookoła części ogrodzenia

kaplicy lub w jej pobliżu.

Prostokątne ogrodzenie na zachód od kaplicy jest

interpretowane jako współczesna zagroda dla bydła, ale może

ono zawierać elementy starego ogrodzenia. W pobliżu kaplicy

natrafiono   na   pozostałości   kilku   innych   ogrodzeń.   W

niewielkiej odległości od kaplicy, w kierunku płd.­wsch.,

znajduje   się   małe   ogrodzenie,   zbudowane   z   grubych,

granitowych   okrąglaków,   które   jest   zwane   „Ogrodzeniem

Patryka”   (Caher   Phádruig).   Obok   tego   ogrodzenia   odkryto

ślady  starej   ścieżki,  zwanej   „Drogą   Świętych”  (Bóthar  na

Naomh),   o   której   wspomniano   wcześniej,   iż   miała   łączyć

Caher z Croagh Patrick. Legenda podaje, że drogę tą miał

przemierzać Św. Patryk, jego woźnica Bionnan, Św. Brygida

oraz inni święci.

Na   wyspie   znajduje   się   jeszcze   jedno   miejsce

otaczane wielką czcią. Jest to „Studnia Najświętszej Maryi

Panny”   (Tobar   Mhúire),   położona   z   dala   od   założeń

monasteru, na płn.­zach. Studnia ta jest odwiedzana przez

każdego   pielgrzyma     przed   opuszczeniem   wyspy.   Niewielką

studnię tworzy płytkie zagłębienie w ziemi, wypełnione wodą

i obłożone dużymi kamieniami. Na dnie studni można dojrzeć

dary ofiarne, głównie monety. Nieco powyżej studni znajduje

się niski stos kamieni, który ma reprezentować ołtarz. F.

Henry   wspomina   jeszcze   o   małym   strumieniu   obok   kaplicy,

który   również   nazywa   studnią,   jednak   pielgrzymi

odwiedzający wyspę znają tylko Tobar Mhúire.

Jak już wcześniej zaznaczono, bardzo trudno jest

ustalić datę założenia monasteru. Opierając się na rodzaju

rzeźb   kamiennych   można   podać   VII   w.   Był   to   okres

największego   rozkwitu   monasteru,   ale   sam   monaster   mógł

istnieć już na długo przed tą datą, a tradycja która jego

19

założenie   łączy   ze   Św.   Patrykiem   nie   musi   być   jedynie

legendą.   Istnieje   prawdopodobieństwo,   że   kaplica,   która

była znacznie zniszczona, została odbudowana ok. XV w.

24

Tradycja   ludowa   podaje,   że   na   wyspie   nie   ma

szczurów,   a   glina   z   wyspy   jest   pewnego   rodzaju   trutką,

ponieważ   ma   uśmiercać   wszystkie   szczury   i   myszy.   Rybacy

przepływający   w   łodziach   obok   wyspy,   na   znak   szacunku

opuszczają   żagle,   ściągają   czapki   z   głów,   a   nierzadko

również   dołączają   następującą   modlitwę:   „Oddajemy   się

Wielkiemu   Bogu   wszystkich   Potęg   oraz   Patrykowi,   sprawcy

cudów.”

25

Wyspy sąsiadujące z Caher posiadają raczej bardzo

mało pozostałości z okresu wczesnego chrześcijaństwa, toteż

Caher stanowi dla ich mieszkańców pewnego rodzaju centrum

pielgrzymkowe.   W   najbliższym   sąsiedztwie   Caher,   na   płd.­

zach. leży górzysta wyspa Inishturk, na której znajdują się

ruiny   kościoła   dedykowanego   Św.   Kolumbie.   Dalej   na   płd.­

zach. od Inishturk jest położona wyspa Inishboffin, miejsce

założenia   klasztoru   (ok.   671   r.)   przez   Św.   Kolmana.   Św.

Kolman,   mnich   z   Iony,   był   biskupem   w   Lindisfarne.   Po

Synodzie w Whitby, wraz z irlandzkimi oraz 30. angielskimi

mnichami w 668 r. osiedlił się na Inishboffin. Obecnie na

wyspie zachowało się niewiele pozostałości, które nawet nie

dają   pewności,   co   do   określenia   miejsca   lokalizacji

klasztoru.

26

Na południe od Inishboffin leży wyspa High Island

(Ard Oileán), na której założenie pustelni przypisuje się

Św.   Fechinowi.   Św.   Fechin   miał   tutaj   przybyć   ok.   630   r.

Zmarł   na   skutek   zarazy   w   665   r.   Miejsce   zajmowane   przez

dawny   monaster   jest   obecnie   bardzo   zdewastowane.   Obszar

wokół   oratorium   oraz   wewnątrz   ogrodzenia   jest   wypełniony

pojedynczymi   kamieniami.   Niektóre   części   wału   kamiennego

20

zostały   ograbione   z   kamieni   prawie   do   poziomu   ziemi.

Zniszczenia nie ominęły również  clochán’ów, które zostały

pozbawione kamieni pokrywających je z zewnątrz. W okresie

wielkiego   nieurodzaju   ziemniaka   (1846   i   lata   następne)

wiele rzeźbionych kamieni zostało wywiezionych z wyspy. Na

szczęście   pozostałości   ogrodzeń,   stare   dokumentacje,

rysunki i fotografie mogą pomóc przy rekonstruowaniu form i

elementów   pustelni.   Niezwykle   interesującym   zabytkiem   z

Ard   Oileán,   którego   opisy   z   XIX   w.   zachowały   się   do

dzisiaj,   jest   grobowiec   Św.   Fechina.   Ten   relikwiarz   w

kształcie skrzyni, składał się z czterech rzeźbionych płyt

kamiennych, z których pewne jego części wciąż znajdują się

na   miejscu.   Płaskorzeźby   z   grobowca   mają   kształt   krzyży

równoramiennych,   bogato   zdobionych   geometryczną

ornamentacją. Bliższe paralele form krzyży równoramiennych

i innych detali sugerują ich powstanie w okresie pomiędzy

625   a   725   r.   Daty   te   wskazywałyby   na   to,   że  Ard   Oileán

stało   się   ważnym   ośrodkiem   pielgrzymkowym   zaraz   po

założeniu   monasteru   i   w   ciągu   następnych   lat.   Jeżeli

przyjąć sugestię G. Petriego, że oratorium jest współczesne

grobowcowi,   to   wtedy   byłoby   to   najwcześniejsze   oratorium

kamienne   z   okresu   wczesnego   chrześcijaństwa,   znane   w

Irlandii.

27

Inishkea North, to wyspa znajdująca się na zachód

od   Półwyspu   Blacksod   (Belmullet)   w   hr.   Mayo.   Odkąd

mieszkańcy   Inishkea   North   oraz   Inishkea   South   zostali

ewakuowani   na   ląd   (w   latach   60.­70.),   wyspa   jest

zamieszkiwana   przez   rybaków   jedynie   od   czasu   do   czasu.

Jednak w okresie wczesnego chrześcijaństwa utrzymywała ona

bardzo żywo rozwijający się monaster. Najbardziej okazałym

obiektem   na   wyspie   jest  Bailey   mór  ­   ogromna   wydma

piaszczysta (152 m średnicy, 18 m wysokości) ­ na której

21

odkryto   chaty   kamienne   w   kształcie   uli   oraz   kwadratowe

domy.   Przy   jednym   z   takich   domów   natrafiono   na   płytę

kamienną   z   wyrzeźbioną   na   niej   sceną   ukrzyżowania.   Na

południe   od  Bailey   mór  znajdują   się   dwa   mniejsze   kopce,

zwane Bailey beag, a na północ inny, zwany Bailey dóighte.

W   okresie   świetności   monasteru,   kopce   te   były   pokryte

domami,   zbudowanymi   z   ogromnych   płyt   kamiennych.   Na

najwyżej   położonym   miejscu,   w   płd.­zach.   części   wyspy

znajdują   się   ruiny   małego   kościoła,   dedykowanego   Św.

Kolumbie.   Kościół   posiada   wszystkie   cechy   prymitywnego

kościoła   irlandzkiego.   Jego   zadaszenie   było   wykonane   z

drewna.   W   ruinach   kościoła   znaleziono   nawet   „starożytny

dzwonek”.   W   pewnej   odległości   od   kościoła,   w   kierunku

wschodnim znajduje się miejsce pochówkowe, również nazwane

imieniem świętego. Oprócz licznych kamieni z wyrzeźbionymi

krzyżami   w   kole,   zdobionymi   dodatkowo   wzorami   spiral,

natrafiono   tutaj   na   groby   ­   prawdopodobnie   megalityczne

oraz pozostałości z epoki brązu. 

Na Inishkea North dokonano bardzo interesującego

odkrycia ­ otóż okazało się, że w jednym z domów znajdował

się   warsztat   do   produkcji   purpurowego   farbnika.   Purpura

miała być otrzymywana z dwóch rodzajów skorupiaków, zwanych

murex i purpura. Cała wyspa jest do dzisiaj pokryta ogromną

ilością   pokruszonych   muszli.   Wszystko   wskazuje   na   to,   że

wytwarzano tutaj małe ilości purpury, które były zużywane

raczej do ozdabiania manuskryptów, niż do barwienia wełny.

Obiekt ten może być datowany w przybliżeniu na koniec VII

w. Pozostałości osady na Inishkea North pochodzą z okresu

VI­IX   w.   Jest   mało   prawdopodobne,   aby   osada,   z   której

pochodzi   tak   duża   ilość   rzeźbionych   płyt   kamiennych,

zawierających   elementy   religijne,   nie   była   osadą

monastyczną. Inishkea N. było ważnym centrum rzeźbiarskim

22

we wczesnym chrześcijaństwie. Wydaje się, że ta wyspa była

częścią   łańcucha   eremitycznych   założeń,   rozrzuconych   na

wyspach  wzdłuż Półwyspu Blacksod, a może i  wzdłuż samego

Półwyspu.

28

Innym ogniwem tego łańcucha zdaje się być wyspa

Inishglora,   leżąca   na   płn.­wsch.   od   Inishkea   North.

Właściwie   nic   nie   wiadomo   na   temat   historii   założonego

tutaj w połowie V w. monasteru, poza informacją, że jego

fundatorem był Św. Brendan Nawigator. Pozostałości obejmują

3   kościoły   („Oratorium   Brendana”,   „Kościół   Świętych”

29

  ­

prawdopodobnie   późniejszy   niż   oratorium   oraz   „Kościół

Zakonnic”   ­   irlandzkie  Teampull   na   mBan),   3   chaty   w

kształcie   uli,   część   starego   muru   monasteru   oraz   kilka

wyrzeźbionych   krzyży.   Na   Inishglora   znajduje   się   również

święta   studnia,   do   której   prowadzi   7   schodów.   Oznaką

świętości  Inishglory, tak jak w przypadku Caher  mają być

specjalne   właściwości   ziemi.   Żaden   szczur   czy   mysz   nie

mogłyby przeżyć kilku minut na brzegach tej wyspy, a ziemia

zabrana z niej do jakiegokolwiek domostwa, wypędziłaby te

gryzonie stamtąd na zawsze. Również tutaj, rybacy mijając w

łodziach wyspę, opuszczają żagle i podnoszą wiosła w geście

pozdrowienia lokalnego świętego.

Duvillan More (irl. Dubh Oileán ­ „Czarna Wyspa”)

jest położona na południe od Inishkea South. Na jej terenie

znajdują   się   ruiny   pustelni,   które   obejmują:   ogrodzenie

kamienno­ziemne   o   średnicy   30   m;   pozostałości   oratorium,

typu Gallarusa; 5 małych clochán’ów na zewnątrz ogrodzenia;

świętą studnię na płd.­zach. od ogrodzenia oraz grób, który

tradycja zwie „Grobem Świętego”. Jest to przykład utracenia

imienia świętego założyciela monasteru. Grób jest zbudowany

z długich, prostokątnych kamieni. U jego głowy stoi płaski

kamień, na którym od strony zachodniej widnieje wyrzeźbiona

23

scena ukrzyżowania, podobna do tej z Inishkea North, a od

strony   zachodniej   zdobi   go   grecki   krzyż   wpisany   w   koło.

Obiekt ten jest datowany na IX­X w.

30

Powyżej   przytoczono   opisy   wybranych   wysp,   które

do dzisiaj są w Irlandii uważane za święte. Aurę świętości

zawdzięczają   one   ośrodkom   monastycznym,   które   zostały   na

nich założone, chociaż niewykluczone, że przyczyniły się do

tego   również   istniejące   tam   wcześniej   ośrodki   kultu

przedchrześcijańskiego. Można zauważyć, że wszystkie osady

monastyczne   posiadały   mniej   więcej   te   same   konstrukcje.

Były to: założenia wałów kamiennych; oratoria;  clochán’y;

stacje   wyznaczone   przez   kopce   kamienne,     zwieńczone

rzeźbioną   płytą   kamienną;   święte   studnie   oraz   groby

założycieli monasterów, na których ogniskowały się główne

rytuały. Groby te zajmowały zawsze wyróżniające się miejsca

we   wczesnochrześcijańskich   monasterach   w   Irlandii.

Pielgrzymki,   które   z   czasem   rozwinęły   się   do   tych   wysp,

były   i   są   podejmowane   głównie   w   dniu   świętego   patrona   ­

założyciela danego monasteru. Ze względu na niesprzyjające

warunki   atmosferyczne,   pielgrzymki   bywają   bardzo   często

utrudnione, a nawet wręcz uniemożliwione.

W   związku   z   tym,   że   większość   tych   wysp   jest

niezamieszkana,   pojawia   się   problem   zabezpieczenia

znajdujących się tam zabytków, czy to przed rabunkiem, czy

też   przed   nieumyślnym   zniszczeniem.   W   ostatnich   latach

zaznacza   się   rozwój   niekontrolowanej   turystyki,   która

stanowi zagrożenie dla monumentów na wyspach. Do większości

wysp   nie   ma   regularnych   kursów   łodzi.   Przewozem   osób

zajmują się przewoźnicy prywatni, często nie zdający sobie

sprawy   ze   szkód,   które   mogą   zostać   wyrządzone   na   tych

wyspach   przez   przypadkowych   turystów.   Decydującym

czynnikiem   są   tutaj   jednak   względy   ekonomiczne.   Innymi

24

czynnikami,   wpływającymi   na   niszczenie   zabytków,

niezależnymi   od   człowieka,   są   warunki   atmosferyczne,

powodujące wietrzenie kamieni. Na niektórych wyspach wiele

szkód powstało w wyniku wypasu owiec.

Działalność   Office   of   Public   Work   ­   specjalnej

instytucji   zajmującej   się   w   Irlandii   ochroną   narodowych

zabytków   archeologicznych   i   historycznych   ­   często   bywa

nieskoordynowana   z   oczekiwaniami   ludności,   którą   łączą

emocjonalne   więzi   z   miejscami   umieszczanymi   na   liście

narodowych   zabytków.   Przykładem   mogą   być   tutaj   kroki

podjęte przez OPW w stosunku do Wyspy Caher. Instytucja ta

postanowiła rzeźbione kamienie z Wyspy umieścić w muzeum, w

głębi   lądu,   a   ich   miejsce   mają   zająć   repliki   tych

monumentów.

31

  Mieszkańcy   wyspy   Inishturk,   z   wiadomych

względów są przeciwni tym zamierzeniom, jednocześnie czują

się bezradni wobec poczynań OPW.

Natomiast   w   przypadku   Wyspy   Clare,   OPW,   nie

informując jej mieszkańców o swoich zamierzeniach, podjęło

decyzję o przeprowadzeniu konserwacji pozostałości opactwa

Cystersów,   a   szczególnie   unikalnych   fresków.   Ze   względów

praktycznych,   część   zewnętrznych   murów   pokryto   białą

substancją   ochronną,   która   ma   zabezpieczyć   freski   przed

niszczącym działaniem wilgoci. Niestety wrażenie estetyczne

budowli   na   zewnątrz   zostało   utracone   bezpowrotnie.

Oczywiście należałoby się zastanowić, co jest ważniejsze:

mury zewnętrzne czy unikalne malowidła wewnątrz, ale nie to

jest teraz tutaj istotne. Istotny jest fakt, że mieszkańcy

Clare,   będąc   gospodarzami   swojej   wyspy,   poczuli   się

zupełnie zlekceważeni. To tak, jak gdyby ktoś obcy wtargnął

do czyjegoś domu, nawet z urzędu i bez słowa wyjaśnienia

zaczął   przeprowadzać   tam   pewne   działania.   W   powyższych

słowach nie ma przesady, bowiem należy sobie uświadomić, że

25

życie na wyspach i wartość ziemi oraz tego, co się na niej

znajduje   ma   specyficzne   znaczenie   dla   ich   mieszkańców,

którzy   nierzadko   tworzą   pewnego   rodzaju   ogromną   rodzinę

(Inishturk).

Oprócz nieporozumień pomiędzy OPW i mieszkańcami

wysp, dochodzą jeszcze problemy związane z brakiem wymiany

dwustronnej  informacji   pomiędzy  ludnością   wyspiarską   (czy

też   jej   przedstawicielami   ­   samorządem)   a   lokalnymi

urzędami   zagospodarowania   przestrzennego   i   rozwoju

turystyki, które znajdują się na lądzie.

Wydaje się, że P. Harbison miał rację pisząc, że

„morze   jest   linią   życia,   która   zawsze   utrzymywała   kraj

kulturowo ożywiony”.

32

STRESZCZENIE

Monastery   na   wyspach   u   zachodnich   wybrzeży   Irlandii,   to

niezmiernie interesujące zjawisko, którego rozwój przypada na okres:
od   końca   V   do   IX   w.   Monastycyzm   był   największym   oparciem   Kościoła
Celtyckiego. W Irlandii miał on charakter monastycyzmu wschodniego ­
eremitycznego, który był oparty na surowej regule.

Monastycyzm wyspiarski, to szczególny rodzaj monastycyzmu, który

wiąże   się   z   żeglugami   po   wodach   zachodnich   ­   po   oceanie.   Mnisi­
żeglarze podejmowali wyprawy na wyspy bezpośrednio z lądu, ale również
odbywali   takie   podróże   przemieszczając   się   z   wyspy   na   wyspę.   Opis
takich   podróży   zawiera   „Navigatio   Brendani”   ­   słynna   żegluga   Św.
Brendana.

Ze   względu   na   naturalne   warunki   geograficzne,   wyspy   były

idealnym   miejscem   przeznaczonym   do   prowadzenia   życia   pustelniczego,
toteż   zakładano   na   nich   osady   monastyczne.   Najwięcej   fundacji
przypisuje   się   Św.   Kolumbie   i   Św.   Brendanowi.   Z   czasem   ośrodki   te
stały   się   ważnymi   miejscami   pielgrzymkowymi,   które   są   odwiedzane   po
dziś dzień.

Osady   monastyczne   były   ogrodzone   wałem   kamiennym,   a   na   ich

terenie   znajdowały   się   zwykle:   chaty   mieszkalne,   oratoria,   liczne
płyty kamienne  z rzeźbieniami, cmentarze, położony z dala  od innych
grób   ­   zapewne   fundatora   monasteru   ­   oraz   święte   studnie,   którym
przypisuje się cudowne właściwości lecznicze.

W niniejszym artykule przytoczono opisy jedynie niektórych wysp,

umieszczonych na liście, która stanowiła punkt wyjścia do opracowania:
m.in.   inwentarza   zabytków   na   wymienionych   wyspach   oraz   rozwoju
strategii   ochrony   tychże   zabytków.   Były   to   zadania   stojące   przed

26

uczestnikami   międzynarodowego   obozu,   który   miał   miejsce   na   Wyspie
Clare w Irlandii latem 1996r.

27

1

  J. Strzelczyk, Iroszkoci w kulturze średniowiecznej Europy, PIW, Warszawa,

1987, s. 14;

2

  P. Harbison, Guide to the National Monuments of Ireland, Gill & MacMillan,

Dublin, 1970, s. 12;

3

  Whitby ­ skandynawska forma nazwy angielskiego miasta portowego Streaneshalc na

wybrzeżu Yorkshire. Na Synodzie, który się tam odbył w 664 r. został
rozstrzygnięty spór między zwolennikami kierunku celtyckiego a przedstawicielami
zwyczajów ogólnokościelnych, dotyczących m.in. kształtu tonsury duchownej oraz
sposobu określania daty Wielkanocy. Szerzej w : A. Bober SJ, Anglia, Szkocja,
Irlandia. Teksty źródłowe do historii Kościoła i patrystyki I ­ IX w., Towarzystwo
Naukowe KUL, Lublin, 1991, s. 83­85;

4

  J. T. MacNeill, The Celtic Churches: a History AD 200­1200, University of

Chicago Press, Chicago, 1974, w: C. Matthews, The Celtic Tradition, Element Books
Ltd., Shaftesbury, Dorset, 1995, s. 92;

5

  C. Cullen, P. Gill, Holy Wells & Christian Settlement on Clare Island, Co.

Mayo, Centre for Island Studies, Series Project, Galway 1992, s. 5;

6

  P. Harbison, Pilgrimage in Ireland: the Monuments and the People, Barrie &

Jenkins, London, 1991, s.37­48, 237;

7

  Clochán, to mała, okrągła budowla z suchego kamienia, gdzie zadaszenie jest

wykonane tzw. corbel technique ­ kamienie układa się na planie koła, każda warstwa
kamieni jest układana w ten sposób, aby w warstwie końcowej kamienie spotkały się
na szczycie, tworząc rodzaj kopuły;

8

  P. Harbison, Guide to the National Monuments  of Ireland, op. cit., s. 18;

9

  Na podst. wiersza­pieśni „St. Manchan’s Prayer” w wykonaniu Micka Lally, z

albumu „The Pilgrim”, skomponowanego przez Shauna Davey, Tara Music Company Ltd.,
Dublin, 1994;

10

  F.Henry, Studies in Early Christian and Medieval Irish Art, T. III, The Pindar

Press, London, 1985, s. 15­19;

11

  Autorka niniejszego artykułu była uczestnikiem tego obozu;

12

  R. Stalley, The Cistercians in Ireland, wystąpienie na II dorocznym Sympozjum

na Wyspie Clare, w czerwcu 1990 r., w: C. Cullen, P. Gill, Holy Wells..., op.
cit., s. 16;

13

  Szerzej o bullaun’ach w: P. Harbison, Pilgrimage in Ireland, op. cit., s. 16;

14

  J. MacNeill, Place Names and Family Names, cz. 3, w: A Biological Survey of

Clare Island in the County of Mayo, Ireland and of the adjoining district, Section
1, Hodges, Figgis & Co. Ltd., Dublin, 1911­15;

15

  T. J. Westropp, History and Archeology, cz. 2, w: A Biological Survey ..., op.

cit., s.11­45;

16

  Szerzej P. Logan, Irish Country Cures, Appletree Press, Belfast, 1981, s. 145

nn;

17

  J. Higgins & M. Gibbons, Early Christian Monuments at Kilgeever, Co. Mayo, w:

Cathair na Mart, Journal of the Westport Historical Society, nr 13, 1993, s. 32­
46;

18

  K. McNally, The Islands of Ireland, B. T. Batsford, London, 1978;

19

  P. Logan, The Holy Wells of Ireland, Colin Smythe, Buckinghamshire, 1992, s.

112;

20

  W. G. Wood­Martin w: Pagan Ireland, London, 1895, s. 153, w: Aquitaine &

Ireland in the Middle Ages, red. Jean­Michel Picard, Four Courts Press, Dublin,
1995, s. 236 pisze, że zwyczaj obracania tzw. „kamieni przeklinających”, często o
okragłym kształcie, był bardzo szeroko rozpowszechniony w miejscach
pielgrzymkowych do ostatniego wieku. Odnotowano, że niektóre z tych kamieni miały
być obracane zgodnie z ruchem wskazówek zegara jako „kamienie modlitwy”, a w
przeciwnym kierunku jako „kamienie przeklinające”. W niektórych miejscach kamienie
były przekładane wokół ciała;

21

  Na płycie stojącej jest wyrzeźbiony krzyż z rozszerzającymi się ramionami

(maltański);

22

  Tłumaczenie autorki, oryginał brzmi: „My bed and hard ring. Pity O Christ who

went to death.”, w: P. Logan, The Holy Wells of Ireland, op. cit., s. 141.
Modlitwa u M. Herity’ego w: The Forms of the Tomb­Shrine of the Founder Saint in
Ireland, Irish University Review, nr 20 (Spring), bez miejsca wydania, 1989, s.
188 jest następująca: „Moje twarde łóżko i poduszki. Nędzne dla niego, o Chryste,
który wziął je w posiadanie” (My hard bed and pillow. Wretched for him, O Christ,
who took possession of it);

23

  Wszystkie kamienie zostały dokładnie opisane przez F. Henry, The Antiquities of

Caher Island, Co. Mayo, w: Journal of the Royal Society of Antiquaries, nr 77,
1947, s. 278, 282­295. Litery, którymi tutaj są oznaczone kamienie, zostały nadane
przez F. Henry. W niniejszym artykule są opisane tylko te kamienie, których
fotografie posiada autorka;

24

  F. Henry, The Antiquities of Caher Island, op. cit., s. 273­296;

25

  P. Logan, The Holly Wells of Ireland, op. cit., s. 141. Cytat w oryginale

brzmi: „We submit to the Great God of all Power and to Patrick the miracle
worker.”

26

  F. Henry, The Antiquities of Caher Island, op. cit., s. 290; A. Bober SJ,

Anglia, Szkocja, Irlandia, op. cit., s. 83;

27

  G. Petrie, The ecclesiastical architecture of Ireland, Dublin, 1845, s. 420, w:

M. Herity, The Ornamented Tomb of the Saint at Ardoileán, Co. Galway, w: Ireland
and Insular Art A.D. 500­1200, red. M. Ryan, Dublin, 1987, s. 141­143; M. Herity,
The Forms of the Tomb­Shrine of the Founder Saint in Ireland, op. cit., s. 188­
195;

28

  F. Henry, Studies in Early Christian ..., op. cit., s. 203­273;

29

  „The Saints Church”, to nazwa użyta przez P. Harbisona w „Pilgrimage in

Ireland”, op. cit., s. 173, natomiast F. Henry w „Studies in Early Christaian ...
”, op. cit., s. 226 pisze, że kościół jest dedykowany Św. Kolumbie;

30

  F. Henry, Island Hermitages and Monastries of the Atlantic Coast of Ireland,

University Industry Centre, Dublin, 1985; Journal of the Royal Society of
Antiquaries, nr 67, 1937, s. 271­273; 

31

  Na podst. rozmów autorki artykułu, przeprowadzonych w Irlandii w r. 1996;

32

  P. Harbison, Guide to the National Monuments of Ireland, op. cit., s.1.