Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Wydział Nauk Społecznych i Sztuki

Instytut Nauk Politycznych

Grzegorz Onichimowski

Wolnomularstwo jako jeden z czynników przemian

polityczno-społecznych w Imperium Osmańskim

na przełomie XIX i XX wieku

Praca magisterska napisana

pod kierunkiem

Prof. dr hab. Selima Chazbijewicza

Olsztyn 2007

University of Warmia and Mazury in Olsztyn

Faculty of Social Sciences and Arts

Institute of Political Science

Grzegorz Onichimowski

Freemasonry as one of factors of political and

social changes in Ottoman Empire

at the turn of XX century

An MA thesis

written under the guidance of

Prof. dr hab. Selim Chazbijewicz

Olsztyn 2007

Spis treści:

Wstęp........................................................................................................................... 5

Rozdział 1 Klasyczne państwo osmańskie w konfrontacji z nowoczesnością

1.1

Społeczeństwo osmańskie............................................................................ 8

1.2

Nauka i edukacja w Imperium Osmańskim ............................................... 23

1.3

Władza, system prawny, administracja i armia w Imperium ..................... 26

1.4

Islamska ortodokosja a inne nurty religijne w Imperium........................... 37

1.5

Pozycja Imperium Osmańskiego w stosunkach międzynarodowych ........ 43

1.6

Przyczyny słabości Imperium Osmańskiego ............................................. 47

Rozdział 2 Reformy i przemiany społeczne w państwie osmańskim

2.1

Próby reform przed epoką tanzimatu ......................................................... 57

2.2

Epoka tanzimatu (1839-1876).................................................................... 66

2.3

Czas rządów Abdülhamida II i jego reformy (1876-1909)........................ 77

2.4

Młodoturcy – od opozycji do dyktatury (1908-1918)................................ 85

2.5

Ku narodowej republice – Mustafa Kemal Atatürk (1919-1938) .............. 99

Rozdział 3 Wolnomularstwo a osmańskie przemiany polityczno-społeczne

3.1

Wolnomularstwo w Imperium Osmańskim ............................................. 114

3.2

Wolnomularstwo a osmańskie przemiany polityczno-społeczne ............ 122

Zakończenie ............................................................................................................ 132

Abstract................................................................................................................... 136

Bibliografia ............................................................................................................. 138

Contents:

Foreword..................................................................................................................... 5

Chapter 1 Classical Ottoman State in Comparison to Modernity

1.1

Ottoman Society........................................................................................... 8

1.2

Science and Education in Ottoman Empire ............................................... 23

1.3

Power, Legal System, Administration and Army of the Empire ............... 26

1.4

Orthodox Islam and other Religious Groups of the Empire ...................... 37

1.5

Position of Ottoman Empire in International Relations............................. 43

1.6

Reasons for Weakness of Ottoman Empire ............................................... 47

Chapter 2 Reforms and Social Changes of Ottoman State

2.1

Attempts of Reform before the Era of Tanzimat ....................................... 57

2.2

Era of Tanzimat (1839-1876)..................................................................... 66

2.3

Reign of Abdül Hamid II and his Reforms (1876-1909) ........................... 77

2.4

Young Turks – from the Opposition to Dictatorship (1908-1918) ............ 85

2.5

Towards a National Republic – Mustafa Kemal Atatürk (1919-1938)...... 99

Chapter 3 Freemasonry and Socio-Political Changes in Ottoman Empire

3.1

Freemasonry in Ottoman Empire ............................................................. 114

3.2

Freemasonry and Socio-Political Changes in Ottoman Empire............... 122

Conclusion............................................................................................................... 132

Abstract................................................................................................................... 136

Bibliography ........................................................................................................... 138

- 5 -

Wstęp

Modernizacja Imperium Osmańskiego oraz powstanie narodowej Republiki

Tureckiej stanowi w ocenie autora niniejszej pracy zagadnienie zarówno ciekawe,

jak też bardzo aktualne. W obecnych czasach problem stosunku między religią

muzułmańską a modernizacją i wartościami zachodnimi, zarówno z punktu widzenia

Europejczyka, jak też w sensie globalnym, nabiera pierwszorzędnego znaczenia.

Argumentów uzasadniających taką tezę można wyliczyć wiele – spór wokół akcesji

Turcji do Unii Europejskiej, problem fundamentalizmu i terroryzmu islamskiego,

konflikt etniczny w Sudanie, sytuacja w republikach kaukaskich Federacji

Rosyjskiej, problem przestrzegania praw człowieka w krajach arabskich, wojna w

Iraku i Afganistanie czy zbrojenia nuklearne Iranu to tylko kilka przykładów. Nie

ulega wątpliwości, że dla osób zainteresowanych powyższym problemem, przypadek

tureckiej okcydentalizacji ma charakter klasyczny i wzorcowy, z tych też przyczyn

autor zdecydował się opisać go w pracy.

Szczególne zainteresowanie rolą wolnomularstwa w procesie modernizacji oraz

jego wpływem na przemiany społeczne zachodzące w Imperium Osmańskim

wynikało po części z osobistej ciekawości autora, jego woli przyjrzenia się słabo

udokumentowanemu w literaturze polskiej zagadnieniu, jak też z wrażenia, które

odniósł podczas zapoznawania się z pierwszymi źródłami, że wątek ten ma dla

badanego zagadnienia istotne znaczenie. Ukazanie roli odegranej przez

stowarzyszenia wolnomularskie w procesie okcydentalizacji osmańskiego państwa

stało się zasadniczym celem pracy. Autor uznał, że właściwe zbadanie tego wątku

wymaga dokładnego przyjrzenia się społeczeństwu i państwu osmańskiemu również

w okresie poprzedzającym najistotniejsze reformy modernizacyjne. Dlatego też praca

ma następującą strukturę:

Rozdział pierwszy opisuje system polityczno-społeczny funkcjonujący w

Imperium Osmańskim w jego okresie klasycznym (przez pojęcie to autor rozumie

lata 1300-1600), a także próbuje odpowiedzieć na pytanie, jakie przyczyny

zadecydowały o tym, że ottomańskie cesarstwo nie tylko w relatywnie szybkim

czasie utraciło swój mocarstwowy status w Europie, ale wręcz stanęło w obliczu

zagrożenia utraty suwerenności bądź całkowitego unicestwienia jego bytu

państwowego przez wrogie działania europejskich potęg.

- 6 -

Rozdział drugi opisuje główne próby reform polityczno-społecznych, jakie

podejmowali osmańscy sułtani, dostojnicy dworscy, wielcy wezyrowie oraz inne

osoby sprawujące władzę w Imperium, a także najważniejsze skutki tych zmian dla

państwa i społeczeństwa. Przyjęte ramy czasowe to przełom XVIII i XIX wieku,

kiedy podjęte zostały pierwsze poważne próby modernizacji ottomańskiego państwa

oraz rok 1938, w którym zmarł Kemal Atatürk, za którego rządów dopełnił się

proces przekształcenia Imperium Osmańskiego w Republikę Turecką.

Rozdział trzeci opisuje pokrótce czym w rozumieniu autora jest wolnomularstwo

oraz zawiera krótką historię tego ruchu w Imperium Osmańskim od jego początków

do roku 1935, kiedy rządząca w Republice Tureckiej Partia Republikańsko-Ludowa

zdelegalizowała stowarzyszenia wolnomularskie. Część druga rozdziału jest próbą

ukazania wpływu masonerii na społeczeństwo osmańskie oraz na proces

modernizacji i okcydentalizacji Imperium, ze szczególnym uwzględnieniem okresu

końcowych lat wieku XIX i początku wieku XX, kiedy można mówić o

największych wpływach wolnomularstwa w państwie osmańskim.

Pracę przygotowano w oparciu o literaturę zarówno krajową, jak i obcojęzyczną.

Problematyka poruszona w rozdziałach pierwszym i drugim jest stosunkowo dobrze

udokumentowana w literaturze dostępnej w języku polskim. Najważniejszymi

pozycjami były tu dla autora „Narodziny nowoczesnej Turcji” Bernarda Lewisa,

„Imperium Osmańskie. Epoka klasyczna 1300-1600” Halila Inalcika oraz „Tureckie

przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923” Tomasza Witucha. Dużo cennych informacji

na temat oświaty w klasycznym państwie osmańskim zawiera praca „Znajomość

edukacji Turków osmańskich w Polsce” Mariana Bałczewskiego, która tym samym

okazała się bardzo pomocna.

Jeżeli chodzi o rozdział trzeci, to autorowi nie udało się dotrzeć do żadnych

większych polskojęzycznych opracowań na temat wolnomularstwa w Imperium

Osmańskim. Konieczne stało się dokonanie syntezy ze strzępów informacji

zawartych w posiadanych źródłach oraz użycie materiałów obcojęzycznych, w tym

dostępnych na stronach internetowych, m. in. prowadzonych przez wolnomularzy.

Szczególnie cenna była tu dla autora książka Thierry Zarcone’a „Mystiques,

philosophes et francs-maçons en islam”. W kwestiach związanych ogólnie z ruchem

wolnomularskim, wiele informacji zaczerpnięto ze strony internetowej „Wirtualny

Wschód Wolnomularski” dostępnej pod adresem www.wolnomularstwo.pl, a także

- 7 -

książki „Sekrety masonów. Pierwszy stopień wtajemniczenia” Tadeusza

Cegielskiego oraz artykułów w czasopiśmie „Ars Regia”.

Autor chciałby też serdecznie podziękować wszystkim osobom, które dopomogły

mu w uzyskaniu materiałów, bądź w inny sposób przyczyniły się do powstania

niniejszej pracy. Szczególne podziękowania należą się tu panu Henrykowi

Wierniewskiemu, bez którego pomocy w zdobyciu materiałów i w tłumaczeniach z

języka francuskiego oraz bez którego cennych rad i uwag, praca ta z pewnością nie

mogłaby powstać w takiej formie.

- 8 -

Rozdział 1

Klasyczne państwo osmańskie w konfrontacji z nowoczesnością

1.1

Społeczeństwo osmańskie

Szereg spostrzeżeń na temat systemu społecznego funkcjonującego w dominium

ottomańskim oraz jego odmienności od systemów europejskich odnotował już

Niccolò Machiavelli. W „Księciu” florencki filozof i mąż stanu scharakteryzował

„państwo tureckie” następująco: „Całą monarchią turecką rządzi jeden pan, którego

wszyscy są niewolnikami; podzieliwszy swe państwo na sandżaki, posyła on tam

różnych zarządców, których zmienia i przenosi według swej woli. (...) Przyczyny

trudności podbicia państwa tureckiego tkwią w tym, że zdobywca nie może być

przyzwany przez książąt tego państwa ani spodziewać się, że bunt stojących przy

rządzie ułatwi mu przedsięwzięcie. (...) Wszyscy oni bowiem, jako niewolnicy i

zależni, tylko z największą trudnością dadzą się namówić do odstępstwa, a gdyby

nawet dali się namówić, mało po tym pożytku można się spodziewać, gdyż z

przyczyn powyżej wyłożonych nie potrafią pociągnąć za sobą narodu. Otóż

ktokolwiek by uderzył na Turków, musi pamiętać o tym, że ich znajdzie w jedności i

ż

e mu wypadnie większą nadzieję pokładać we własnych siłach niż w rozprzężeniu

przeciwnika; lecz gdy raz ich zwycięży (...) wtedy nie potrzebuje lękać się nikogo

oprócz rodziny panującego (...) bo nikt inny nie ma miru u ludów...”

1

.

Jako przykład państwa zorganizowanego w zupełnie odmienny sposób

Machiavelli przytoczył Francję, gdzie silna pozycja możnych dysponujących

licznymi przywilejami i cieszących się szacunkiem ludu, a tym samym skłonnych do

samowoli, czyni państwo francuskie bardzo podatnym na zagrożenie

2

.

Trzeba przyznać, że spostrzeżenia wybitnego florentczyka odnośnie organizacji

Imperium Osmańskiego są w dużej mierze słuszne. W istocie „państwo tureckie” nie

posiadało warstwy społecznej zorganizowanej na kształt europejskiej arystokracji

rodowej i szlachty z dziedzicznymi majątkami i przywilejami

3

.

1

N. Machiavelli, Książę, Warszawa 1984, s. 46.

2

Ibidem.

3

R. Lewis, śycie codzienne w Turcji osmańskiej, Warszawa 1984, s. 82.

- 9 -

Tradycyjnie społeczeństwo osmańskie dzieliło się na dwie zasadnicze grupy:

płacących podatki określanych mianem reaja (trzoda) oraz tych którzy ich nie płacili.

Do pierwszej z nich należeli zarówno uprawiający ziemię chłopi, pasterze,

rzemieślnicy, jak i trudniący się handlem. Drugą można było podzielić na dwie

podgrupy określane mianem „ludzi miecza” i „ludzi pióra”. Do pierwszej z podgrup

należeli wszelcy wojskowi niezaangażowani w wytwórczość, drugą tworzyli uczeni,

urzędnicy i duchowni, których nazywano ulemami

4

.

W państwie ottomańskim istniały pewne ograniczenia prawne utrudniające

swobodne przejście z klasy płacących podatki do „warstwy wyższej”

5

, jednak

osmański system społeczny wykazywał daleko większą elastyczność niż miało to

miejsce w stanowych monarchiach chrześcijańskiej Europy. Teoretycznie istniały

możliwości dla zrobienia kariery np. w wojsku nawet przez potomka ubogich

wieśniaków czy niewolników, choć nie było to łatwe, bo wymagało dekretu

sułtańskiego

6

. Z kolei wewnątrz warstwy niepłacącej podatków, w zasadzie dla

każdego muzułmanina sunnity, istniała swoboda wyboru kariery publicznej

7

.

Również osoby, którym dzięki zdolnościom w handlu, perfekcyjnemu

opanowaniu rzemiosła czy też wytężonej pracy, udało się znacząco poprawić swój

los, darzono szacunkiem bez względu na ich pochodzenie

8

. Różnice te w dużej

mierze wynikały z charakterystycznego dla społeczności muzułmańskich

przeświadczenia o równości wszystkich wyznawców islamu i przesiąknięcia

społeczeństwa duchem sankcjonowanego religijnie egalitaryzmu

9

.

Również zapożyczony przez Osmanów od Seldżuków system timarów

10

zasadniczo różnił się od stosowanych w krajach chrześcijańskich nadań lennych.

Sipahi mimo, iż często przyrównuje się ich do europejskich rycerzy feudalnych i

szlachty, nie stanowili stanu dziedzicznych posiadaczy ziemskich zobowiązanych do

zbrojnego stawienia się na wezwanie seniora. Sipahi zamiast lenna otrzymywał od

sułtana jedynie prawo do pobierania stałej sumy podatków (przede wszystkim w

naturze) od ludności wiejskiej uprawiającej konkretny obszar ziemi, który

4

H. Inalcik, Imperium Osmańskie. Epoka klasyczna 1300-1600, Kraków 2006, s. 80-81;

M. Bałczewski, Znajomość edukacji Turków osmańskich w Polsce, Warszawa 2001, s. 42-43.

5

H. Inalcik, op. cit., s. 81.

6

Ibidem.

7

M. Bałczewski, op.cit., s. 43.

8

R. Lewis, op. cit., s. 82.

9

M. Bałczewski, op.cit., s. 43.

10

Z. śygulski jun., Sztuka turecka, Warszawa 1988, s. 27.

- 10 -

pozostawał jednak własnością skarbu państwa

11

. Choć uprawnienia do zbierania

podatków z określonego obszaru zwyczajowo przekazywano z ojca na syna

12

, to

jednak sułtan nie był do tego zobowiązany prawnie, a wręcz gdy tylko uznał to za

stosowne, mógł „zdegradować” sipahi pozbawiając go prawa do czerpania korzyści z

timaru

13

. Ponadto nawet potomkowie możnych panów zazwyczaj otrzymywali od

sułtana jedynie niewielkie nadania, a sposobem ich poszerzenia było np. wykazanie

się na polu walki

14

.

System timariocki spełniał w Imperium Osmańskim szereg istotnych funkcji –

prócz możliwości powołania (relatywnie niskim kosztem) dużej ilości konnych

wojowników, służył on utrzymaniu porządku publicznego w państwie. Sipahi był nie

tylko żołnierzem, ale też „policjantem” broniącym wieśniaków przed rozbójnikami i

wyłapującym przestępców, a nade wszystko urzędnikiem państwowym stojącym na

straży prawodawstwa ziemskiego oraz poborcą podatków. Godny uwagi jest fakt, iż

choć wieśniacy często skarżyli się na nadużywanie swojej pozycji i przywilejów

przez sipahi, to jednak system timariocki zapewniał chłopom prawną ochronę ze

strony centralnych organów państwa (łamanie prawa mogło zakończyć się dla sipahi

nawet utratą timaru)

15

.

Ponadto w państwie Osmanów rzadko korzystano z pracy i posług

przymusowych, wprowadzając tam gdzie to możliwe podatki w pieniądzu (co było

rozwiązaniem tańszym, prostszym, a nade wszystko utrudniającym popełnianie

nadużyć)

16

. Tym samym system timariocki chronił chłopów przed nadmiernym

wyzyskiem i samowolą możnych, co przynosiło korzyści ottomańskiej gospodarce

jak i zapewniało państwu stabilność.

O ile jednak w dominium Osmanów urodzenie nie determinowało tak ściśle

pozycji jednostki w społeczeństwie, jak miało to miejsce w chrześcijańskich

monarchiach europejskich, to w Imperium Osmańskim właśnie religia stanowiła

sztywne kryterium stratyfikacji społecznej. To religia była zasadniczą i

nieprzekraczalną dla jednostki barierą, o ile wyznawca judaizmu czy chrześcijanin

nie zdecydował się na przyjęcie religii muzułmańskiej. Podkreślić należy, że

11

H. Inalcik, op. cit., s. 122.

12

R. Lewis, op. cit., s. 32.

13

H. Inalcik, op. cit., s. 127.

14

Z. śygulski jun., op. cit., s. 155.

15

H. Inalcik, op. cit., s. 120-129.

16

Ibidem, s. 86-87.

- 11 -

Imperium Osmańskie z zasady nie przymuszało innowierców do zmiany religii

17

, co

jednak nie zmienia faktu, że niemuzułmanie stanowili w społeczeństwie drugą

kategorię obywateli. Tylko muzułmanie sunnici mieli otwartą drogę do kariery

wojskowej i zawodu ulema, tylko oni mogli pełnić urzędy we władzach

centralnych

18

. Na innowierców państwo nakładało też szereg innych ograniczeń i

niedogodności, choć trudno mówić o tym, by ludność ta była w Imperium

prześladowana. Ograniczenia, które obowiązywały chrześcijan, to np. obowiązek

noszenia odmiennej odzieży niż muzułmanie, zakaz bicia w dzwony, głośnego

chwalenia Boga i posiadania świątyń w pobliżu meczetów

19

. Innowiercy płacili

również wyższe podatki

20

oraz nie byli równi muzułmanom przed obliczem

kadiego

21

. Ale na Bałkanach administracja osmańska nie tylko nie dążyła do

zamykania kościołów i konfiskowania majątków kościelnych, ale zezwalała

chrześcijanom (bądź „przymykała oko”) na restaurację świątyń i monasterów czy

nawet na zakładanie nowych

22

. W praktyce niemuzułmańskie gminy wyznaniowe

cieszyły się dużą autonomią i były rządzone przez ich własnych przywódców

religijnych

23

. Częstokroć życie wyznających chrześcijaństwo wieśniaków pod

panowaniem Osmanów toczyło się dokładnie takim samym rytmem jak miało to

miejsce za panów chrześcijańskich

24

. Wiązało się to z praktyką sułtanów i

administracji ottomańskiej, która nie burzyła natychmiast zastanego na podbitym

terenie porządku prawnego i przyjętych zwyczajów – po ewentualnym dostosowaniu

miejscowych regulacji do szariatu i kanunu zatwierdzano je i tym samym stawały się

one częścią prawa Imperium

25

. Pozycję, przywileje i prawa dotychczasowych

przywódców religijnych, w tym zwłaszcza prawo do zbierania podatków oraz

jurysdykcji religijnej i cywilnej uznawano

26

.

Tak naprawdę jedyną stałą zorganizowaną formą ingerencji państwa w życie

autonomicznych milletów była branka dewszirme. Pozostałe wypadki mieszania się

władz centralnych w działalność gmin miały miejsce sporadycznie – czasem w celu

17

R. Lewis, op. cit., s. 169.

18

M. Bałczewski, op.cit., s. 42-43.

19

Sulejman Wspaniały i jego czasy. Imperium osmańskie we wczesnej epoce nowożytnej, pod red. M.

Kunt, Ch. Woodhead, Wrocław 1998, s. 96.

20

R. Lewis, op. cit., s. 152-153.

21

Sulejman Wspaniały..., s. 96

22

Ibidem, s. 95-96.

23

R. Lewis, op. cit., s. 40.

24

Ibidem, s. 171.

25

H. Inalcik, op. cit., s. 84-85.

26

Sulejman Wspaniały..., s. 95-96.

- 12 -

wykazania chrześcijanom ich podrzędnej roli, najczęściej jedynie symbolicznie by

uspokoić jakąś niezadowoloną społeczność muzułmańską, a czasem w obronie

chrześcijańskich poddanych przed niesprawiedliwością ich własnego przywódcy.

Rzeczywiste represje zdarzały się niezmiernie rzadko

27

.

Religia muzułmańska istotnie wpływała na kształt społeczeństwa ottomańskiego

również w inny sposób – stanowiła ona najważniejszy ze składników tożsamości

Turków zamieszkujących w Imperium. Jak pisze Marian Bałczewski, „nakazy i

zakazy zawarte w Świętym Koranie (...) wraz z zapisem osobliwości biografii

Proroka, jego czynów i okolicznościowych wypowiedzi (...) stanowiły dwa

podstawowe źródła wiary islamskiej (całkowitego poddania się Bogu) i przenikały

oraz uświęcały od kolebki po grób całe życie Turków osmańskich.”

28

.

Ich poczucie identyfikowania się z islamem było tak silne, że aż do początku

XIX wieku zatracili oni swoją etniczną identyfikację i to mimo faktu pielęgnowania

swojego dziedzictwa kulturowego, posiadania własnej literatury, historii, języka i

państwa

29

. Uważali się oni przede wszystkim za muzułmanów i poddanych dynastii

Osmanów

30

, zaś samo określenie „Turek” nabrało z czasem zabarwienia

pejoratywnego, a dla kogoś z wyższych sfer mogło być wręcz obraźliwe – terminem

tym zaczęto pogardliwie określać turkmeńskich nomadów bądź ciemnych i

pozbawionych ogłady wieśniaków z Anatolii posługujących się językiem tureckim

31

.

Istotną cechą społeczeństwa ottomańskiego, ukształtowaną jak się wydaje w

równym stopniu przez religię muzułmańską, jak i militarne tradycje ludów tureckich,

a ugruntowywaną przez wieki istnienia Imperium Osmańskiego, była jego

wojowniczość. Wielki wezyr Kara Mustafa w jednej z rozmów z pewnym posłem

weneckim miał wypowiedzieć następujące zdanie: „Przeznaczeniem Wysokiej Porty

jest wojna przeciwko niewiernym, a nie pokój.”

32

.

27

R. Lewis, op. cit., s. 40.

28

M. Bałczewski, op. cit., s. 44.

29

Ibidem.

30

T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Warszawa 1980, s. 7;

B. Lewis, Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972, s. 13-14, 21-22.

31

B. Lewis, op. cit., s. 13-14;

R. Lewis, op. cit., s. 19;
J.-P. Roux, Historia Turków, Gdańsk 2002, s. 18.

32

M. Bałczewski op. cit., s. 214.

- 13 -

Widać więc, że zdaniem tego osmańskiego dostojnika wojna przeciwko

innowiercom stanowiła w istocie raison d'être państwa Osmanów, na co zwrócił

uwagę również Bernard Lewis

33

.

Geneza państwa osmańskiego była silnie związana z toczeniem walk z

chrześcijańskim cesarstwem bizantyjskim, a walki te postrzegano jako gazę – świętą

wojnę

34

. Ideologia osmańskich gazich (bojowników o wiarę) stanowiła na tyle

istotny i żywotny składnik mentalności społeczeństwa, że jeszcze sułtan Abdülhamid

II przyjął tytuł gaziego po zwycięskiej kampanii, a parlament ankarski nadał go

również Mustafie Kemalowi Paszy, po powstrzymaniu przez niego inwazji greckiej

w 1922 roku

35

.

Na przestrzeni wieków Imperium Osmańskie toczyło bardzo wiele wojen, a

dłuższe okresy pokoju, aż do czasów względnie spokojnej „epoki tulipanów” (za

pacyfistycznego Ahmeda III panującego w pierwszym trzydziestoleciu XVIII

wieku), należały do rzadkości.

Wynikało to z faktu, iż w Imperium Osmańskim pokój rozumiano jako przerwę

w działaniach wojennych potrzebną do uporządkowania swoich spraw i „złapania

niezbędnej chwili oddechu”, jako czas potrzebny na przygotowanie kolejnej

wyprawy wojennej

36

.

Zygmunt Bogumił Everhardt, wysłannik Stanisława Augusta rezydujący w

Stambule, zauważył, iż Turcy osmańscy żyli w państwie na wskroś przenikniętym

wojowniczym duchem, co wyraźnie podkreślały ich instytucje państwowe. Jego

zdaniem nie wykształcili oni u siebie rozwiniętych norm prawa cywilnego, które

regulowałyby współżycie ludności osiadłej, a funkcjonujące w Imperium normy,

które wywiedziono bezpośrednio z Koranu, stanowiły prawa społeczności

wojskowych, nie zaś obywateli. Na temat świętej księgi Everhardt

stwierdził, iż

zawarte w niej treści sprawiają wrażenie instrukcji opracowanych na użytek państwa

militarnego

37

.

Co więcej, w opinii licznych tak polskich jak i obcych obserwatorów, Imperium

Osmańskie aż po schyłek XVII wieku nie przystosowało się do funkcjonowania bez

33

B. Lewis, op. cit., s. 44.

34

H. Inalcik, op. cit., s. 17-18.

35

Sulejman Wspaniały... , s. 26.

36

M. Bałczewski., op. cit. s. 213.

37

Ibidem, s. 210-211.

- 14 -

toczenia wojny

38

. Podczas gdy w Europie wojnę kojarzyło się ze zniszczeniami,

chaosem i niepokojami, w państwie ottomańskim działo się dokładnie na odwrót. Dla

Turków ogłoszenie wojny było nieomal świętem i powodem do radości, poddani

sułtana „zbiegali się na wojnę niby na wesele”

39

. To raczej długotrwały pokój źle

służył państwu ottomańskiemu – rosły wpływy dworskich koterii i różnej maści

intrygantów, następowało rozprzężenie w armii, a brak choćby militarnego kontaktu

ze światem chrześcijańskim nie sprzyjał napływowi do Imperium nowin – tak

technicznych, jak i innej natury

40

.

Przekupiony wielki dragoman Grzegorz Ghica podczas rozmowy, która miała

miejsce w 1756 roku w Stambule, doradzał rezydentowi rosyjskiemu, by Moskwa

nie wydawała pochopnie wojny Turkom, bo gdy panuje pokój, czas działa na

korzyść caratu. Tłumaczył on, iż: „Nawet gdyby wojna przebiegała dla nich (Turków

– przyp. G. O.) niekorzystnie, to jednak wojenny duch, który stworzył to potężne

imperium, ponownie się pojawi i sprawi, że Turcy odzyskają dawną wściekłą moc.

Dlatego niech oni trwają jak najdłużej w obecnym błogim spokoju, a wówczas rok

po roku będą coraz bardziej słabi, a to na skutek nieudolnego sposobu rządzenia,

pozbawionego należytego porządku i dyscypliny. Jeśli ten proces potrwa jeszcze

kilka lat, to dominium osmańskie, będące dawniej straszydłem całego świata,

załamie się i upadnie pod własnym ciężarem, jak zmurszały chram. Turcji nie można

osądzać według sytuacji i uwarunkowań panujących w państwach europejskich,

które wojna zazwyczaj osłabia i rujnuje, a pokój ulepsza i wzmacnia. U Turków

zachodzi proces odwrotny; oni w czasie wojny rosną w siłę, a słabną w czasie

pokoju. A to dlatego, że od początku życiodajnym dynamizującym czynnikiem ich

egzystencji i rozwoju był oręż, gdy go wypuszczają z rąk nie wiedzą na czym się

oprzeć i co ze sobą począć, miotają się jak ryba wyrzucona z wody na ziemię...”

41

.

Trudno o lepszy opis militarnego charakteru państwa osmańskiego, niż

przytoczony powyżej wywód zdradzieckiego dragomana.

Konkretnym przykładem ilustrującym, jak ważną rolę w życiu Turków

odgrywały militarne tradycje, może być zwyczaj praktykowany przy wydawaniu

córki za mąż. Ojciec panny młodej stawał przed córką z wyciągniętym mieczem i

38

Ibidem, s. 210.

39

R. Lewis, op. cit., s. 36.

40

M. Bałczewski, op. cit., s. 211-212.

41

Ibidem, s. 212.

- 15 -

ż

yczył jej by wydała na świat potomka, który będzie umiał posługiwać się mieczem

równie sprawnie jak jego przodkowie

42

.

Wyznawana religia, wojowniczość społeczeństwa osmańskiego, a także długie

tradycje zwycięskich wojen z „niewiernymi” z pewnością wpływały na sposób w

jaki Turcy postrzegali niemuzułmanów.

Warto zauważyć, że w Europie Imperium Osmańskie cieszyło się dużym, czasem

pomieszanym z obawą, zainteresowaniem. Powstało sporo książek, w tym

ilustrowanych, opisujących wygląd Turków, ich miasta, stroje i zwyczaje. Od XVI

wieku pojawiały się również prace o osmańskim wojsku, polityce, dworze czy

architekturze

43

.

Jeżeli zaś chodzi o zainteresowanie Turków chrześcijańską Europą, to sprawa

wyglądała zgoła odmiennie. Jak pisze Bernard Lewis: „Dla muzułmanów okresu

klasycznego Europa Franków pogrążona była w ciemnościach barbarzyństwa i

pogaństwie, a słoneczny świat islamu nie potrzebował uczyć się od Europy ani się jej

obawiać. Pogląd ten – chociaż stał się przestarzały pod koniec średniowiecza –

przekazany przez średniowiecznych muzułmanów swym osmańskim dziedzicom

umocnił się jeszcze w wyniku miażdżących zwycięstw oręża osmańskiego nad

europejskimi przeciwnikami.”

44

.

Funkcjonujący w Imperium Osmańskim paradygmat postrzegania świata miał

swoje korzenie w religii islamskiej – dominium ottomańskie stanowiło część

szczęśliwego świata, domu pokoju (dār al-islām), chrześcijańska Europa zaś to

skazany na chaos i unicestwienie dom wojny (dār al-harb)

45

. Mieszkańcy domu

pokoju dysponowali prawdziwą wiedzą w postaci Świętego Koranu i sunny Proroka,

nie potrzebowali więc poszukiwać mądrości u posługujących się zafałszowaną

ś

więtą księgą i bałwochwalczych „Franków”. Wspaniałe zwycięstwa Osmanów w

wojnach z „niewiernymi” i rozszerzanie się władztwa ottomańskiego na dalsze

ziemie chrześcijańskie, stanowiły dla Turków potwierdzenie słuszności tego

paradygmatu.

Te wszystkie czynniki powodowały, że stosunek osmańskich muzułmanów do

innowierców charakteryzował się przekonaniem o wyższości własnej cywilizacji,

42

R. Lewis, op. cit., s. 97.

43

Z. śygulski jun., op. cit., s. 10-11.

44

B. Lewis, op. cit., s. 55.

45

Ibidem, s. 42-43.

- 16 -

które M. Bałczewski w moim przekonaniu trafnie określa jako „megalomańskie”

46

, a

tym samym oznaczał lekceważenie czy nawet pogardę dla jednostek spoza własnego

kręgu kulturowego. Według spostrzeżeń Zygmunta Everhardta „zarówno prosty

janczar jak i sprzedawca cebuli czy ogórków, a nawet zwykły tragarz, uważali się za

osoby bardziej godne szacunku niż chrześcijański książę czy ambasador”

47

, o ile

oczywiście wyznawali islam. Ponadto w społeczeństwie osmańskim funkcjonował

cały szereg pełnych pogardy, obelżywych określeń, które obrazują rozmiar

stereotypów i uprzedzeń w stosunku do nacji europejskich, jak też do

niemuzułmańskich poddanych padyszacha. Np. Włochów uważano w Imperium

Osmańskim za ludzi fałszywych i szalbierzy, typowy Francuz był perfidny i nie

dotrzymywał wiary, Polaków określano mianem niepotrzebnych i niewiernych

chełpliwców, a Bośniacy, Bułgarzy i Serbowie mieli wśród Turków opinię

włóczęgów i rozbójników

48

. Dodać można, że pomiędzy krążącymi wśród

osmańskich wieśniaków przesądami, znajdował się również taki, iż jasne niebieskie

oczy (rzadko spotykane wśród miejscowej ludności) miały magiczną, złą moc, a ich

spojrzenie mogło sprowadzić na muzułmanina nieszczęście, co dodatkowo wpływało

na nieufność i podejrzliwość w stosunku do „Franków”

49

. O sile tych uprzedzeń

może świadczyć fakt, że znajdowały one swoje odbicie w ottomańskiej kulturze. Np.

w tradycyjnym teatrze popularnym za czasów Osmanów, obok typowej

karykaturalnej postaci głupkowatego Turka – wieśniaka, często występowali chytry

ż

yd bądź Ormianin oraz prostacki „Frank”

50

.

Fakt, że te uprzedzenia nie należały jedynie do kanonu „mądrości ludowych”,

lecz że oddziaływały również na osmańskie elity, świetnie obrazują sposoby w jakie

traktowano w Imperium Osmańskim chrześcijańskich posłów. Pomijając drwiny,

kpiny, a czasem i poszturchiwania ulicznej gawiedzi czy janczarów, zdarzało się, że

posłowie byli poniżani, obsypywani obelgami, a nawet bici już podczas przebywania

na komnatach sułtańskich – w tym również przez dworzan. Czasem posłów

więziono, a bywało że musieli się oni obawiać o swój dobytek, a nawet życie.

Zajadłość tłuszczy bywała tak wielka, że obelgi spadały też czasem na strzegących

zagranicznych gości janczarów, których przezywano między innymi „świniopasami”

46

M. Bałczewski, op. cit., s. 219-220.

47

Ibidem, s. 221.

48

Ibidem, s. 221-222.

49

R. Lewis, s. 53.

50

Ibidem, s. 121.

- 17 -

bądź „strażnikami świń”. Sam dworski „ceremoniał” Osmanów, również dostarczał

przedstawicielom dyplomatycznym wielu upokorzeń – np. posłowie byli w drodze na

audiencję po prostacku poganiani i popychani, a gdy dyplomata znalazł się już przed

obliczem sułtana, bezceremonialnie ściągano go za rękawy aż do ziemi w

wymuszonym głębokim pokłonie. Po audiencji posłańca na siłę wyprowadzano z

komnaty padyszacha, ciągnąc go z twarzą zwróconą w kierunku tronu i tyłem do

wyjścia

51

.

Tego typu postawa znacznej części ludności, w tym również jak można sądzić

większości osmańskiej elity, wpływała na to, że Imperium zamykało się na wpływy z

zewnątrz, z pogardzanym „Frengistanem” na czele. Stąd istotną rolę, jako źródło

nowości, odgrywały toczone z „niewiernymi” wojny, podczas których chętnie

podpatrywano stosowane przez przeciwników sposoby walki i używany sprzęt, a

także napływ różnej maści awanturników i renegatów, którzy po przyjęciu islamu,

wykorzystywali uzyskaną w krajach chrześcijańskich wiedzę ku pożytkowi

islamskiego Imperium. Wielu spośród utalentowanych dowódców osmańskich,

wliczając w to czterech największych w historii Imperium dowódców floty, było w

istocie

poturczeńcami,

którzy

zdecydowali

się

służyć

padyszachowi

52

.

Oddziaływanie zislamizowanych żydów i chrześcijan nie ograniczało się jednak li

tylko do kwestii wojskowych – wnosili oni do muzułmańskiego państwa nowe idee i

niedostępną dla uczonych ulemów wiedzę

53

.

Inny ważny fakt związany z religijną segregacją społeczeństwa osmańskiego oraz

stosunkiem wyznawców islamu do innowierców stanowiło to, że ludność

niemuzułmańska w Imperium całkowicie zdominowała część tradycyjnie

uprawianych zawodów, o których wiedzę przekazywano sobie z ojca na syna, a także

istotne sektory rolnictwa, handlu i rzemiosła

54

. W pewnym sensie, „niewiernym”

przypisywano pewne zawody, a lekceważenie które dotykało grupę religijną,

rozciągano również na tradycyjnie wykonywaną przez nią profesję, w tym kupiectwo

i przemysł

55

.

Specyficzną i ważną rolę w społeczeństwie osmańskim w jego erze klasycznej

spełniali sułtańscy niewolnicy. Ci starannie wykształceni w szkołach serajowych

51

M. Bałczewski, op. cit., s. 222-224

52

R. Lewis, op. cit., s. 33.

53

H. Inalcik, op. cit., s. 194-195.

54

M. Bałczewski, op. cit., s. 42-43.

55

B. Lewis, op. cit., s. 55-56.

- 18 -

obejmowali najważniejsze urzędy we władzach państwowych i administracji, inni

zasilali trzon sułtańskiej armii zawodowej

56

. Nic nie stało na przeszkodzie by

niewolnik padyszacha piastował nawet godność wielkiego wezyra

57

i faktycznie

wielu spośród pełniących ten urząd stanowili niegdysiejsi chrześcijanie, którzy po

zislamizowaniu oraz otrzymaniu stosownego wykształcenia stawali się w pełni

oddanymi sługami domu Osmanów. Sposoby pozyskiwania niewolników przez

sułtana były różne – zostawali nimi jeńcy wojenni (zgodnie z prawem

muzułmańskim jedna piąta brańców przypadała władcy) i zakładnicy zabierani

czasem z rodzin szlacheckich, zakupywano ich na targach oraz pozyskiwano poprzez

brankę dewszirme

58

.

Utworzenie w państwie ottomańskim systemu dewszirme datuje się na koniec

XIV wieku, zaś ostatni znany pobór miał miejsce w roku 1705. Branki tej nie

przeprowadzano systematycznie, lecz zwoływano ją gdy zachodziła taka potrzeba –

zwykle by uzupełnić stan liczbowy korpusu janczarów

59

.

Dewszirme obejmowało przede wszystkim podbitą ludność chrześcijańską

(również muzułmańskich Bośniaków)

60

. Osmańscy wyznawcy judaizmu oraz

Ormianie byli z niej wyłączeni

61

. Zabierano nieżonatych, wyglądających na

zdrowych i bystrych chłopców, najchętniej liczących sobie od 8 do 15 lat, choć

zdarzało się, że powoływano nawet dwudziestolatków

62

.

Najzdolniejsi z brańców od razu trafiali do szkół serajowych, pozostałych

czasowo przydzielano do rodzin muzułmańskich w celu zasymilowania i islamizacji.

Gdy osiągali dojrzałość kontrolowano ich zdolności, po czym mniej zdolnych

oddelegiwano do korpusu janczarów, a bardziej utalentowanych posyłano do pałacu,

gdzie mieli stać się paziami

63

.

W seraju sułtańskim brańcy otrzymywali znakomite i wszechstronne

wykształcenie, daleko wykraczające poza naukę islamu i fukcjonowania osmańskiej

administracji. Starano się do maksimum rozwinąć i wykorzystać ich zdolności ku

56

R. Lewis, op. cit., s. 23-25;

H. Inalcik, op. cit., s. 90-91, 100.

57

M. Bałczewski, op. cit., s. 95.

58

H. Inalcik, op. cit., s. 90-91.

59

Leksykon wiedzy o Turcji, pod red. T. Majda, Warszawa 2003, s. 45.

60

R. Lewis. op. cit., s. 23-24.

61

Ibidem, s. 40.

62

Leksykon wiedzy..., s. 45.

63

M. Bałczewski, op. cit., s. 95.

- 19 -

pożytkowi państwa i rodu Osmanów

64

. Tym samym niewolnicy stawali się częścią

intelektualnej elity społeczeństwa, a sułtański pałac i dwór stawały się na obszarze

oddziaływania kultury osmańskiej nie tylko ośrodkiem władzy, ale też jak pisze Halil

Inalcik głównym ośrodkiem myśli twórczej

65

.

Podkreślić należy, że ta złożona z niewolników padyszacha elita, tak jak to

zauważył cytowany powyżej Machiavelli, wykazywała niemal całkowite oddanie i

lojalność swojemu panu. Dworzanie z seraju, których przez całe życie uczono

całkowitego posłuszeństwa wobec sułtana

66

oraz mający świadomość, że nie mogą

liczyć na niczyje poparcie, nawet wyrok śmierci przyjmowali z pokorą i

rezygnacją

67

. Aż do XVII wieku, kiedy do służby sułtana powoływano już wielu

rodowitych Turków

68

, przypadki nieposłuszeństwa były na dworze ottomańskim

czymś całkowicie wyjątkowym i niezwykłym

69

.

System niewolniczy panujący w państwie ottomańskim i jego przemyślność

budziły zainteresowanie, a czasem i podziw w Europie. Historyk Albert Howe

Lybyer dopatrywał się w nim nawet inspiracji myślą polityczną Platona

70

. Stanowił

on jeden z fundamentów, na którym opierała się władza sułtana, a tym samym i całe

państwo ottomańskie – za jego pomocą okiełznano i pozbawiono wpływów turecką

arystokrację, służył on umocnieniu władzy państwowej i autorytetu władcy

71

. Z

drugiej strony, nie ulega wątpliwości, że wielką cenę za ten fundament płaciła

podbita ludność chrześcijańska – system dewszirme stanowił bowiem praktykę

okrutną i bardzo dotkliwą, czego nie mógł zmienić fakt, że Turcy postrzegali bycie

niewolnikiem padyszacha jako przywilej i zaszczyt

72

.

Istotną rolę w społeczeństwie ottomańskim odgrywały organizacje cechowe.

Cieszyły się one w Imperium pełną autonomią, pozostawały też w dużej mierze

niezależne od zmian politycznych zachodzących w kraju. Produkcja rzemieślnicza, a

także inne formy działalności gospodarczej w Imperium podlegały monopolom i

uprawiane były na zasadzie koncesji. Na danym obszarze prawo uprawiania

konkretnej profesji posiadała określona liczba rzemieślników, w analogiczny sposób

64

Ibidem, s. 97.

65

H. Inalcik, op. cit., s. 100.

66

Ibidem, s. 91-92.

67

Ibidem, s. 97.

68

M. Bałczewski, op. cit., s. 123.

69

H. Inalcik, op. cit., s. 97.

70

Ibidem, s. 97-98.

71

M. Bałczewski, op. cit., s. 92-93.

72

H. Inalcik, op. cit., s. 100.

- 20 -

ustalano liczbę sklepów i przedsiębiorstw handlowych w regionie. Specjalnego

zezwolenia cechów wymagało przeniesienie praw ojca rzemieślnika na syna, a

przeprowadzka do innego miasta wymagała od rzemieślnika odnowienia licencji.

Podstawowy cel stosowanych przez cechy regulacji stanowiło ustalenie i utrzymanie

takiej sytuacji, w której przedstawiciele jednej branży nie konkurują ze sobą, a podaż

wyrobów czy usług nie zagrozi utrzymaniu korzystnych cen

73

.

Cechy określały też ściśle zakres i rodzaj produkcji w poszczególnych gałęziach

przemysłu, chroniły ustalone wzorce przed zmianami. Organizacje cechowe dbały

przy tym, by jakość oferowanych wyrobów i usług posiadała odpowiednio wysoki

poziom

74

.

Przy okazji jednak mistrzowie zwalczali sklepy stosujące innowacje techniczne,

jako że wszelkie nowości mogły zakłócić funkcjonowanie istniejącego ładu

75

.

Swoje cechy posiadali nie tylko rzemieślnicy, ale też inne grupy zawodowe jak np.

poeci, teologowie, skrybowie czy kronikarze, a nawet żebracy, złodzieje i

prostytutki

76

.

Państwo osmańskie niemal zawsze wspierało starszyznę cechów w jej staraniach,

by utrzymać tradycyjną hierarchię i porządek. Uważano, że wszelkie innowacje

mogą prowadzić do naruszenia równowagi i stabilności w systemie społecznym, co

mistrzowie cechów chętnie podkreślali w swoich rozmowach z władzami

77

.

Warto powiedzieć też parę słów o tym jak wyglądała w państwie osmańskim

pozycja kobiet. Z jednej strony trudno mówić o sytuacji, którą często sobie

wyobrażano w Europie, iż kobieta w Turcji stanowiła nieomal niewolnicę w pełni

oddaną mężowi i gotową na spełnienie każdej jego zachcianki, z drugiej zaś strony

konserwatywna obyczajowość muzułmańska znacznie ograniczała swobodę

Turczynek.

Nie ulega wątpliwości, że to mężczyźni dominowali w domu tureckim i że

posiadali w nim pełnię władzy

78

. Nie ulega też wątpliwości, że rola kobiet w

państwie i społeczeństwie była zdecydowanie podrzędna w stosunku do roli

mężczyzn. Rzadko zdarzało się by kobiety uczęszczały do szkół elementarnych, a

73

R. Lewis, op. cit., s. 136-137.

74

Ibidem, s. 137.

75

H. Inalcik, op. cit., s. 171.

76

R. Lewis, op. cit., s. 140-141.

77

H. Inalcik, op. cit., s. 168.

78

R. Lewis, op. cit., s. 83.

- 21 -

jeszcze rzadziej pobierały nauki w medresach

79

. W przytłaczającej większości

przypadków „edukacja” kobiety ograniczała się do otrzymania przygotowania do

prac domowych od innych kobiet z jej rodziny

80

. W państwie Osmanów

funkcjonował też następujący surowy zwyczaj: dopiero co poślubiona żona, u której

mąż stwierdzał iż nie jest dziewicą, mogła być natychmiast odesłana do rodziców, a

małżeństwo unieważnione. Stanowiło to tak wielki afront dla rodziny dziewczyny, że

często kończyło się zabiciem jej przez własnych krewnych, co opinia publiczna

aprobowała

81

.

W społeczeństwie osmańskim istniało ścisłe rozgraniczenie świata kobiet i świata

mężczyzn

82

– kobiety mieszkały w osobnej części domu i rzadko utrzymywały

jakiekolwiek kontakty z przedstawicielami przeciwnej płci. Przykładem tego

rozgraniczenia może być fakt, iż kobiety i mężczyźni nawet zawarcie związku

małżeńskiego świętowali we własnym gronie, wliczając w to nowożeńców

83

. Prawo

czy też zwyczaje tak ściśle rozgraniczały życie kobiet i mężczyzn, że w Stambule

zakazane było przewożenie w jednej łodzi (pełniącej funkcje zbliżone do pojazdu

komunikacji miejskiej) kobiet i mężczyzn spoza jednej rodziny

84

. Rozdział ten

przybierał czasem kuriozalne i dramatyczne formy, np. gdy chora kobieta musiała

obchodzić się bez pomocy lekarza, gdyż ten zazwyczaj był mężczyzną

85

.

Myli się jednak ten, kto sądzi, że kobieta turecka spędzała całe swoje życie

zamknięta na cztery spusty w haremie w oczekiwaniu na nadejście małżonka.

Turczynki przebywały przede wszystkim w swoim gronie, ale robiły to również poza

domem – wychodząc na zakupy, spacery czy do łaźni, które stanowiły dla nich

miejsca wymiany plotek i ciekawostek. Wbrew obiegowym opiniom oraz

pragnieniom

zatwardziałych

konserwatystów

muzułmańskich,

Turczynki

dysponowały pewną swobodą obyczajową i towarzyską – szczególnie zaś te z

warstw niższych i średnich

86

. Być może wynikało to z obecności w społeczeństwie

osmańskim jakichś pozostałości tradycji dawnych ludów tureckich, w których status

kobiety zasadniczo różnił się od modelu znanego np. w państwach arabskich – wśród

79

M. Bałczewski, op. cit., s. 238.

80

R. Lewis, op. cit., s. 92.

81

M. Bałczewski, op. cit., s. 237.

82

Ibidem, s. 234.

83

R. Lewis, op. cit., s. 97.

84

Ibidem, s. 78.

85

Ibidem, s. 103.

86

M. Bałczewski, op. cit., s. 238

- 22 -

dawnych Turków niewiasty cieszyły się wielką swobodą i poważaniem, a nawet

zdarzało się, że sprawowały władzę

87

.

Co ciekawe, w późnym ustawodawstwie osmańskim, widać próby ograniczania

swobody i roli kobiet w społeczeństwie, czasem nawet w stopniu większym niż

nakazywał to szariat – np. zdarzały się próby ograniczania prawa kobiet do

posiadania własnego majątku, czasem wbrew prawu islamskiemu kobiety zmuszano

do pracy zarobkowej, a zdarzało się, że sułtanowie regulowali ściśle i drobiazgowo

kwestie kobiecego ubioru, włącznie z określeniem dopuszczalnego koloru, kroju i

rodzaju tkaniny dla kobiecych szat

88

.

Odmiennie niż zwykło się uważać wyglądało też życie kobiet w sułtańskim

haremie – wbrew pozorom nie wszystkie z nich stanowiły nałożnice władcy, gdyż

zaszczyt ten przysługiwał tylko nielicznym spośród odalisek. Pełniły one za to szereg

potrzebnych funkcji służebnych w domu i na dworze, a w tym celu pobierały nauki

na poziomie nieosiągalnym dla przeciętnych Turczynek. Kobiety w seraju uczyły się

czytania i pisania, czasem jakiegoś rzemiosła, albo przysposabiały się do fachu jak

cyrulik czy balwierz, rozwijały też swoje talenty artystyczne

89

. Najzdolniejsze z

kobiet w haremie padyszacha uczyły się nawet języków obcych – arabskiego i

perskiego

90

. W późniejszych latach w Imperium Osmańskim nader często zdarzały

się sytuacje gdy ambitne i przebiegłe odaliski zyskiwały duży wpływ na samego

sułtana, a nawet na sprawy państwa bądź wikłały się w różnego rodzaju intrygi i

rozgrywki w seraju, czego dobrym przykładem jest przypadek Roksolany, która

potrafiła skutecznie omotać Sulejmana Wspaniałego

91

.

Choć islam dozwalał na posiadanie więcej niż jednej żony i dodatkowo jeszcze

konkubin, to w państwie ottomańskim w praktyce pozwolić sobie na taki luksus

mogli jedynie ludzie naprawdę zamożni, a większość obywateli ograniczała się do

poślubienia tylko jednej kobiety

92

. W systemie osmańskim małżeństwo miało

charakter świecki i istniały możliwości uzyskania rozwodu.

Prawo islamskie dawało tu znacznie więcej praw mężczyźnie, któremu

wystarczyło wypowiedzenie zdania „Rozwodzę się z tobą”, acz w Anatolii nigdy

prawa do rozwodu nie nadużywano, gdyż byłoby to sprzeczne z dawnymi

87

J.-P. Roux, op. cit., s. 145-147.

88

M. Bałczewski, op. cit., s. 233-234.

89

Ibidem, s. 239-240.

90

Ibidem, s. 242

91

Ibidem, s. 242-243

92

Ibidem, s. 237.

- 23 -

zwyczajami tureckimi. Prawo religijne dyskryminowało kobiety również w

kwestiach spadkowych

93

.

Ponadto dziewczyna, zgodnie ze zwyczajami osmańskimi, nie miała większego

wpływu na to kogo ma poślubić, jako że przyszłego małżonka dobierali jej rodzice

lub jeden z najstarszych członków rodziny

94

.

1.2

Nauka i edukacja w Imperium Osmańskim

Najważniejszym fundamentem dla osmańskiej nauki i edukacji, a także rdzeniem

kultury stała się religia muzułmańska. Koran i sunna Proroka stanowiły dla Turków

„fundamentalny ideał kulturowy, modelową płaszczyznę aksjologiczną, narzucającą

oczekiwane i pożądane wzorce zachowań...”

95

.

Klasyczna nauka w państwie Osmanów była wręcz przesiąknięta teologią, a za

podstawowy cel wszelkiej wiedzy uznawano w niej poznanie Boga

96

. Wiedza na

temat religii muzułmańskiej stanowiła nieodłączny element studiów, niezależnie od

tego, czy student w przyszłości pragnął zostać muzułmańskim prawnikiem,

nauczycielem bądź wykładowcą w medresie czy lekarzem.

Jak pisze Marian Bałczewski „Władze centralne na wszystkie szczeble

szkolnictwa spoglądały przez pryzmat ochrony interesów wiary muzułmańskiej,

uznawanej za nosicielkę najwyższych walorów i cnót światopoglądowych, tak w

ż

yciu jednostki, jak i całej wspólnoty. Dlatego wierność zasadom, wartościom i

ideałom islamu na obu tych płaszczyznach w sensie uznawania odczuć i osobistych

przekonań oraz w czynnym zaangażowaniu w propagandę, obronę i realizację było

przez całe dzieje naczelną dyrektywą aksjologiczno-edukacyjną.”

97

.

Religia islamska miała też przemożny wpływ na strukturalną organizację oświaty

– nauczanie opierało się bowiem na wspieranych przez darczyńców fundacjach

93

D. Chmielowska, A. Kılıç-Eryılmaz, Społeczna i rodzinna sytuacja kobiety tureckiej, [w:] Być

kobietą w oriencie, pod red. D. Chmielowska, B. Grabowska, E. Machut-Mendecka, Warszawa 2001,
s. 49.

94

Ibidem, s. 48.

95

M. Bałczewski, op. cit., s. 44.

96

H. Inalcik, op. cit., s. 179-180.

97

M. Bałczewski, op. cit., s. 44.

- 24 -

religijnych (wakf)

98

, a szkoły funkcjonowały jako elementy większych kompleksów

przy meczetach

99

.

Na kształt nauki osmańskiej najistotniejszy wpływ wywierała ortodoksyjna

szkoła islamska Abu Hanify, a także poglądy mistyka al-Gazalego, które stały się

obowiązującym przez wieki kanonem w świecie nauki osmańskiej. Poglądy al-

Gazalego charakteryzowały się antyracjonalizmem oraz powątpiewaniem w

możliwości poznawcze człowieka, krytykował on badania naukowe, ze względu na

ich szkodliwość moralną, gdyż jego zdaniem miały one osłabiać pobożność i ufność

w Boga

100

. Al-Gazali w swoich pismach zaciekle zwalczał wszelką racjonalną

filozofię, negując jej podstawę – sam sens rozważań racjonalnych, a jako

alternatywną drogę proponował prostą wiarę w słowo Boga zawarte w Świętym

Koranie

101

. Dla zwolenników poglądów al-Gazalego szkodliwą innowację stanowiła

zatem nie tylko myśl zrodzona przez „niewiernych”, ale też ta która powstała w

muzułmańskim kręgu kulturowym, jak np. dzieła Ibn Siny (Awicenna) i

Muhammada Ibn Ruszda (Awerroes). Na paradoks i figiel historii zakrawa fakt, że

„gdy awerroizm – system filozoficzny Ibn Ruszda – był studiowany we Włoszech i

zapładniał myśl renesansu, bezkompromisowy scholastycyzm zadomawiał się w

osmańskich medresach.”

102

.

Prowadziło to też do tego, że w programach szkół mało uwagi poświęcano

przedmiotom ścisłym, a nawet, że na nauki te patrzono z podejrzliwością – np.

według klasyfikacji Taszköprülüzadego nauki dzieliły się na dobre, które sprzyjają

religii, oraz na złe

103

.

Skrępowanie religijnym dogmatyzmem nauki osmańskiej sprawiało też, że

podstawową metodę odnajdywania odpowiedzi na problemy, było w pierwszej

kolejności szukanie dowodów w Koranie i sunnie, a dopiero w ostateczności za

pomocą dociekań rozumowych. Z tych samych przyczyn w nauce ottomańskiej

dominowały dzieła o charakterze streszczeń, kompilacji, przypisów i komentarzy

104

.

Prowadziło to do absurdalnych sytuacji – np. mimo że w państwie osmańskim miało

swoje praktyki wielu cenionych żydowskich i chrześcijańskich lekarzy, a nawet

98

Ibidem, s. 74.

99

Ibidem, s. 74, 79.

100

Ibidem, s. 68-69

101

Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej, Warszawa 1982, t. 1, s. 496-500.

102

H. Inalcik, op. cit., s. 191.

103

Ibidem, s. 179-180.

104

Ibidem, s. 187.

- 25 -

mimo że istniały tureckie tłumaczenia książek medycznych z Europy, to nauka

osmańska trzymała się „sprawdzonego” traktatu medycznego Ibn Siny, który

stanowił komentarz do prac Galena z drugiego wieku naszej ery!

105

Edukacja w Imperium Osmańskim miała trzy poziomy: pierwszy tworzyły szkoły

elementarne (mektep), za średni i wyższy poziom odpowiadały medresy, które

dawały specjalistyczne wykształcenie religijne, językoznawcze, prawnicze,

medyczne czy historycznoliterackie. Istniały również elitarne instytuty oświatowo-

wychowawcze kształcące zawodowe służby wojskowe, zawodowo-usługowe i

urzędnicze

106

.

Osobną kategorię stanowiły szkoły serajowe, w których tradycyjnie uczyli się

brańcy z dewszirme przygotowywani do pełnienia kluczowych funkcji w państwie.

Poziom nauczania był w nich wyższy, zajęcia bardziej wszechstronne, a programy

nauczania bardziej postępowe, niż w zwykłych szkołach. Obejmowały one również

ć

wiczenia fizyczne, higienę, estetykę, kulturę artystyczną, a także naukę języka

perskiego

107

.

W medresach ze względów religijnych nauka języka perskiego była zakazana

108

,

choć przez wieki był on językiem tureckiej literatury i poezji

109

. Arabski stanowił dla

Turków język religii, a w dużej mierze również nauki

110

. Ponadto ottomańscy uczeni

i elity posługiwali się wykwintną „osmańską” odmianą tureckiego – językiem

pełnym

makaronizmów

perskich

i

arabskich,

dla

przeciętnego

Turka

niezrozumiałą

111

.

Charakterystyczną cechę systemu edukacji w Imperium stanowiło jego utylitarne

i służebne wobec państwa i religii ukierunkowanie – „Szkoła osmańska nie tylko

uczyła i wychowywała, ale wprost cementowała porządek publiczny, integrując

politycznie wokół władzy centralnej i miejscowej rozmaite żywioły społeczne.”

112

.

105

M. Bałczewski, op. cit., s. 154.

106

Ibidem, s. 42.

107

Ibidem, s. 98-102, 122-123.

108

H. Inalcik, op. cit., s. 216.

109

R. Lewis, op. cit., s. 19.

110

Ibidem.

111

Ibidem;

M. Bałczewski, op. cit., s. 50.

112

M. Bałczewski, op. cit., s. 10.

- 26 -

Podkreślić tu trzeba, że na utrzymanie w stabilności ottomańskiego systemu

społecznego w większej mierze wpływało same społeczeństwo, niż organy

państwa

113

.

Co więcej: „Osmański system instytucji edukacyjnych był genetycznie i

funkcjonalnie, dwustronnie powiązany z historycznymi i aktualnymi warunkami

ż

ycia kraju. (...) Zależąc od pozaszkolnych otaczających go struktur rzeczywistości

społeczno-politycznej i spełniając wobec niej wyznaczone role służebne, wywierał z

kolei niewątpliwie znaczący wpływ na rozwój i trwanie jej żywotnych i istotnych

składników.”

114

.

Zatem osmańska nauka i oświata stanowiły nad wyraz istotny element – filar na

którym opierała się zarówno osmańska struktura społeczna, jak i całe państwo. Fakt

ten wynikał z roli jaką odgrywała w Imperium klasa ulemów – z nich rekrutowały się

cztery najbardziej poważane profesje w społeczeństwie, czyli kadra nauczycielska i

naukowa medres oraz szkół elementarnych, jak również teolodzy, prawnicy-

administratorzy i muzułmańscy sędziowie

115

. Tworzyli oni niewojskową elitę

Imperium Osmańskiego, której wpływ na społeczeństwo osmańskie był potężny i

wielopłaszczyznowy. Dodać należy, że zawód ulema wiązał się z ogromnym

szacunkiem i prestiżem w społeczeństwie islamskim – według jednego z hadisów

prorok Mahomet miał kiedyś powiedzieć, że „atrament uczonych mężów jest

cenniejszy od krwi męczenników”

116

.

1.3

Władza, system prawny, administracja i armia w Imperium

Mówiąc o władzy w Imperium Osmańskim, warto powrócić do cytowanego już

Niccolò Machiavellego, który stwierdził: „Całą monarchią turecką rządzi jeden pan,

(...) podzieliwszy swe państwo na sandżaki, posyła on tam różnych zarządców,

których zmienia i przenosi według swej woli...”

117

.

113

Ibidem.

114

Ibidem, s. 42.

115

Ibidem, s. 92

116

Ibidem, s. 68.

117

N. Machiavelli, op. cit., s. 46.

- 27 -

Formalnie

państwo

ottomańskie

miało

rzeczywiście

jednego

i

niekwestionowanego władcę jakim był wywodzący się z dynastii Osmanów sułtan.

Zajmował on wyjątkową pozycję w państwie, co wynikało zarówno z jego szerokich

kompetencji jako organu państwa, jak i ogromnego autorytetu wśród obywateli. Jak

wiadomo Turcy osmańscy identyfikowali się przede wszystkim z religią

muzułmańską oraz z rządzącą dynastią. Padyszach w swej osobie łączył nie tylko

przywódcę wywodzącego się z rodu Osmanów, ale też de facto lidera całego świata

muzułmańskiego. Już na genezę państwa osmańskiego silny wpływ wywierała

ideologia gazich z pogranicza, toczących wojny z „niewiernymi”, a ich poważanie

wśród muzułmanów znacznie wzrosło po ostatecznym rozprawieniu się z

cesarstwem bizantyjskim i zdobyciu Konstantynopola. Do tych budzących respekt

osiągnięć Osmanowie mieli jeszcze dodać tytuł kalifa oraz opiekuna świętych miast

Mekki i Medyny, co oznaczało dla nich gigantyczny autorytet w świecie islamu.

Dokonał tego sułtan Selim I, który w 1517 roku ostatecznie rozgromił sułtanat

mameluków

118

. Po rozprawieniu się z siłami swoich egipskich rywali, Selim I

sprowadził z Kairu do Stambułu kalifa Al-Mutawakkila, a także relikwie, w tym

płaszcz, który należał do samego Proroka

119

. Tym symbolicznym gestem Osmanowie

przejęli przywództwo w świecie muzułmańskim, czego ukoronowaniem była decyzja

szeryfa Mekki i Medyny o przekazaniu tureckim sułtanom kluczy do świętych

miast

120

.

Halil Inalcik odnotował, że od tego czasu w państwie osmańskim nastąpił

wyraźny wzrost znaczenia religii i szariatu

121

.

Jako głowa państwa ottomańskiego, sułtan miał nieograniczony i wyłączny

przywilej wydawania prawa

122

, był absolutnym władcą Imperium

123

. Zgodnie z

podstawową zasadą prawną, którą przyjęto u schyłku XV wieku ziemia i

zamieszkujący ją chłopi stanowili własność padyszacha

124

. Jednak pełnienie

godności muzułmańskiego władcy, nakładało na niego również pewne ograniczenia.

W swoich decyzjach wiązała go religia muzułmańska oraz jej święte prawo – szariat.

118

M. Bałczewski, op. cit., s. 49;

H. Inalcik, op. cit., s. 44-46.

119

Z. śygulski jun., op. cit., s. 25.

120

H. Inalcik, op. cit., s. 45.

121

Ibidem, s. 45-46.

122

Ibidem, s. 84.

123

R. Lewis, op. cit., s. 22.

124

H. Inalcik, op. cit., s. 86.

- 28 -

System prawny Imperium Osmańskiego tworzyły następujące elementy: szariat,

kanun – czyli prawa uchwalone przez sułtana, adet – czyli zwyczaj, który nabrał

mocy prawnej oraz örf – czyli wola panującego sułtana, która wyrażona pismem,

stawała się kanunem

125

.

Szariat stanowił dla państwa ottomańskiego swoiste „prawa konstytucyjne” –

jego przepisy miały nadrzędny charakter nad wszelkim innym prawem w Imperium.

Jednak między funkcjonującym w Imperium szariatem, a prawami konstytucyjnymi

istnieją dwie zasadnicze różnice. Po pierwsze – treść szariatu nie zależała od woli

czy kompetencji padyszacha, a jej fundamentalne zasady nie podlegały zmianie, jako

ż

e prawo to wywodziło się od Boga

126

. Zgodnie z muzułmańską teorią polityczną

„państwo jest podrzędne w stosunku do religii”

127

– a w państwie osmańskim

uznawano, że realizacja ideałów islamu stanowiła najistotniejszy z celów, jeśli nie

sens istnienia władzy sułtańskiej

128

.

Po drugie – o ile prawa konstytucyjne zazwyczaj ograniczają się do ogólnych

przepisów prawnych, np. regulujących kwestie ustrojowe, to szariat przenika całą

rzeczywistość, a przy tym niektóre problemy reguluje nad wyraz drobiazgowo, aż do

podawania zalecanej kary za popełnione przestępstwo włącznie

129

.

Jeżeli trzymać się porównania szariatu do ustaw konstytucyjnych, to można

powiedzieć, że państwo ottomańskie posiadało również swój „trybunał

konstytucyjny” w postaci najwyższego muftiego i zwierzchnika wszystkich ulemów

w Imperium – szejch-ul-islama. Do jego kompetencji należało stwierdzanie

zgodności sułtańskiego kanunu z szariatem, a także wydawanie opinii (fetwa), np. w

tak ważnych sprawach, jak to, czy wojna wszczęta przez Imperium jest zgodna z

prawem religijnym

130

.

Oznaczało to, że choć formalnie dostojnik ten nie posiadał żadnej władzy

ś

wieckiej, to w praktyce jego wpływy w teokratycznym państwie ottomańskim były

ogromne. Choć nie istniał żaden prawny mechanizm, który nakazywałby

dostosowywać kanun do zaleceń szejch-ul-islama, to jednak specyfika społeczeństwa

osmańskiego, które samo skutecznie się regulowało i kontrolowało, sprawiała, że

125

R. Lewis, op. cit., s. 26.

126

J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Warszawa 1998, t. 1, s. 213-234.

127

H. Inalcik, op. cit., s. 184.

128

Ibidem, s. 79

129

J. Danecki, op. cit., s. 213-234.

130

R. Lewis, op. cit., s. 26-27.

- 29 -

ignorowanie głosu wielkiego muftiego, mogło zakończyć się dla sułtana nawet utratą

władzy.

Tylko najsilniejsi i najbardziej zręczni spośród władców ottomańskich potrafili

skutecznie się oprzeć fetwie szejch-ul-islama, a czasem nawet doprowadzić do jego

dymisji

131

.

Jeśli chodzi o osmański kanun, to nie miał on charakteru religijnego, opierał się

na zasadach racjonalistycznych, a dotyczył głównie prawa publicznego i

administracyjnego

132

. Jego przepisy formułowano w „potocznym” tureckim, który

mogło bez kłopotu zrozumieć tureckojęzyczne chłopstwo

133

, a w samym systemie

prawnym duży nacisk położono na ochronę ludności przed uciskiem

134

. Rzecz jasna,

mimo wszystko w państwie ottomańskim zdarzało się nadużywanie swojej pozycji

przez urzędników, zarządzających timarami sipahi, a nawet zobowiązanych do stania

na straży prawa kadich. Dlatego też każdemu obywatelowi Imperium przysługiwało

prawo zwrócenia się do padyszacha ze skargą na urzędnika lub prośbą o wydanie

reskryptu (adaletname) i przyznanie zadośćuczynienia za niesprawiedliwy wyrok

135

.

Pierwsi sułtani osmańscy mieli w zwyczaju zwoływać raz na jakiś czas tzw.

wielki dywan – radę, której osobiście przewodniczyli, a która miała za zadanie

właśnie wysłuchiwanie i rozpatrywanie skarg napływających od obywateli

136

.

Za Mehmeda II powołano stałą radę sułtańską, zwaną dywanem, która z czasem

rozszerzała swoje kompetencje, stając się zalążkiem osmańskiego rządu

137

.

W późniejszych latach rada cesarska działała w trzech sferach i posiadała trzy

wydziały dla realizacji tych grup zadań: wezyrowie dbali o bezpieczeństwo

zewnętrzne i wewnętrzne państwa oraz o utrwalenie władzy państwa, kadielaskerzy

Anatolii i Rumelii reprezentowali władzę sądowniczą, a defterdarowi podlegały

kwestie finansowe Imperium. Na czele kancelarii sułtańskiej stał sekretarz

(niszandży), który dbał o właściwe przygotowanie aktów prawnych

138

.

Z czasem sułtanowie ograniczali swój udział w posiedzeniach rady, a

prowadzenie jej posiedzeń zlecali wielkiemu wezyrowi. Ten urzędnik, którego

podstawowymi obowiązkami było początkowo kontrolowanie bezpieczeństwa

131

Ibidem, s. 22.

132

H.Inalcik, op. cit., s. 84.

133

R. Lewis, op. cit., s. 28.

134

H. Inalcik, op. cit., s. 85-87.

135

Ibidem, s. 104-106.

136

Ibidem, s. 103.

137

Leksykon wiedzy..., s. 45.

138

H.Inalcik, op. cit., s. 107.

- 30 -

stolicy, weryfikacja cen na rynku oraz referowanie wyników kontroli sułtanowi

139

, z

upływem czasu miał stać się drugą osobą w państwie po sułtanie – absolutnym

zastępcą sułtana w zakresie władzy politycznej i wykonawczej. Do kompetencji

wielkiego wezyra miało należeć prowadzenie posiedzeń dywanu, nadzór nad

wezyrami i odpowiedzialnymi za finanse państwa defterderami oraz kontrola nad

wszystkimi nominacjami i dymisjami, które miały miejsce w państwie. Wielki wezyr

miał także prawo do samodzielnego podejmowania niektórych decyzji, a bez jego

akceptacji praktycznie nie dało się wprowadzić w życie żadnego sułtańskiego

rozporządzenia. Podejmując istotne decyzje wielki wezyr musiał się jednak

konsultować z innymi członkami dywanu – np. w kwestiach finansowych z

defterderem. Nie posiadał też władzy nad janczarami, którzy podlegali

mianowanemu przez sułtana adze janczarów

140

.

Choć wielki wezyr był osobistym przedstawicielem sułtana i jego pierwszym

ministrem oraz odpowiadał za istotne kwestie w państwie, to jednak mógł zostać w

każdej chwili z woli sułtana pozbawiony całej władzy, a nawet stracić życie

141

.

Wraz z powiększaniem się rozmiarów Imperium rosła rola urzędników,

administracji, a także wielkiego wezyra, a znaczenie sułtana jako władcy malało. Na

czas panowania Sulejmana Wspaniałego przypada w Imperium Osmańskim koniec

okresu rządów bazujących na osobistym przywództwie padyszacha, a zaczynają się

czasy sułtanów stanowiących w większym stopniu symbol państwa i „jeden z

trybików w machinie władzy”, niż absolutnego władcę

142

.

Za wezyratu Mehmeda Köprülü rola urzędu wielkiego wezyra i jego dywanu

wzrosła na tyle, że można mówić o faktycznym przeniesieniu ośrodka władzy z

pałacu sułtańskiego do siedziby wielkiego wezyra – padyszach o działaniach rządu

dowiadywał się z pisemnych sprawozdań. W XIX wieku to właśnie dywan wielkiego

wezyra, zwany Wysoką Portą, miał stać się właściwym osmańskim rządem, a

urzędnicy z nim związani ministrami – kahja bej ministrem spraw wewnętrznych,

czausz baszy ministrem sprawiedliwości, a reisülküttab ministrem odpowiadającym

za sprawy zagraniczne

143

.

139

Ibidem, s. 106.

140

Ibidem, s. 108-110.

141

R. Lewis, op. cit., s. 25.

142

Sulejman Wspaniały..., s. 229-230.

143

H. Inalcik, op. cit., s. 113.

- 31 -

Imperium Osmańskie dzieliło swoje ziemie na sandżaki zarządzane przez

sandżakbejów, zaś nad nimi ustalało wyższych rangą bejlerbejów, co prowadziło do

wytworzenia się większych jednostek podziału administracyjnego zwanych

bejlerbejlikami bądź elajetami

144

. Wywodzący się z klasy wojskowych bejowie byli

reprezentantami władzy wykonawczej sułtana w prowincji i stali na czele lokalnej

administracji oraz dowodzili żołnierzami sipahi z podległych im ziem

145

. Interes

skarbu państwa reprezentował w prowincji hazine defterdary, a podstawę

regionalnego wymiaru sprawiedliwości stanowił wywodzący się z ulemów sędzia

(kadi)

146

.

Sam system był pomyślany w taki sposób, że poszczególne urzędy wzajemnie się

kontrolowały i równoważyły swoje wpływy, by nie dopuścić do uzyskania zbyt

wielkich wpływów przez namiestników. Hazine defterdary i kadi posiadali

niezależność i mogli kontaktować się bezpośrednio ze Stambułem, a sędzia

nadzorował przy tym pracę administracji. Z kolei bejlerbejowie mogli odwołać

hazine defterdarego i kadiego, ale musieli poinformować o tym fakcie administrację

centralną. Dodatkowy instrument ograniczający niezależność bejów stanowiły

stacjonujące w regionach garnizony janczarów, które pozostawały pod rozkazami

sułtana

147

.

Kadi rozpatrując sprawy opierał się zarówno na prawie religijnym, jak i

kanunie

148

. Wydawał swoje wyroki na piśmie, a jako, że nie istniały sądy wyższych

instancji i nie znano apelacji, to jego decyzje miały ostateczny charakter. Wymierzać

kary skazanym mieli jednak prawo jedynie bejowie

149

.

Stosowano bardzo rozmaite kary: np. mutylację, chłostę, kamienowanie, ścięcie,

więzienie, wygnanie, skazanie na galery, grzywnę czy naganę publiczną od

kadiego

150

, a ich wymierzanie często miało charakter pokazowy i dokonywało się

natychmiast po wydaniu wyroku

151

.

By wymusić zeznania władze mogły stosować tortury, a przypadków zgonu w

wyniku „śledztwa” nie badano. Państwo potrafiło też karać zbiorowo – np. całą wieś,

jeśli nie udało się ująć właściwego przestępcy. System prawny Osmanów dzielił też

144

Ibidem, s. 117-118.

145

Ibidem, s. 113, 126.

146

Ibidem, s. 113, 129-130.

147

Ibidem, s. 113, 129-131.

148

R. Lewis, op. cit., s. 28.

149

H. Inalcik, op. cit., s. 88.

150

R. Lewis, op. cit., s. 30.

151

M. Bałczewski, op. cit., s. 188-189.

- 32 -

ludzi ze względu na płeć, religię oraz to, czy skazanym był obywatel czy niewolnik.

Dla każdej z grup przewidywano odmienne kary

152

.

Oprócz pełnienia funkcji sędziego, kadi spełniali w prowincjach również inne

zadania – mieli obowiązki podobne do notariuszy, patronowali zawieraniu umów,

nadzorowali majątki sierot i niepełnoletnich

153

.

W przeciwieństwie do kadiego, lokalny mufti nie wydawał wiążących wyroków,

lecz jedynie opinie na temat różnych spraw. O wydanie fetwy mógł zwrócić się do

muftiego zarówno kadi, jak i zwyczajny obywatel

154

.

Jurysdykcji kadich nie podlegały pewne grupy społeczne jak wojskowi, których

sądziła rada cesarska (bądź sądy wojskowe), członkowie administracji centralnej czy

objęci kapitulacjami wyznawcy chrześcijaństwa – Europejczycy, jak i poddani

osmańscy, którym państwa europejskie nadały swoje obywatelstwo

155

.

System prawny Osmanów stanowił jeden z powodów, dla których możliwe stało

się osiągnięcie statusu imperium i światowego mocarstwa przez początkowo

niewielkie państwo. Sprawność i pragmatyzm osmańskiej administracji, jej

scentralizowanie i obecność w systemie prawnym dobrych mechanizmów

chroniących ludność przed wyzyskiem, stanowiły jeden z „sekretów” sukcesu

Imperium Osmańskiego, zapewniając stały dopływ pieniędzy z podatków i spokój

wśród ludności. Dla bałkańskich chłopów czy byłych poddanych cesarstwa

bizantyjskiego, administracja Osmanów oznaczała większe bezpieczeństwo i

mniejsze obciążenia, niż miało to miejsce za ich chrześcijańskich panów

156

. Ponadto

przemyślnie zorganizowana administracja umożliwiała padyszachowi powołanie

silnej armii, której mógł z powodzeniem używać do dokonywania podbojów czy

może raczej należałoby powiedzieć, że to wojskowe potrzeby zmilitaryzowanego

państwa osmańskiego spowodowały konieczność utworzenia sprawnego aparatu

biurokratycznego. Tak czy inaczej, drugi filar władzy, obok sprawnej administracji,

stanowiła dla osmańskiego sułtana silna i skuteczna armia.

Warto tu po raz kolejny odwołać się do Niccolò Machiavellego, który stwierdził,

ż

e: „obecnie dla wszystkich książąt, z wyjątkiem Turka i Sułtana, potrzebniejszą

rzeczą jest dbać o zadowolenie ludu niż żołnierzy, gdyż więcej może lud niż oni. Od

152

H. Inalcik, op. cit., s. 87.

153

R. Lewis, op. cit., s. 27.

154

Ibidem, s. 28-29.

155

H.Inalcik, op. cit., s. 107,109;

W. Hale, Turkish foreign policy 1774-2000, Londyn; Portland 2002, s. 14.

156

H.Inalcik, op. cit., s. 22-26.

- 33 -

tego wyłączam Turka, mającego przy sobie 12 tysięcy piechoty i 15 tysięcy jazdy, na

których polega bezpieczeństwo i siła jego państwa; tych więc musi on, odsuwając na

plan drugi wszystkie inne zadania, utrzymać w przyjaźni.”

157

.

Po raz kolejny w swych rozważaniach florencki filozof przytoczył Imperium

Osmańskie jako modelowy przykład państwa zorganizowanego w odmienny sposób

niż współczesne mu księstwa chrześcijańskie – jako przykład państwa, w którym siła

armii jest tak wielka, że utrzymanie jej w ryzach czy, jak pisze Machiavelli, „w

przyjaźni”, stanowi klucz do zachowania władzy.

W punkcie poświęconym społeczeństwu osmańskiemu pisałem już nieco o jego

wojowniczości oraz o tym, jak istotną dla Imperium rolę odgrywała wojna, jako

czynnik spajający strukturę społeczną, a nawet jako raison d'être państwa. Już te

fakty świadczą o tym, że siły zbrojne w państwie padyszacha musiały zajmować

wyjątkową pozycję.

Armię osmańską można podzielić na kapi kulu i serhat kulu – wojska sułtana i

wojska prowincjonalne

158

. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że podstawę sił

prowincjonalnych stanowili sipahi, a sił sułtańskich janczarzy. Ponadto Osmanowie z

powodzeniem używali artylerii polowej i oblężniczej, posiadali wyspecjalizowane

oddziały saperów i minerów, służby wywiadowcze oraz efektywny system

dowodzenia

159

. Dodatkowym wsparciem dla osmańskich oddziałów bywały wojska

posiłkowe (w tym również chrześcijańskie), które na wezwanie sułtana dosyłano z

wasalnych krajów bądź obdarzonych większą autonomią prowincji

160

.

Sipahi pod względem wojskowym niewiele różnili się od innych „feudalnych”

oddziałów kawaleryjskich – nie posiadali żadnego wyszkolenia wojskowego, prócz

tego w czym wyćwiczyli się sami

161

. We wczesnych latach Imperium byli

opancerzeni ciężko, w późniejszych już tylko lekko bądź wcale, a ich uzbrojenie

stanowiła przede wszystkim broń do walki wręcz – spisa, kałkan, buzdygan, szabla i

dodatkowo łuk

162

. W związku z obowiązkami kawalerzystów sipahi jako urzędników

i poborców podatków, nie mogli oni na zbyt długi czas pozostawiać podlegających

im timarów

163

. Dlatego też jesienią, ze względu na odbywające się zbiory, armia

157

N. Machiavelli, op. cit., s. 96-97.

158

Z. śygulski jun., op. cit., s. 155.

159

M. Bałczewski, op. cit., s. 42.

160

H. Inalcik, op. cit., s. 25-26.

161

R. Lewis, op. cit., s. 32-33.

162

Z. śygulski jun., op. cit., s. 155.

163

R. Lewis, op. cit., s. 32-33.

- 34 -

imperialna

przedstawiała

najniższą

gotowość

bojową,

co

skrupulatnie

wykorzystywali ci sprytniejsi spośród adwersarzy Osmanów, którzy najchętniej

atakowali właśnie w tym okresie

164

.

Korpus janczarów jako pierwsza regularna armia utworzona w Europie,

niewątpliwie dawał osmańskim wojskom przewagę na polach bitew, podobnie jak

fakt bardzo szybkiego zaadaptowania przez nich broni palnej i artylerii. Już podczas

oblężenia Konstantynopola w 1453 roku kluczową rolę odgrywały tureckie armaty, a

ś

wieżo wyekwipowani w ręczną broń palną janczarzy potrafili z łatwością rozbić

armię mameluków w roku 1517

165

.

Janczarzy z pewnością stanowili nowy element na europejskich polach bitew –

zawodowa żołdowa piechota, posiadająca nowoczesną broń, dobre wyszkolenie i

wyjątkową karność, niewątpliwie był to trzon i chluba sił zbrojnych padyszacha.

Wpływała na to również specyficzna organizacja korpusu, który pod pewnymi

względami przypominał zakon rycerski. Janczar nie posiadał innego domu niż

koszary, nie mógł zawrzeć małżeństwa ani podjąć pracy. Był na stałe związany ze

swoim oddziałem i towarzyszami z regimentu, z którymi łączyła go wyjątkowa,

braterska więź. Sens jego życiu nadawała religia muzułmańska oraz walka w służbie

sułtana-kalifa i Imperium

166

.

Europejczyków, którzy mieli sposobność widzieć na własne oczy obóz

janczarów, uderzał panujący w nim porządek oraz niemal całkowita cisza i spokój.

Byli oni żołnierzami nie tylko bardzo karnymi i zdyscyplinowanymi, ale też stronili

od typowych żołnierskich rozrywek, jak trunki, zabawianie się z dziewczętami czy

hazard, jako że potępiał je islam

167

.

Janczarzy słynęli jako wojownicy bitni i szaleńczo odważni, ale też mieli opinię

osobników okrutnych i brutalnych wobec pokonanych wrogów, a także wyjątkowo

aroganckich w stosunku do cywilów

168

.

Wraz z upływem lat i powiększaniem się liczebności korpusu, rosła także jego

samowola i buntowniczość. Wywrócenie przez janczarów kotłów z jedzeniem

stanowiło sygnał, że żołnierze sułtana są niezadowoleni i że trzeba jakoś ich

udobruchać. W dodatku od czasów Bajezyda II, który w 1481 roku dzięki poparciu

164

H. Inalcik, op. cit., s. 126.

165

Ibidem, s. 23, 33-35, 43.

166

R. Lewis, op. cit., s. 34-35.

167

Z. śygulski jun., op. cit., s. 156.

168

Ibidem, s. 21.

- 35 -

korpusu janczarskiego przejął władzę, janczarzy przyznawali sobie prawo do

zatwierdzenia wstąpienia na tron kolejnych sułtanów, a także oczekiwali

„podarunków” od każdego nowego padyszacha

169

.

Ponadto ich garnizony stanowiły prawdziwe utrapienie dla okolicznej ludności –

np. żołnierze domagali się od cywilów jedzenia i picia, a często również tzw.

„zębowego”, czyli opłaty za ścierające się podczas konsumpcji uzębienie. Jak

nietrudno sobie wyobrazić, prośbie janczarów nie sposób było odmówić

170

.

Początkowo korpus zasilali jeńcy, a w późniejszych latach, jak już wiadomo, w

pełni zasymilowani i zislamizowani brańcy z dewszirme. Jednak w połowie XVI

wieku w szeregi janczarów zaczęto dopuszczać również rodowitych Turków, co

negatywnie wpłynęło na jakość i charakter tej doborowej formacji

171

. Do oddziałów

napłynęły w ten sposób również jednostki o wątpliwym poziomie moralnym, a

rozluźnienie dyscypliny wraz z wydaniem zezwolenia na zakładanie przez janczarów

rodzin (co zachęcało do poszukiwania dodatkowych źródeł dochodu) sprawiło, że

stali się oni organizacją skorumpowaną i chciwą

172

. Już w czasach Sulejmana

Wspaniałego janczarzy chętnie dorabiali stosując iście mafijne sposoby, jak

nielegalny handel czy ściąganie haraczu z rzemieślników i sklepikarzy

173

, a z

upływem czasu sytuacja się pogarszała. Dodatkowo rozzuchwalał ich fakt, że nie

podlegali kadim lecz specjalnym sądom wojskowym – złożonym z janczarskich

oficerów

174

.

Z czasem z elitarnego oddziału janczarzy przeistoczyli się w zazdrośnie strzegącą

swojej pozycji i przywilejów klikę, która mogła pochwalić się sukcesami co

najwyżej w nielegalnych interesach, a nie na polu walki. Najgroźniejsze dla państwa

stało się uwikłanie korpusu w walkę polityczną – janczarzy wynosili sułtanów na

tron lub pozbawiali sułtanów władzy, brali aktywny udział w dworskich grach i

spiskach, nie wahali się również mordować swoich przeciwników politycznych. To

wszystko sprawiło, że ostateczna likwidacja korpusu janczarskiego (w dużej mierze

fizyczna), która miała miejsce w 1826 roku, przez reformatorów została nazwana

„pomyślnym wydarzeniem” (vaka-i-hayriye)

175

.

169

R. Lewis, op. cit., s. 35.

170

Ibidem, s. 35-36.

171

Z. śygulski jun., op. cit., s. 155.

172

R. Lewis, op. cit., s. 39.

173

Ibidem, s. 140.

174

Ibidem.

175

B. Lewis, op. cit., s. 108-109.

- 36 -

Jeśli chodzi o marynarkę wojenną Imperium, to była ona mniej spoistą formacją

niż armia lądowa. Jej największą bolączką był brak odpowiednio wyszkolonych

ż

ołnierzy i żeglarzy – często jedyne przygotowanie jakie miały kadry służące w

osmańskiej marynarce, stanowiła piracka praktyka. Również większość okrętów

tureckich, szczególnie w późniejszych latach, nie dorównywała europejskim –

dominowały niewielkie galery, których przydatność wojskowa i dzielność morska

nie były wystarczające do nawiązania równorzędnej walki z nowoczesnymi flotami

Europejczyków. Z czasem dodatkowych kłopotów z marynarką wojenną Osmanów

dostarczało zjawisko kupowania stanowisk w dowództwie formacji – prowadziło to

do upadku jej sprawności i gotowości bojowej, czasem do takiego stopnia, że flota

miała trudności z opuszczeniem portu

176

.

Szczyt potęgi osmańskiej floty przypada na czasy panowania Sulejmana

Wspaniałego, a od czasu gigantycznej klęski pod Lepanto (w roku 1571), nigdy nie

odzyskała ona swojej dawnej siły i wpływów w basenie Morza Śródziemnego

177

.

Istotne usługi oddawali marynarce wojennej Osmanów różnej maści renegaci,

awanturnicy czy też skuszeni korzyściami wynikającymi ze współpracy z Imperium

morscy rabusie, z których bodaj najsłynniejszym był poturczeniec narodowości

greckiej Chajr-ad-Din Barbarossa. Osiągnął on wielkie sukcesy – otrzymał od

padyszacha tytuł paszy, założył w Afryce swoje własne pirackie państwo, a w końcu

został przez Sulejmana Wspaniałego nominowany na głównego admirała osmańskiej

floty i walczył w imieniu Imperium z potężną armadą Hiszpanów dowodzoną przez

Andrea Dorię. Zuchwały korsarz cieszył się łaską i uznaniem sułtana, aż do swojej

ś

mierci w 1546 roku, która dopadła go dopiero w jego własnym pałacu w Stambule,

kiedy cieszył się już zasłużoną „emeryturą”

178

.

176

R. Lewis, op. cit., s. 37-39.

177

Leksykon wiedzy..., s. 159.

178

J. Machowski, Pod czarną banderą, Warszawa 1970, s. 70-80.

- 37 -

1.4

Islamska ortodokosja a inne nurty religijne w Imperium

Jak wiadomo, religię oficjalną Imperium Osmańskiego, religię sułtana, dworu,

aparatu urzędniczego, ulemów i społeczeństwa teoretycznie stanowiła sunnicka

odmiana islamu opierająca się na szkole hanafickiej – oficjalnej szkole dynastii

Abbasydów, Seldżuków, a po nich Osmanów

179

. Miała ona przemożny wpływ na

kształt osmańskiego systemu prawnego, państwa i społeczeństwa. Jednak nie

oznacza to, że opisując życie religijne w państwie ottomańskim, nawet jedynie w

sposób uproszczony i ogólny, wystarczy ograniczyć się do wymienienia tej jednej

szkoły.

Przede wszystkim w Imperium Osmańskim żyła również duża ilość „ludzi

księgi” – tj. wyznawców chrześcijaństwa i judaizmu. Ich gminy i organizacje

religijne cieszyły się autonomią i były zarządzane przez własnych przywódców, a ich

duchowieństwo zostało nawet zwolnione z podatków

180

.

Jednak również społeczność islamska w Imperium daleka była od monolitu. Po

pierwsze sama szkoła hanaficka, jak na sunnicką szkołę prawa muzułmańskiego,

cechuje się niemałym pragmatyzmem i elastycznością

181

. Zwłaszcza we

wcześniejszych latach istnienia Imperium, aparat państwa i ulemowie wykazywali

pewną otwartość i tolerancję.

Przykładem tego może być wyrozumiałość administracji Osmanów jeśli chodzi o

prawa milletów chrześcijańskich – np. w wielu z nich całkowicie legalne było

pędzenie alkoholu, a Imperium Osmańskie ściągało podatki z tej działalności. W

niektórych

bałkańskich

sandżakach

przez

lata

funkcjonował

„podatek

bożonarodzeniowy”, pamiętający czasy chrześcijańskich panów, który dotyczył

uboju świń przed zbliżającym się świętem

182

.

Nie ulega wątpliwości, że zatwardziały konserwatysta islamski najchętniej

zakazałby obu bezbożnych procederów, a tym samym spowodował przeniesienie

działalności do „szarej strefy” i wywołał protesty ludności. Państwo osmańskie

zamiast tego czerpało zyski z podatków i unikało szerzenia niepokojów społecznych.

179

J. Danecki, op. cit., s. 222-223.

180

R. Lewis, op. cit., s. 15

181

J. Danecki, op. cit., s. 222-223;

H. Inalcik, op. cit., s. 193-199.

182

Sulejman Wspaniały..., s. 100-101.

- 38 -

Imperium w bardzo szybkim czasie przyswoiło też wywodzące się z „Frengistanu”

wynalazki jak artyleria, ręczna broń palna, starało się również przez lata naśladować

osiągnięcia Wenecjan w budowie okrętów wojennych.

Za czasów Mehmeda Fatiha, między zwolennikami al-Gazalego i ulemami

popierającymi tezy Ibn Ruszda, toczyły się debaty naukowe, a w państwie

ottomańskim działali wybitni uczeni specjalizujący się w naukach ścisłych –

matematycy i astronomowie

183

. Dopiero w późniejszych latach Imperium osmańscy

uczeni zaczęli przejawiać obsesyjną niechęć do wszelkich innowacji i fanatyzm.

Po drugie wśród mas ottomańskich chłopów, tak chrześcijan jak muzułmanów,

istniały silne tradycje religii ludowej w postaci rozmaitych przesądów, zwyczajów

czy kultu świętych miejsc jak głazy, prastare drzewa czy źródła, a także budowle,

rzeźbione głazy, kopce czy groby świętych mężów, derwiszów bądź pustelników.

Niektóre spośród miejsc świętych dla muzułmańskich wieśniaków, były za takie

uważane również przez chłopów wyznających chrześcijaństwo, a nawet przez

społeczności przedchrześcijańskie, pogańskie

184

.

Po trzecie w życiu religijnym osmańskich Turków ogromną rolę odgrywały

muzułmańskie bractwa mistyczne oraz różnego rodzaju islamskie sekty.

Funkcjonowało ich w Imperium bardzo wiele – dało się je liczyć w setkach, a

poszczególne zrzeszenia znacznie się od siebie różniły – zarówno pod względem

wyznawanych poglądów, organizacji, charakteru bractwa, aż po stosunek do

oficjalnej religii i państwa ottomańskiego.

Niektóre z bractw sufickich zyskały sobie tak wielką popularność i wpływy, że

stały się poważnymi partnerami, a nawet rywalami dla oficjalnych struktur

religijnych i władz państwowych

185

.

Raphaela Lewis opisuje znaczenie bractw sufickich następująco: „Większość z

nich powstała w XII i XIII wieku z inspiracji mistyków, którzy pragnęli nawiązać

bardziej intymny kontakt z Bogiem i tworzyli bractwa mające za cel

rozpowszechnianie ‘sekretnych nauk’ Muhammada – wiązanych z Prorokiem dla

nadania im autorytetu – jako wiedzy innej niż ta, którą zawierały hadisy dostępne dla

wszystkich wyznawców islamu. Na naukach tych opierały się reguły organizacyjne i

obrządki rozmaitych zakonów, a oschła bezosobowość ortodoksyjnego islamu z jego

183

H. Inalcik, op. cit., s. 189-191.

184

R. Lewis, op. cit., s. 49-53, 160.

185

Ibidem, s. 48.

- 39 -

prostą doktryną podporządkowania się dalekiemu, despotycznemu Bogu

powodowała, iż chętnie przyłączano się do tych zwartych, braterskich stowarzyszeń.

Będąc czymś pośrednim między sektą, klubem a stowarzyszeniem tajemnym

pozyskiwały one ogromną liczbę zwolenników (...) Ta popularność zakonów czyniła

je tak potężnymi, że określano je jako ‘religię w religii i państwo w państwie’...”

186

.

Bractwa derwiszów spełniały w społeczeństwie osmańskim dwojaką rolę –

religijno-filozoficzną oraz społeczno-polityczną.

Rola religijno-filozoficzna oznaczała w wielkim skrócie poszukiwanie

odmiennych od oficjalnych interpretacji prawd wiary oraz alternatywnych wizji

rzeczywistości, dążenie do Boga inną drogą (tarikat), niż czyniono to w religii

oficjalnej. W praktyce oznaczało to często włączanie do religii muzułmańskiej (i

twórcze rozwijanie) rozmaitych tradycji i wierzeń np. elementów szamanizmu,

tradycji i wierzeń pogańskich, pewnych wątków zaczerpniętych z chrześcijaństwa

czy judaizmu, a także godzenie z islamem rozmaitych poglądów natury filozoficznej

oraz rozwijanie muzułmańskich nauk ezoterycznych.

Ponadto bractwa sufickie, które cechowały się tolerancją i synkretyzmem oraz

nie posiadały surowego dogmatycznego oblicza sunnickiej ortodoksji, sprzyjały

pełnej szacunku i zrozumienia koegzystencji ze społecznościami niemuzułmańskimi,

jak również nawróceniom na islam

187

.

Rola polityczno-społeczna zakonów mistycznych i sekt wyrażała się w pełnieniu

przez nie w osmańskim społeczeństwie podobnych zadań jak stowarzyszenia, ruchy

społeczne i partie polityczne np. we współczesnych społeczeństwach europejskich. Z

pewnymi ruchami religijnymi najchętniej łączyły się określone grupy społeczne, a

ich odmienność religijna od oficjalnego prądu, mogła tak naprawdę oznaczać np.

niezadowolenie

z

podejmowanych

przez

administrację

osmańską

prób

centralizacyjnych.

Dobrym tego przykładem są powstania ludowe w Anatolii – w znacznej ilości

buntów brali udział turkmeńscy nomadzi, których tradycyjny styl życia stale

próbowała zmieniać i regulować osmańska biurokracja. Jak pisze Halil Inalcik

„powstania ludowe w Anatolii, których zasadnicze podłoże miało charakter

186

R. Lewis, op. cit., s. 47-48.

187

Sulejman Wspaniały..., s. 32.

- 40 -

społeczny i polityczny, niemal zawsze przybierały formę heretyckich ruchów

religijnych...”

188

.

Zaznaczyć należy, że w świecie islamu przybieranie religijnej formy przez ruchy

o charakterze społecznym i politycznym nie było niczym niezwykłym – już pierwsze

rozłamy w ummie i narodziny szyizmu zostały zainspirowane przez mający

charakter polityczny spór o sukcesję po proroku Mahomecie i pierwszym kalifie Abū

Bakrze

189

.

Oczywiście rola społeczno-polityczna zakonów nie ograniczała się do

działalności antypaństwowej i siania zamętu. Marian Bałczewski opisuje rolę bractw

sufickich następująco: „Kultura i edukacja Osmanów wiele zawdzięczała społecznej

posłudze religijnej derwiszów, modelujących swoim życiem i obyczajami pobożne i

głęboko ludzkie wzorce osobowe. Sufi współtworzyli i upowszechniali bogaty

dorobek umysłowy Arabii, Iranu i Turanu w dziedzinie literatury, poezji, filozofii,

sztuki, kaligrafii, architektury i muzyki, integrując go i wzbogacając na rozległych

drogach terytorialnej i duchowej komunikacji obszernego dominium osmańskiego.

Te zdobycze i osiągnięcia przenosili i krzewili nie tylko w gronie wykształconej

elity, ale także rozpropagowywali je wśród prostego ludu muzułmańskiego. Tym

samym spełniali rolę ożywczego sprzężenia zwrotnego między dorobkiem luminarzy

i erudytów islamskich, a owocną twórczością środowiskowych wykonawców wraz z

ich zapleczem świeckim i religijnym. Wychodząc naprzeciw potrzebom i

oczekiwaniom szerokich mas muzułmańskich i konfrontując nieortodoksyjny islam

ludowy i mistyczny z ortodoksyjnym, rutynowym i oficjalnym zapełniali lukę

wyznaniową i edukacyjną, której nie udało się zagospodarować ulemom i

meczetom”

190

.

Dobrym

przykładem

synkretycznego

tarikatu,

który

mimo

wybitnie

heterodoksyjnego charakteru, miał przez wiele lat uznanie dworu sułtańskiego, jest

bractwo bektaszije. W tarikacie tym łączy się islam o wyraźnie szyickim zabarwieniu

oraz elementy zapewne zaczerpnięte z szamanizmu, pogaństwa i chrześcijaństwa. W

zakonie nie stosowano się ściśle do nakazów szariatu – np. jego członkowie pijali

wino, w bektaszyckich nabożeństwach dżem na zasadach pełnej równości brały

188

H. Inalcik, op. cit., s. 202.

189

J. Danecki, op. cit., s. 268-271.

190

M. Bałczewski, op. cit., s. 73.

- 41 -

udział kobiety

191

, a elementem rytuału był również taniec

192

. Bractwo cieszyło się

ogromną popularnością wśród ludności wiejskiej oraz turkmeńskich nomadów, jak

również pewnymi wpływami wśród pozostałych grup społecznych. Co interesujące i

nieco zaskakujące, bektaszije stało się również uznanym przez władze państwowe

oficjalnym tarikatem oddziałów janczarskich, od 1591 roku derwisze bektaszyccy

zostali włączeni do 99 orty korpusu pełniąc w nim funkcje „kapelanów”, a szejch

bractwa został oficerem janczarów (tzw. „zupowym”)

193

.

Jakie były motywy powiązania tego zakonu z elitą armii osmańskiej, nie jest

sprawą do końca jasną. Trudno orzec, czy zaważył na tym fakt, że jego tolerancyjny,

otwarty i niedogmatyczny charakter, jakże odmienny od surowości ortodoksji

sunnickiej, a także obecność w nim pewnych zapożyczeń z chrześcijaństwa, mogły

być atrakcyjniejsze dla chrześcijańskich brańców, z których formowano oddziały

janczarskie

194

. Z pewnością z punktu widzenia sunnitów zakon ten musiał być co

najmniej kontrowersyjny – choćby ze względu na nieprzestrzeganie szariatu lub jeśli

wziąć pod uwagę, że odłam bractwa złożony z Turkmenów, zwanych czasem

pogardliwie kyzyłbaszami (czerwone głowy – od noszonych charakterystycznych

czapek), cechował fanatyczny szyizm i silne sympatie prosafawidzkie

195

.

Zakon bektaszije słynął jako niepokorny i wesoły, czego najlepszy dowód

stanowi przyjęcie przez bektaszyckich derwiszów za jednego ze swoich patronów

funkcjonującego w tureckim folklorze Hodży Nasreddina

196

– filuta i niesfornego

wesołka, którego główną bronią przeciw niesprawiedliwości i niedorzecznościom

ś

wiata jest kpina i żart.

Tarikat o innym charakterze powstał z inspiracji twórczością, poglądami i

osobowością perskiego poety i mistyka oraz miłośnika sztuki Dżelaleddina Rumiego.

Od przydomku swojego twórcy (Mewlana - „nasz mistrz”) zakon wziął swoją nazwę

– mewlewije.

Wpływy i popularność tego bractwa były w Imperium Osmańskim tak znaczne,

ż

e jego zwierzchnicy (czelebi) brali udział w ceremonii przepasania sułtana mieczem

Osmana Gaziego. Jego członkowie charakteryzowali się wysoką ogładą towarzyską

191

R. Lewis, op. cit., s. 48.

192

S. Guliński, Alewizm i bektaszyzm. Historia i rytuał, Kraków 1999, s. 140-142.

193

R. Lewis, op. cit., s. 36.

194

S. Guliński, op. cit., s. 85.

195

H. Inalcik, op. cit., s. 209-210.

196

Ibidem, s. 213.

- 42 -

oraz zamiłowaniem do muzyki i poezji. Słynęli oni też z wielkiej tolerancji

ś

wiatopoglądowej, pobożności i filantropii

197

.

W swoim postępowaniu naśladowali swojego mistrza, którego tolerancja była tak

wielka i powszechnie znana, że jego pogrzeb w 1273 roku ściągnął prawdziwe tłumy

– tak muzułmanów, jak i wyznawców chrześcijaństwa i judaizmu

198

.

Sam Dżelaleddin Rumi opisał w swoich wierszach doświadczenie mistycznej

ekstazy, w której wszelkie różnice rasy, religii i światopoglądu zniknęły, a on sam

wzniósł się ponad zasady szariatu. Za najskuteczniejszy sposób dla osiągnięcia

mistycznego zbliżenia z Bogiem uznał muzykę oraz taniec, co praktykowali jego

kontynuatorzy, dzięki czemu na zachodzie zostali nazwani „wirującymi

derwiszami”

199

.

Głównym dziełem Rumiego było „Masnavi-ye Ma’navi” („Mesnewi

mistyczne”), które stanowi swego rodzaju encyklopedię czy biblię sufizmu,

składającą się z sześciu ksiąg i 27 tysięcy wierszy o treści filozoficznej, etycznej i

religijnej

200

.

Bractwo miało typowo miejski charakter, cieszyło się popularnością wśród

uczonych, urzędników, poetów i muzyków, a jego siedziby (tekke) były

prawdziwymi centrami kultury i sztuki, a także ważnymi ośrodkami nauki języka

perskiego, poezji i literatury. Twórczość i działalność derwiszów mewlewije

odegrała ogromną rolę dla narodzenia się osmańskiej literatury, a także miała

zasadniczy wpływ na osmańską sztukę

201

.

Stosunek władz do tarikatów nie był jednoznaczny. W społeczeństwie

osmańskim derwisze i rozmaici święci mężowie cieszyli się powszechnie

szacunkiem i życzliwością prostego ludu, a również wyższe warstwy, a w tym

sułtani odnosili się do nich przyjaźnie i z respektem. Derwiszów zapraszano czasem

do pałacu, gdzie udzielali swoich rad, błogosławieństw oraz wznosili modły za

powodzenie różnych przedsięwzięć podejmowanych przez padyszacha i jego

wezyrów

202

.

Jednak charyzmatyczni derwisze, szejchowie i babowie mogli również stwarzać

dla władz poważne zagrożenie. Czasem ich jedno słowo starczało by wzniecić

197

M. Bałczewski, op. cit., s. 71.

198

Historia literatury perskiej i tadżyckiej, pod red. J. Rypka, Warszawa 1970, s. 134-135.

199

H. Inalcik, op. cit., s. 214-215.

200

Historia literatury..., s. 135.

201

H. Inalcik, op. cit., s. 214-216.

202

R. Lewis, op. cit., s. 49.

- 43 -

groźne antyrządowe demonstracje, a nawet powstanie. Niektóre bractwa posiadały

przy tym dostatecznie duże wpływy i bogactwo, by być potencjalnie

niebezpiecznymi przeciwnikami. Dlatego też władze starały się uzależniać zakony

od siebie bądź je poskromić, a także potrafiły być bardzo nieprzyjemne w stosunku

do szejchów, których popularność przekraczała tolerowane granice, nawet jeżeli

należeli do „propaństwowych” zakonów jak nakszbendije. Zdarzało się, że derwisze

tacy byli przenoszeni bądź przeganiani z miasta, więzieni, a nawet skazywani przez

władze na śmierć

203

.

1.5

Pozycja Imperium Osmańskiego w stosunkach międzynarodowych

Dominium osmańskie z niewielkiego i mało znaczącego państewka położonego

w Azji Mniejszej z czasem przekształciło się w rozległe imperium i światowe

mocarstwo. Za symboliczny moment uzyskania przez to państwo statusu

mocarstwowego można przyjąć zdobycie Konstantynopola przez Mehmeda

Zdobywcę w 1453 roku. Wydarzenie to autentycznie wstrząsnęło światem

chrześcijańskim (a nie tak odległe w czasie wyczyny łacińskich krzyżowców w tym

samym mieście zostały zapomniane), a nadało też nowy rozpęd ekspansji

muzułmańskiego „cesarstwa rzymskiego”.

Chrześcijański zachód ronił nieco krokodyle łzy nad losem umęczonych

wyznawców Chrystusa znajdujących się teraz pod panowaniem „niewiernego”

sułtana, choć nie zrobił praktycznie nic by temu scenariuszowi zapobiec. Warto

przypomnieć, że wszelką pomoc dla zagrożonego miasta papiestwo uzależniało od

proklamowania unii Kościołów. Ostatecznie została ona ogłoszona w 1452 roku (na

marginesie wzbudziło to wielkie oburzenie i niepokoje wśród poddanych cesarstwa),

a jakże potrzebna pomoc papieska nie nadeszła, nie licząc śmiesznie małej liczby

ż

ołnierzy – 200 piechurów

204

.

203

H. Inalcik, op. cit., s. 113, 201-216.

204

R. Lewis, op. cit., s. 14;

F. Babinger, Z dziejów imperium Osmanów. Sułtan Mehmed Zdobywca i jego czasy, Warszawa 1977,
s. 90-91;
S. Runciman, Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1994, s. 70-73, 152-153.

- 44 -

Późniejsze próby zwoływania krucjaty przeciw Mehmedowi Zdobywcy nie

przynosiły rezultatu. Tym samym Imperium Osmańskie rozrastało się bez większych

przeszkód podbijając kolejne kraje bałkańskie, a większy opór napotykało głównie

ze strony Węgier. W 1517 roku Imperium Osmańskie uzyskało rangę kalifatu wraz z

pokonaniem sułtanatu mameluckiego w Egipcie. Jednak i opór Węgier został

złamany i tam zatrzymała się zachodnia granica państwa. Na północy Imperium

Osmańskie opanowało wybrzeża Morza Czarnego, które tym samym stało się jego

morzem wewnętrznym, na południu rozciągnęło zwierzchność na niemal cały

Maghreb, a jego floty wypłynęły na Morze Czerwone. Na wschodzie Imperium

dotarło do Persji, gdzie toczyło ze zmiennym szczęściem wojny z safawidzkimi

szachami, aż i oni zostali pobici.

Na wiek XVI przypada apogeum potęgi osmańskiego państwa oraz jego

ekspansji terytorialnej

205

. W czasach tych siła Osmanów była na tyle wielka, że nie

musieli się oni szczególnie obawiać zagrożenia ze strony państw europejskich,

których partykularne interesy i niesnaski dość skutecznie uniemożliwiały

przedsięwzięcie większej wspólnej akcji zbrojnej przeciwko Turkom. Ostatecznie

jednak pochód Osmanów został powstrzymany (czego symbolem może być odparcie

wojsk Sulejmana Wspaniałego pod Wiedniem), a ich flota utraciła swoją dominującą

pozycję na wodach Morza Śródziemnego, czego początek stanowiła fatalna klęska

pod Lepanto.

W ciągu kolejnych dwóch setek lat pozycja Imperium Osmańskiego na arenie

międzynarodowej miała ulec diametralnej zmianie. Z państwa, które postrzegano

początkowo jako zagrożenie dla całego świata chrześcijańskiego, stopniowo stać się

ono miało jednym z mocarstw rywalizujących o wpływy w Europie, a wreszcie

państwem dużym rozmiarami, ale już niebędącym w stanie skutecznie konkurować z

rosnącymi w siłę rywalami. Pod koniec XVIII wieku sytuacja Imperium

Osmańskiego stawała się naprawdę trudna. Z jednej strony państwo to nadal

sprawowało formalną kontrolę nad olbrzymim obszarem rozciągającym się od

Mołdawii, Wałachii i Bałkanów (Węgry zostały bezpowrotnie stracone) po Egipt na

południu i terytoria dzisiejszego Iraku i Kuwejtu na południowym wschodzie.

Zwierzchność sułtanów osmańskich rozciągała się też na niemal całą Afrykę

Północną oraz aż po północne wybrzeża Morza Czarnego i tatarski Krym. Z drugiej

205

B. Lewis, op. cit, s. 40.

- 45 -

jednak strony w okresie tym coraz silniej dawały o sobie znać słabości i zacofanie

tego ogromnego wielokulturowego i wieloetnicznego tworu. Podczas gdy mocarstwa

europejskie przeżywały okres wzmożonego rozwoju i postępu cywilizacyjnego, w

państwie Osmanów dynamicznych zmian, mających miejsce w krajach

chrześcijańskich, zdawano się nie dostrzegać. Pod koniec XVIII wieku Imperium

było już daleko w tyle za państwami europejskimi tak pod względem gospodarczym,

technologicznym jak i militarnym

206

.

W wieku XVIII głównymi przeciwnikami Imperium Osmańskiego byli

Habsburgowie, a jego partnera stanowiła Francja. Jednak ostatnim wielkim zrywem

osmańskiego państwa przeciw Europie była druga wyprawa wiedeńska w 1683

roku

207

, której finał jest zapewne każdemu Polakowi dobrze znany, z racji ważnej

roli, jaką odegrała w nim armia dowodzona przez króla Jana Sobieskiego. W

późniejszych latach państwo ottomańskie już wielokrotnie zmieniało sojuszników i

przeciwników – wobec narastającej słabości nie mogło ono w pełni polegać na

pomocy żadnego z mocarstw, a musiało obawiać się zakusów każdego z nich. Od

północy postępowała ekspansja rosyjska w rejonie Morza Czarnego, a carat rościł

sobie prawo do „opieki nad chrześcijańskimi poddanymi sułtana”, co w praktyce

miało oznaczać wtrącanie się w wewnętrzne sprawy Imperium. Francja i Wielka

Brytania przejawiały zainteresowanie Egiptem oraz w mniejszym stopniu innymi

prowincjami

208

.

Z mocarstwa, które dwa wieki wcześniej budziło pomieszany z lękiem podziw u

chrześcijańskich adwersarzy, Imperium z czasem miało się stać państwem, które w

polityce europejskich mocarstw przestało być postrzegane jako pełnoprawny

podmiot i jednocześnie areną, na której ścierały się wpływy rywalizująych ze sobą

potęg. Już wojny toczone z Rosją pod koniec XVIII wieku wykazały, że bez pomocy

z zewnątrz państwo ottomańskie nie jest w stanie skutecznie się bronić przed agresją

jednego z europejskich mocarstw

209

. Kluczem do przetrwania stawało się zręczne

wykorzystywanie wzajemnych animozji pomiędzy pięcioma głównymi potęgami –

Anglią, Francją, Rosją, Austrią i Prusami, z których tylko te ostatnie nie zagrażały

poważnie integralności terytorialnej osmańskiego państwa.

206

W. Hale, op. cit., s. 13-14.

207

B. Lewis, op. cit., s. 43.

208

W. Hale, op. cit., s. 18-21.

209

Ibidem, s. 22.

- 46 -

W tych latach pojawiły się również pierwsze realne projekty mówiące o

pozbawieniu państwa osmańskiego suwerenności, a nawet jego całkowitym

unicestwieniu, które jednak nigdy nie zostały zrealizowane. Podkreślić trzeba, że w

większym stopniu zadecydowała o tym rywalizacja zazdrosnych mocarstw niż

faktyczna siła Osmanów

210

.

Ciekawostką jest, że jako pierwszy plan rozbioru Turcji wysunął bodajże papież

Pius II w 10 lat po upadku Konstantynopola, acz trudno nazwać jego pomysł

realnym

211

.

Faktem o kapitalnym znaczeniu dla Imperium Osmańskiego było też zrodzenie

się tożsamości narodowej i etnicznej oraz ideologii nacjonalistycznych u bałkańskich

chrześcijan, a w późniejszych latach również u niebędących Turkami wyznawców

islamu, jak Albańczycy czy Arabowie

212

. Na początku wieku XIX bezpośrednie

zagrożenie interwencją mocarstw utraciło na znaczeniu wobec zyskujących na sile

wystąpień mniejszości narodowych wspieranych przez europejskie potęgi

213

. Kolejne

prowincje osmańskie w Europie wybijały się na niepodległość, wobec czego

Imperium było bezradne.

Słabość rządu centralnego w Stambule sprawiała, że coraz większą

samodzielność zyskiwali też osmańscy gubernatorzy i wasale. Muhammad Ali,

gubernator Egiptu od 1805 roku, w ciągu swojego 40 letniego urzędowania

prowadził faktycznie niezależną od Imperium politykę (w 1841 roku uzyskał prawo

dziedziczenia Egiptu), a nawet toczył wojnę z sułtanem, który by go pokonać musiał

uciekać się do pomocy zagranicznej. Jego pozycja była tak silna, że całkiem realna

wydawała się możliwość przejęcia przez niego władzy w dominium ottomańskim, do

czego jednak wobec włączenia się w konflikt mocarstw europejskich nie doszło. Na

uwagę zasługuje śmiały program reform modernizacyjnych w armii, gospodarce i

administracji przeprowadzony przez Muhammada Alego przy wsparciu francuskim,

który miał się stać wzorcem dla tureckiego tanzimatu

214

.

W wieku XIX dla europejskiej dyplomacji Imperium Osmańskie było już tylko

„chorym człowiekiem Europy” – zacofanym, biednym i w gruncie rzeczy

210

Ibidem, s. 2-3, 22-23.

211

F. Babinger, op. cit., s. 241-242.

212

W. Hale, op. cit., s. 16.

213

Ibidem, s. 23.

214

Ibidem, s. 23-25.

- 47 -

barbarzyńskim państwem, godnym zainteresowania głównie ze względu na swoje

wartościowe prowincje

215

.

Jego agonia zakończyła się wraz z klęską państw centralnych w I wojnie

ś

wiatowej, po których stronie Imperium Osmańskie przystąpiło do wojny. Coraz

bardziej realne stawało się całkowite wymazanie tureckiego państwa z mapy świata

bądź uczynienie go okrojonym terytorium zależnym jednego z mocarstw. Jednak ten

czarny scenariusz nie ziścił się. Turcy prowadzeni przez charyzmatycznego lidera i

dowódcę wojskowego Mustafę Kemala Paszę, wywalczyli własne niepodległe i

wolne państwo, które miało się stać narodową Republiką Turecką.

1.6

Przyczyny słabości Imperium Osmańskiego

Przyczyn dla których Imperium Osmańskie zmieniło się w państwo słabe i

bezradne nie tylko wobec zagrożenia zewnętrznego, ale też w dużej mierze wobec

wystąpień narodowowyzwoleńczych własnych obywateli istniało bardzo wiele i

miały one różnorodny charakter. Przyczyny te można podzielić na zewnętrzne i

wewnętrzne, choć w gruncie rzeczy przyczyny pierwszego i drugiego typu zależały

od siebie wzajemnie, a

prawdziwie destrukcyjny wpływ na potęgę osmańskiego

państwa wywierały one jako system czynników.

Bernard Lewis wyróżnił w swojej klasycznej pracy „Narodziny nowoczesnej

Turcji” trzy przemiany, jak mówi „głównie o charakterze zewnętrznym”, które miały

kapitalny wpływ na sytuację Imperium Osmańskiego. Pierwszą z nich stanowiło

powstrzymanie ekspansji Osmanów w Europie, o którym wybitny orientalista

napisał: „Wydarzenie to można do pewnego stopnia porównać z ‘zamknięciem

granicy Stanów Zjednoczonych’, ale tutaj o wiele bardziej rujnującym w skutkach.

(...) Granica dostarczała państwu osmańskiemu, jego wojownikom i ludziom religii

pracy, a w głębszym sensie była raison d'être osmańskiej państwowości. (...) W

państwie osmańskim system organizacji wojskowości, cywilnej administracji,

podatkowy, posiadania ziemi był nastawiony na potrzeby kraju rozszerzającego się

215

D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000, s. 11-12.

- 48 -

drogą podboju i kolonizacji na ziemie niewiernych. Gdy granica zatrzymała się, a

nawet zaczęła się cofać, istniejący system nie odpowiadał już więcej poprzednim

wymogom”

216

.

Po drugie Bernard Lewis zwraca uwagę na rolę wielkich odkryć geograficznych,

których dokonywali Europejczycy oraz na ich wpływ na handel międzynarodowy.

Imperium Osmańskie czerpało znaczne korzyści z międzynarodowego handlu, który

w Europie zwykło określać się mianem handlu lewantyńskiego. Polegał on na tym,

ż

e towary z Indii i dalekiego wschodu, docierały statkami bądź drogą lądową do

obszaru zwanego Lewantem (obszar obejmował terytoria dzisiejszych Syrii, Jordanu,

Libanu i Izraela z Autonomią Palestyńską, a w szerszym znaczeniu tego słowa

również Turcję i Egipt

217

), a z niego za pośrednictwem kupców z miast włoskich

dobra przewożono dalej na rynki Europy

218

. Ekspansja Osmanów na ziemię

mameluków sprawiła, że przejęli oni kontrolę nad całym terytorium Lewantu, a tym

samym stali się pośrednikami w lukratywnym handlu międzynarodowym. Podbój

ziem mameluckiego sułtana sprawił, że dochody osmańskiego państwa uległy

podwojeniu

219

.

Wielkie odkrycia geograficzne oraz ekspansja handlowa i kolonialna Portugalii, a

następnie Anglii i Holandii miały stopniowo zakończyć erę osmańskiego prosperity

w handlu międzynarodowym – Morze Śródziemne miało stać się, jak pisze Bernard

Lewis, „martwymi wodami”, a na miejscu bogactwa i rozwoju w regionie pojawiła

się stagnacja

220

.

Po trzecie, również za zasługą odkryć geograficznych „Franków”, Imperium

Osmańskie doświadczyło groźnego kryzysu monetarnego. Napływ kruszców z

Nowego Świata, który wcześniej dotkliwie dał się we znaki ekonomice Hiszpanii,

bardzo boleśnie ugodził również społeczeństwo ottomańskie, w którym tradycyjnym

problemem były raczej braki metali szlachetnych, niż ich niekontrolowany,

nadmierny napływ. Raptowna i bardzo znaczna dewaluacja waluty osmańskiej

wywołała prawdziwy chaos w gospodarce i społeczeństwie Imperium, a władze

kompletnie nie wiedziały, jak sobie poradzić z narastającym kryzysem

221

.

216

B. Lewis, op. cit., s. 44-45.

217

Lewant [online], Dostęp: 5.6.2007, Dostępne w Internecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Lewant.

218

J. Sołdaczuk, J. Misala, Historia handlu międzynarodowego, Warszawa 2001, s. 36-37.

219

H. Inalcik, op. cit., s. 46.

220

B. Lewis, op. cit., s. 46-47.

221

Ibidem, s. 47-48.

- 49 -

Nie ulega jednak wątpliwości, że trudno zrzucić całą odpowiedzialność za złą

sytuację w Imperium na zestaw obiektywnie od niego niezależnych czynników

globalnych. Ciągłe zmienianie się sytuacji na świecie jest przecież rzeczą całkowicie

normalną, a zachodzące przemiany nie dotykały jedynie Imperium Osmańskiego.

Dlaczego właśnie dla państwa Osmanów skutki tych zmian miałyby się okazać aż

tak dalece fatalne? Jeżeli ich wpływ miałby być tak znaczny, to niewątpliwie

wynikało to ze specyfiki ottomańskiego państwa, społeczeństwa i jego instytucji.

W Imperium Osmańskim nigdy nie wytworzyła się rodzima warstwa

przypominająca zachodnią burżuazję, która odegrała ogromną rolę w rozwoju

europejskiego handlu, manufaktur, a wreszcie przemysłu. Przyczyna tego faktu jest

bardzo prosta – znaczna część bogatych kupców w Imperium Osmańskim nie

wyznawała islamu, a tym samym zawsze stanowiła drugą kategorię obywateli w

społeczeństwie

222

. Nie mogli oni uzyskać wpływu na politykę państwa, ani

skutecznie rozwijać swojej działalności w kraju rządzonym przez muzułmańskich

ulemów i wojskowych. Osmańskie cechy i monopole również stanowiły bardzo

poważny hamulec rozwoju gospodarczego. Brak konkurencji oraz niechęć tych

instytucji do innowacji technicznych prowadziły do tego, że gdy Wielka Brytania

wkraczała w erę rewolucji przemysłowej, w Imperium Osmańskim rzemieślnicy

produkowali nadal praktycznie tak jak w średniowieczu. Rzecz jasna nie mogli oni

wytrzymać konkurencji z wielokrotnie tańszymi towarami pochodzącymi z

europejskich fabryk, co w XIX wieku doprowadziło osmańskie cechy do

katastrofy

223

.

Podobny zastój i minimalizm przez wieki panował w osmańskim rolnictwie, a

sytuacja zdecydowanie pogorszyła się po załamaniu się systemu timariockiego. Nie

ulega wątpliwości, że wraz ze wzrostem znaczenia regularnych armii, artylerii i broni

palnej, kawalerzysta sipahi stał się na polach bitew mało przydatny i anachroniczny.

Jednak w klasycznym ustroju osmańskim pełnił on również funkcję urzędnika, który

pozytywnie wpływał na sytuację ottomańskiej wsi oraz nie eksploatował nadmiernie

jej mieszkańców, a także dbał o jej rozwój

224

.

Państwo starało się uzupełnić lukę w armii powstałą po kawalerzystach sipahi

dopuszczając do korpusu janczarów rodowitych Turków (co negatywnie wpłynęło na

222

Ibidem, s. 51.

223

H. Inalcik, op. cit., s. 168.

224

R. Lewis, op. cit., s. 155-156;

B. Lewis, op. cit., s. 49-50.

- 50 -

korpus oraz osłabiło instytucję dewszirme) oraz powołując do wojska wieśniaków i

tworząc z nich zarówno konne, jak i piesze oddziały żołdowe używające broni palnej

– sarydża i sejmenów

225

.

Rozwiązanie okazało się skuteczne, oddziały żołdowe złożone z chłopów

sprawdzały się znakomicie, ale ich utrzymanie okazało się kosztowne. Państwo

poszukując nowych źródeł dochodów przejmowało timary i próbowało zarządzać

nimi samo, a także zreformowało system podatkowy. Podatki od chłopów

przejmowano w pieniądzu, co jednak oznaczało wyraźne zwiększenie obciążeń,

szczególnie dla chrześcijan

226

.

W praktyce często w miejsce sipahi ziemię przejmowali faworyci sułtańscy,

spekulanci bądź osoby, które wykupiły sobie prawo do ściągania podatków z

określonego areału. Ci nowi panowie, w przeciwieństwie do sipahi, nie mieli

ż

adnego interesu w dobrobycie wieśniaków i często woleli bezlitośnie ich

eksploatować. Część z nich skupiła w swych rękach wielkie latyfundia, którymi nie

była w stanie kompetentnie zarządzać

227

.

W efekcie liczni wieśniacy porzucali swoje ziemie i próbowali szukać szczęścia

w miastach

228

, a także przyłączali się do rozbójniczych band, w których swoje

miejsce znajdowali również byli sipahi oraz ... żołnierze z nowych oddziałów,

którym państwo zalegało z wypłatą żołdu

229

.

Rozmieszczane na prowincji dla stłumienia niepokojów oddziały janczarów, a

także rzesze pozyskujących ziemię dworaków, szybko miały się upodobnić do

ś

redniowiecznego ziemiaństwa. Dorabiali się oni prawdziwych fortun na

pozbawionej skrupułów eksploatacji chłopów, a sytuacja wieśniaków na osmańskiej

wsi bardzo upodobniła się do tej, jaka panowała w średniowiecznej Europie

230

.

Z tych przyczyn taki rozwój rolnictwa, jaki miał miejsce np. w Wielkiej Brytanii,

gdzie eksperymenty angielskich farmerów spowodowały prawdziwą rolniczą

rewolucję, na gruncie osmańskim po prostu nie mógł zaistnieć

231

.

Przy słabym rozwoju gospodarczym Imperium tym większego znaczenia

nabierały dochody z handlu. Jednak praktyki stosowane tu tradycyjnie przez

225

H. Inalcik, op. cit., s. 60.

226

Ibidem, s. 60-62.

227

B. Lewis, op. cit., s. 49-50.

228

Sulejman Wspaniały..., s. 223.

229

H. Inalcik, op. cit., s. 62.

230

Ibidem, s. 62-63.

231

B. Lewis, op. cit., s. 50-53.

- 51 -

Osmanów miały przynieść opłakane skutki. W Imperium bardzo często posługiwano

się różnego rodzaju przywilejami handlowymi, jako instrumentem polityki

zagranicznej, co przynosiło nienajlepsze efekty dla rodzimych kupców i

wytwórców

232

. Przyznawane europejskim państwom ulgi handlowe i wolności

kupieckie, zwane bezterminowymi i wieczystymi kapitulacjami, sprawiały, że kupcy

zagraniczni zyskiwali coraz większą rolę w życiu gospodarczym Imperium,

przejmując od drugiej połowy XVI wieku nawet fracht między śródziemnomorskimi

portami Imperium

233

. Przywileje te wraz ze wzrostem siły ekonomicznej mocarstw,

stawały się coraz niebezpieczniejszym instrumentem, za pomocą którego państwa

europejskie penetrowały osmańską gospodarkę

234

. Beztroska polityka Osmanów

(wynikająca ze stosowania tradycyjnych doktryn handlowych nie przystających do

nowych warunków

235

) polegająca na swobodnym dopuszczaniu na własny rynek

wewnętrzny tanich towarów z merkantylistycznych krajów europejskich, z czasem

uzależniła gospodarkę Imperium od Europy, a w XIX wieku doprowadziła do

załamania się osmańskiego przemysłu

236

.

Jednak słabnąca gospodarka nie tłumaczy całkowicie głębi zacofania w jakim

znalazło się Imperium Osmańskie w porównaniu z krajami europejskimi, nie

tłumaczy dlaczego to bogate i potężne państwo, w którym tak wielką rolę odgrywali

uczeni, nie potrafiło samo się rozwijać i dokonywać ulepszeń i wynalazków oraz

dlaczego nie mogło się uczyć od krajów, w których dynamiczny rozwój miał

miejsce.

Jedną z cech muzułmańskiej części społeczeństwa osmańskiego było

lekceważenie, a nawet pogarda dla wyznawców innych religii niż islam, a uznawany

przez nią militarno-religijny paradygmat, tworzył kuszącą iluzję światłego domu

islamu oraz pogrążonego w chaosie i ciemnocie, skazanego na upadek świata

innowierców. Niewątpliwie tego typu poglądy nie sprzyjały wymianie kulturowej i

intelektualnej między oboma światami. Jednak owa wizja szczęśliwej, oświeconej

przez Boga krainy, którą obywatele Imperium Osmańskiego oczywiście dostrzegali

w swoim państwie, ogólnie rzecz biorąc nie sprzyjała również innowacyjności.

232

M. Bałczewski, op. cit., s. 52.

233

H. Inalcik, op. cit., s. 63.

234

M. Bałczewski, s. 25-26.

235

H. Inalcik, op. cit., s. 63.

236

Ibidem, s. 152.

- 52 -

Ulepszanie i reformowanie oświeconej przez Boga krainy jest przecież absurdem,

jeśli nie herezją i świętokradztwem.

Zdają się to potwierdzać fakty – tradycyjne osmańskie elity uważały, że dla

przezwyciężenia kryzysu targającego państwem, konieczne jest przywrócenie mocy

dawnym instytucjom i sposobom rządzenia

237

. W przeszłości poszukiwano recepty

na całkowicie nowe i dawniej nieistniejące wyzwania bądź wręcz nie potrafiono tych

wyzwań dostrzec, jak choćby w przypadku napływu towarów z przeżywających

rewolucję przemysłową państw europejskich. Brak zainteresowania „barbarzyńskim

Frengistanem” i studiowanie teologii nie mogły uświadomić licznym ulemom faktu,

ż

e idealne rozwiązania społeczne z przeszłości (chętnię przyjmowano za idealny

wzorzec państwo Sulejmana Wspaniałego

238

) już dawno straciły rację bytu, że ich

przywrócenie wobec całkowitej zmiany sytuacji, jest po pierwsze niemożliwe, a po

drugie, nawet gdyby się to udało, fakt ten niczego nie zmieni, bo instytucje te stały

się całkowicie anachroniczne i nieprzydatne wobec wyzwań współczesności. Choć z

pewnością istniały w Imperium Osmańskim jednostki, które dostrzegały

przynajmniej częściowo ten problem, to nie one miały zyskać decydujący głos w

państwie.

Marian Bałczewski zwrócił uwagę, że w społeczeństwie osmańskim, a zwłaszcza

wśród muzułmańskich ulemów, pod koniec XVI wieku narastał religijny fanatyzm,

dogmatyzm, konserwatyzm i nietolerancja światopoglądowa. Dodać trzeba, że

wobec obniżającego się stale poziomu nauczania, ulemów cechowała też coraz

większa ignorancja, na co narzekali również współcześni

239

.

W wyniku tej tendencji, w programach medres coraz mniejszą uwagę

poświęcano „niestosownym i szkodliwym” dziedzinom wiedzy – jak nauki ścisłe i

przyrodnicze, a środowisko naukowe przejawiało coraz większą niechęć wobec

wszelkich nowinek i innowacji, jako że mogłyby one naruszyć tradycyjny porządek.

Zdaniem Halila Inalcika na narastanie religijnego fanatyzmu i dogmatyzmu

mogły wpłynąć zanik tradycji pogranicza, rosnąca świadomość rangi Imperium jako

kalifatu oraz niepokoje związane z heretyckim i prosafawidzkim ruchem

kyzyłbaszów

240

.

237

M.Bałczewski, op. cit., s. 26.

238

Ibidem, s. 41.

239

M. Bałczewski, op. cit., s. 89.

240

H. Inalcik, op. cit., s. 195-196.

- 53 -

Wydaje się jednak, że w równym stopniu wpłynęły na to zabiegi ulemów, którzy

dążyli do utrzymania swojego uprzywilejowanego statusu społecznego w sytuacji

postępującej degeneracji ich środowiska – tak pod względem fachowym, jak i

etycznym. W tym sensie warstwa ulemów upodobniła się do całkiem

zdeprawowanego korpusu jaczarów.

Trzeba przy tym dodać, że osmański system hierarchi i awansów uczonych

sprzyjał nasilaniu się korupcji i protekcji, które z biegiem lat stawały się coraz

większą zmorą w tym środowisku. Droga do najwyższych stanowisk wśród ulemów

była bardzo długa i żmudna. By zostać wykładowcą jednej z najlepszych medres

uczony musiał odbyć nawet 40 lat studiów! Nic dziwnego, że niektórzy poszukiwali

sposobów „na skróty” do zrobienia kariery dla siebie lub swoich dzieci. Znany jest

przypadek, gdy szejch-ul-islam Menteşezade Abdürrahim Efendi mianował

profesorem jednej z medres dziesięcioletniego chłopca

241

.

Konkretnym przykładem pożałowania godnych efektów narastającego w

Imperium Osmańskim fanatyzmu religijnego może być zburzenie zbudowanego w

Konstantynopolu obserwatorium astronomicznego w 1580 roku. W tym akcie

główną rolę sprawczą odegrali konserwatywni ulemowie oraz ówczesny szejch-ul-

islam, który miał twierdzić, że zbudowanie przez sułtana obserwatorium

astronomicznego (miało ono zdaniem muftiego służyć bezbożnemu czarnoksięstwu)

sprowadziło na miasto zarazę. Budynek został zrównany z ziemią przez

janczarów

242

.

Innym przykładem tego, jak absurdalne efekty przynosił ten skrajny

konserwatyzm ulemów, może być fakt, że ze względu na niechętny stosunek tego

ś

rodowiska, aż do XVIII wieku w Imperium nie zezwalano na drukowanie książek w

języku arabskim i tureckim. Dopiero w 1727 roku Ibrahim Müteferrika otrzymał od

sułtana zezwolenie na założenie pierwszej w Imperium Osmańskim drukarni z

arabskimi czcionkami

243

.

W czasach kiedy radykalne ugrupowania fundamentalistów muzułmańskich

propagują swój dżihad za pomocą internetu i filmu video, fakt ten może wydawać się

zabawny, ale wcześniej w Imperium Osmańskim korzystano wyłącznie z ksiąg

241

M. Bałczewski, op. cit., s. 88-89.

242

H. Inalcik, op. cit., s. 193.

243

M. Bałczewski, op. cit., s. 80-81.

- 54 -

pracowicie przepisywanych przez zawodowych kopistów – ręcznie. Konieczność tę

uzasadniano oczywiście względami religijnymi

244

.

Marian Bałczewski skomentował konserwatyzm osmańskich uczonych

następująco: „W ten sposób rodzima elita umysłowa, która miała swój

niepodważalny, twórczy udział w przekształceniu przygranicznego bejlika w

ś

wiatowe mocarstwo (...) jednocześnie strzegąc zazdrośnie i umacniając swój

uprzywilejowany i przewodni status społeczny w wewnętrznej strukturze imperium,

utrzymywała całą wspólnotę muzułmańską w rozprzęgającym zastoju...”

245

.

Należy jeszcze tylko dodać, że upadek kondycji moralnej oraz rosnąca ignorancja

ottomańskich uczonych nie dotykały wyłącznie nauki i oświaty – w takim samym

stopniu wpływały na funkcjonowanie urzędów, które tradycyjnie obsadzali

członkowie tej ważnej warstwy, nie wyłączając wymiaru sprawiedliwości

246

.

Również system władzy osmańskiej przeżywał, a zarazem powodował spore

trudności dla państwa. Formalnie autokratyczną władzę posiadał padyszach, ale jak

już wiadomo, w praktyce rządy sprawowali jego urzędnicy i dworzanie.

Poczet władców osmańskich od czasu Sulejmana Kanuni może budzić zdumienie

bądź wręcz przerażać swoją niekompetencją (pomijając pojedyczne chwalebne

wyjątki). Same przydomki nadane tym sułtanom przez historię bądź stambulską

ulicę, sporo mówią o kalibrze i zdolnościach ówczesnych osmańskich władców –

„śpioch”, „opój”, „szalony” czy „przekupień” to kilka przykładów takich określeń

247

.

Obejmowanie władzy przez, delikatnie mówiąc, dość przeciętnie uzdolnionych

sułtanów, trudno jednak zrzucić na karb pecha prześladującego Imperium

Osmańskie. Winę ponosi za to sposób zorganizowania sułtańskiego dworu oraz

stosowane zwyczaje sukcesyjne.

Jeśli chodzi o te ostatnie, to w państwie ottomańskim po prostu nie uregulowano

prawnie kwestii sukcesji po sułtanie. Wierzono, że to Bóg winien zadecydować o

tym, który z pretendentów do tronu uzyska ostatecznie władzę. W praktyce

kandydaci musieli toczyć ze sobą walkę i rywalizować o poparcie ulemów,

urzędników, dworaków, a zwłaszcza janczarów. Dodatkową zachętę do rywalizacji

stanowił usankcjonowany prawnie przez Mehmeda II zwyczaj, który polegał na tym,

244

Ibidem.

245

Ibidem, s. 92.

246

Sulejman Wspaniały..., s. 223.

247

M. Bałczewski, op. cit., s. 52-60.

- 55 -

ż

e nowy sułtan po objęciu władzy miał prawo wymordować swoich braci, czyli

pozostałych pretendentów do tronu

248

.

Ten prawdziwie barbarzyński system miał jednak swoją zaletę – książęta

osmańscy w tych czasach wcześnie otrzymywali w zarząd prowincje, dzięki czemu

szkolili się w sprawowaniu władzy i polityce.

Za Mehmeda III pod koniec XVI wieku formalnie zniesiono okrutny zwyczaj (w

praktyce przypadki uśmiercania przez sułtanów własnych braci nadal się zdarzały), a

na jego miejsce wprowadzono inny. Książęta mieli być odtąd przetrzymywani w tzw.

kafesie (klatka) – specjalnym pawilonie, którego nie mogli opuszczać, a nawet

utrzymywać z niego kontaktów ze światem zewnętrznym

249

.

Pomysł ten teoretycznie miał ograniczyć chaos, jaki mogli powodować

rywalizujący ze sobą o władzę książęta, ale jak pokazuje historia nie spełniał on

dobrze tej roli.

W praktyce zwyczaj trzymania pretendentów do tronu w „klatce” nie był o wiele

bardziej humanitarny od poprzedniego, a konsekwencje, które przynosił kafes dla

państwa, trudno nazwać korzystnymi. Książęta nie tylko utracili możliwość

poznawania spraw polityki, ale też trzymanie ich w zamknięciu i ciągłym strachu,

negatywnie odbijało się na ich umiejętnościach, zdrowiu i kondycji psychicznej.

Sulejman II gdy urzędnicy z seraju przyszli oznajmić mu, że ma objąć tron, miał

ponoć zanosząc się łkaniem powiedzieć: „Jeśli zasądzono śmierć moją, powiedzcie,

ż

e tak jest. Pozwólcie mi zmówić modlitwę, a potem czyńcie swoją powinność. Od

dzieciństwa przecierpiałem w więzieniu 40 lat. Lepiej umrzeć natychmiast, niż

umierać po trochu każdego dnia. Jakąż trwogę gotowi jesteśmy znieść dla kolejnego

oddechu”

250

.

Ponadto kafes wzmógł wpływ na sprawy państwa oraz na obsadę stanowiska

sułtana janczarów, dworzan, serajowych koterii, eunuchów i kobiet haremowych, a

zwłaszcza królowych matek (valide sultan). Grupy i jednostki te zaciekle ze sobą

rywalizowały, knuły rozmaite spiski, a obsadzany na tronie sułtan, często bywał

zwyczajnym figurantem. Silny i charyzmatyczny przywódca mógł stanowić

zagrożenie dla pałacowych intrygantów oraz ich interesów, trudno zatem się dziwić,

ż

e tak często na osmańskim tronie zasiadali mało wybitni osobnicy.

248

H.Inalcik, op. cit., s. 71.

249

Ibidem, s. 72.

250

Ibidem.

- 56 -

Za panowania miernego sułtana, mógł jakoś jeszcze uratować sytuację Imperium

wielki wezyr, jeżeli oczywiście potrafił kompetentnie pokierować sprawami

państwa. Dobrym tego przykładem są wezyraty Mehmeda Sokollu Paszy za Selima

II czy znanego z twardości charakteru Mehmeda Köprülü za Mehmeda IV

251

.

Jednak równie często bywało, że o obsadzie stanowiska wielkiego wezyra

decydował przypadek, układy sił między dworskimi koteriami, intrygi, a także

kaprysy faworytów, haremowych kobiet bądź samego sułtana

252

.

Widać więc, że przemiany zewnętrzne rzeczywiście dogłębnie wstrząsnęły

osmańską strukturą społeczną i państwową. Nie ulega też wątpliwości, że to

charakter i specyfika tej struktury sprawiły, że wstrząs ten okazał się aż tak dotkliwy.

Niewielka elastyczność i zdolność adaptacji osmańskiego państwa, a także bazujący

na dogmatach i przesądach konserwatyzm oraz wywodzący się z niego brak

innowacyjności, zamknięcie społeczeństwa oraz zanik zdolności do wchłaniania

dorobku innych kultur, stanowiły główne przyczyny, dla których już przy

pierwszych poważniejszych wstrząsach gmach ten niemal całkowicie się rozsypał.

Doraźne próby naprawiania tego gmachu, które starano się podejmować, nie mogły

uratować sytuacji, jako że fundamenty na których opierało się Imperium stały się

zbyt zmurszałe i niepewne – rozpadły się bądź wypaczyły główne filary

podtrzymujące całą konstrukcję. Tym samym konieczna stała się gruntowna

przebudowa państwa oraz nadanie mu nowego kształtu.

251

M.Bałczewski, op. cit., s. 64.

252

Ibidem, s. 66.

- 57 -

Rozdział 2

Reformy i przemiany społeczne w państwie osmańskim

2.1

Próby reform przed epoką tanzimatu

Przed przystąpieniem do omawiania najwcześniejszych prób gruntownej reformy

systemu społecznego i struktur władzy w Imperium, warto przypomnieć, że wpływy

ś

wiata chrześcijańskiego były w państwie ottomańskim obecne od samego początku

jego istnienia. Nie dotyczy to jedynie wpływów podbitego przez Mehmeda II

Bizancjum, ale również świata zachodniego, choćby poprzez Cesarstwo Łacińskie i

jego instytucje utworzone przez uczestników IV krucjaty. Bernard Lewis zauważa,

ż

e na kształt osmańskiego systemu nadań lennych wpłynęły zarówno kultura

bizantyjska, jak i zachodnia. Przez wiele wieków Osmanowie potrafili się uczyć od

swoich rywali, czego innym przykładem może być zaadaptowanie przez nich broni

prochowej oraz wzorowanie się osmańskich stoczni na weneckich osiągnięciach w

dziedzinie budownictwa okrętowego

253

.

Co jednak istotne, o ile Turcy osmańscy dość chętnie uczyli się od niewiernych

ich sposobów walki (by później użyć ich przeciw nim), to nader rzadko znajdowały u

nich uznanie wynalazki i pomysły innej natury. Społeczeństwo osmańskie, nawet w

sytuacji gdy już wyraźnie podupadło, nadal uparcie broniło się przed „szkodliwym”

wpływem osiągnięć kultury „Franków”, wierząc w wyższość własnej cywilizacji i

wytworzonych przez nią instytucji

254

.

Warto przypomnieć, że od XVI wieku społeczeństwo osmańskie począł

stopniowo ogarniać narastający fanatyzm i konserwatyzm. Prowadziło to do tego, że

podejmowane przez pojedynczych dygnitarzy, często przy udziale poturczeńców,

inicjatywy zmierzające do zaszczepienia pewnych europejskich wynalazków na

gruncie osmańskim, napotykały liczne i poważne trudności. Dwoma głównymi

grupami, które często skutecznie torpedowały podejmowane przez trzeźwo

myślących dostojników wysiłki modernizacyjne, byli janczarzy oraz ulemowie.

253

B. Lewis, op. cit., s. 64-67.

254

Ibidem, s. 64-65.

- 58 -

Również przekonanie urzędników pałacowych i sułtana do „nowomodnych”

inicjatyw, nie zawsze należało do rzeczy łatwych.

Dochodziło czasem do dość zabawnych sytuacji – np. gdy wielki wezyr Topal

Osman Pasza, druga osoba w państwie, chcąc otworzyć nowoczesną szkołę

osmańskiej artylerii (pomagał mu w tym poturczeniec de Bonneval), musiał

zakładając ją działać nieomal w konspiracji, tak by o projekcie nie usłyszeli

janczarzy. Ci ostatni jednak jakoś się o niej dowiedzieli i wymusili jej zamknięcie

255

.

Istotnym wydarzeniem stała się również wojna z Rosją, która toczyła się w latach

1787-1792. Choć wojska osmańskie i wcześniej ponosiły porażki w starciach z

Europejczykami, to w tym konflikcie przewaga wojsk rosyjskich okazała się tak

miażdżąca, że wywołała w Imperium prawdziwy wstrząs. Jeden z tureckich

dygnitarzy miał po niej powiedzieć: „Nas było sto dwadzieścia tysięcy a Rosjan

osiem tysięcy. Ale oni nas zaatakowali i rozbili”. Klęska tych rozmiarów dosadnie

obnażyła ogromną dysproporcję między sprawnością bojową sił padyszacha i

Europejczyków

256

.

W tych niełatwych czasach obejmował rządy sułtan, który z pewnością był

osobowością nieprzeciętną – jeszcze przebywając w kafesie spiskował z grupą

postępowych dygnitarzy skupionych wokół wielkiego wezyra Halila Hamida Paszy,

w celu przejęcia władzy. Choć podstęp został wykryty, a wielu spiskowców zapłaciło

głową za swoje intrygi, to młody arystokrata nie został skazany na śmierć

257

.

Na uwagę zasługuje też fakt, że w młodym wieku zaczął on za pośrednictwem

swojego wysłannika prowadzić korespondencję z królem francuskim oraz że

przejawiał duże zainteresowanie sprawami Europy

258

.

W 1789 roku zasiadł na tronie sułtańskim jako Selim III. Przeszedł on do historii

jako pierwszy z sułtanów – wielkich reformatorów Imperium Osmańskiego.

Naglącą potrzebą państwa było oczywiście unowocześnienie i zreorganizowanie

podupadłych sił zbrojnych, ale problemów było znacznie więcej. Sułtan Selim III,

bodaj jako pierwszy z późnych władców osmańskich, nie próbował poszukiwać

inspiracji dla przezwyciężenia kryzysu państwa w Koranie i sunnie, a także w

tradycji i „złotym wieku Sulejmana”, lecz raczej starał się poznać instytucje i

255

Ibidem, s. 71-72.

256

J. Reychman, Dzieje Turcji od końca XVIII wieku, Warszawa 1970, s. 6.

257

M. Bałczewski, op. cit., s. 61-62.

258

B. Lewis, op. cit., s. 62.

- 59 -

rozwiązania utworzone przez tych, którzy odnosili spektakularne sukcesy –

Europejczyków.

W tym celu sułtan wysłał w 1791 roku swojego specjalnego wysłannika Ebu

Bekira Ratiba Efendiego do Austrii i innych państw europejskich z misją

przeprowadzenia studiów nad zachodnią organizacją wojska i władz oraz na temat

społeczeństwa i myśli politycznej Europy. Wysłannik wywiązał się z zadania i

przedstawił sułtanowi szczegółowy raport ze swoich obserwacji

259

.

Osmański monarcha nakazał również przetłumaczenie na własny użytek

nowouchwalonej Konstytucji 3 Maja

260

.

Na Selima III, osmańskich dygnitarzy, a także w pewnym stopniu ludność

Imperium miały również wywrzeć swój wpływ idee jakie niosła ze sobą wielka

rewolucja francuska. Jak stwierdził B. Lewis: „ W okresie rewolucji francuskiej po

raz pierwszy wielki ruch ideowy przeniknął barierę oddzielającą „dom islamu”;

znalazł on łatwe przyjęcie wśród muzułmańskich przywódców i myślicieli i poruszył

w większym lub mniejszym stopniu wszystkie warstwy muzułmańskiego

społeczeństwa”

261

.

Sugeruje on też, że kluczowym czynnikiem pozwalającym właśnie ideom

niesionym przez wielką rewolucję na wywarcie tak wyjątkowego w historii

Imperium wpływu na islamskie społeczeństwo, był jego niechrześcijański, a nawet

antychrześcijański charakter, co pozwalało muzułmanom na ich poznanie, bez

podrywania powagi własnej religii i tradycji

262

.

Choć w kręgach władzy osmańskiego państwa nie mogło być mowy o poparciu

dla ruchu, który splamił swoje dłonie krwią własnego monarchy oraz mimo tego, że

wśród ludności tureckiej nie istniała warstwa burżuazji skłonna przyjąć rewolucyjne

hasła za swoje, to jednak nie wykluczało to zainteresowania zmianami ustroju

państwowego oraz organizacją budzącą podziw armii Francuzów, a także

zapłodnienia myśli Osmanów nowymi dla niej koncepcjami

263

.

Najważniejsze zmiany, które zaszły w myśleniu społeczeństwa ottomańskiego

pod wpływem rewolucji, można wyrazić za pomocą trzech idei.

259

Ibidem, s. 83.

260

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 14.

261

B. Lewis, op. cit., s. 78.

262

Ibidem, s. 79-80.

263

J. Reychman, op. cit., s. 6-7.

- 60 -

Pierwsza z nich to wolność, którą wcześniej w Imperium Osmańskim

pojmowano prosto – jako przeciwieństwo bycia niewolnikiem. W wieku XIX pojęcie

to miało nabrać nowego znaczenia – przeciwieństwa zniewolenia zarówno przez

obce siły, jak też przez rodzimy despotyzm i autokrację

264

.

Druga idea to równość. W państwie osmańskim w pewnym sensie znana i na

swój sposób realizowana poprzez muzułmańskie niestanowe i egalitarne

społeczeństwo. Jednak rozpatrywanie idei równości w kontekście grup społeczno-

religijnych i narodowych, stanowiło w stosunku do tradycyjnych muzułmańskich

koncepcji niemałą nowość

265

.

Trzecia idea to narodowość. Jak wiadomo w Imperium Osmańskim przez wieki

funkcjonowała idea wspólnoty wyznawców jednej religii i poddanych dynastii, choć

idea narodu nie była całkiem nieznana

266

. Idee niesione przez rewolucję francuską

miały również wpłynąć na rodzenie się tożsamości narodowej wśród licznych grup

etnicznych żyjących w Imperium, w tym Turków.

Selim III z grupą proreformatorskich dygnitarzy zabrał się za uporządkowywanie

panującego w kraju bałaganu. Jego program reform został nazwany „nowym

porządkiem” (nizam-i cedid), a jego nazwa przylgnęła również do powołanych przez

sułtana nowych oddziałów wojskowych

267

.

Program był ambitny – jego głównym założeniem było stworzenie nowoczesnej

armii posiadającej dorównujące europejskiemu wyszkolenie i wyposażenie, a także

naprawa osmańskiej administracji i wzmocnienie rządu centralnego

268

.

Sformowano

całkowicie

nowe

oddziały

wojskowe.

Ich

uzbrojenie,

umundurowanie, szkolenie, a także musztra i regulaminy, którym je poddano

wzorowane

były

na

rozwiązaniach

europejskich.

W

podobnym

duchu

przeorganizowano osmańską flotę

269

.

Istotną rolę w programie odgrywały nowe szkoły wojskowe i morskie, które

zakładał sułtan. Zatrudniano w nich jako wykładowców i instruktorów głównie

oficerów z Francji, jako że w kraju było bardzo niewielu tego typu specjalistów.

Zakupiono też około 400 europejskich pozycji (głównie francuskich) na potrzeby

264

B. Lewis, op. cit., s. 80.

265

Ibidem, s. 80-81.

266

Ibidem, s. 81.

267

Ibidem, s. 84-87.

268

Ibidem;

J. Reychman, op. cit., s. 7-8;
M. Bałczewski, op. cit., s. 62.

269

J. Reychman, op. cit., s. 8.

- 61 -

nowej biblioteki. Wszyscy studenci pobierający nauki w nowych szkołach musieli

nauczyć się i biegle posługiwać językiem francuskim

270

.

Z polecenia sułtana przetłumaczono na turecki wiele prac poświęconych technice

wojskowej, strategii i taktyce

271

.

Sułtan wydał również szereg przepisów usprawniających pracę osmańskiej

administracji. Powołano specjalną kasę skarbową ds. finansowania reform. Państwo

odbierało lenna wojskowe tym, którzy nie spełniali należycie swoich powinności, a

także wprowadziło nowe podatki (np. na tytoń, wino, wódkę czy bawełnę).

Powołano tzw. radę dwunastu – osmański pierwowzór centralnej instytucji

kontrolnej

272

.

Zasługą Selima III było również zerwanie z nieroztropnym zwyczajem

osmańskim, który polegał na posługiwaniu się w kontaktach z obcymi państwami

wyłącznie obcymi ambasadorami w Stambule i pośrednictwem niemuzułmańskich

tłumaczy – dragomanów. Sułtan powołał stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne

Imperium Osmańskiego w Londynie, Paryżu, Wiedniu i Berlinie

273

.

Ambasadorom nakazano poznawanie języka i kraju do którego zostali wysłani, a

także przyswajanie sobie wiedzy i nauk użytecznych dla Imperium. Mimo

przydzielenia im do pomocy greckich dragomanów oraz młodych tureckich

sekretarzy, ci wywodzący się głównie z konserwatywnych ulemów i urzędników

pałacowych, nieznający zachodnich języków ambasadorowie, nie byli w stanie ani

się zbyt wiele nauczyć, ani uzyskać wielu przydatnych informacji

274

.

Trudność sprawiało im również radzenie sobie z europejskim protokołem

dyplomatycznym

275

.

Program reform Selima III od samego początku budził zdecydowany sprzeciw, w

tym również wśród dostojników skupionych wokół pałacu. Wielu z nich wyznawało

tradycyjny osmański pogląd o konieczności przywrócenia dawnego ładu oraz

głęboką pogardę dla innowacji zainspirowanych pomysłami „niewiernych”

276

.

Selim III i jego wąska grupa dostojników-reformatorów byli w istocie

osamotnieni w swoich działaniach. Ponadto ich posunięcia mogły naruszyć interesy i

270

B. Lewis, op. cit., s. 82, 87.

271

J. Reychman, op. cit., s. 8.

272

Ibidem, s. 7-8.

273

B. Lewis, op. cit., s. 88-90.

274

Ibidem, s. 89.

275

J. Reychman, op. cit., s. 8.

276

B. Lewis, op. cit., s. 84.

- 62 -

przywileje niektórych grup społecznych – szczególnie zaś korpusu janczarów. Także

gubernatorzy prowincji i osmańscy nowi feudałowie (w Anatolii zwani „panami

doliny”, a w Rumelii ajanami)

277

, którzy wobec osłabienia władzy centralnej, cieszyli

się zwiększoną niezależnością, nie byli zainteresowani zmianą tego korzystnego dla

siebie stanu rzeczy. Niechętnie spoglądali na projekty sułtana również ulemowie

(choć część bardziej światłych uczonych je popierała), a ludność dawało się dość

łatwo omamić występując w roli obrońcy wiary i tradycji

278

.

Pretekstem do wybuchu buntu przeciwko Selimowi III było ogłoszenie przez

niego zaciągu do wojsk nizam-i cedid. Prowodyrami antyrządowego wystąpienia byli

janczarzy, ale szybko dołączył do nich stambulski tłum, jak można przypuszczać

podjudzony przez fanatycznych ulemów. Janczarzy nie zadowolili się odwołaniem

przez sułtana proreformatorskich członków rządu, nominowaniem agi janczarów na

stanowisko wielkiego wezyra, ani nawet decyzją o rozwiązaniu nowego wojska.

Zmówili się z szejch-ul-islamem, który wydał fetwę sankcjonującą zrzucenie

sułtana-reformatora z tronu. W 1807 roku Selim III utracił władzę, a w rok później

został zamordowany

279

.

Jednak nowy sułtan Mustafa IV cieszył się zasiadaniem na tronie zaledwie jeden

rok. Zastąpił go Mahmud II, który bywa czasem określany mianem osmańskiego

Piotra Wielkiego

280

.

Sułtan ten rozpoczął swoje działania od przywrócenia porządku i wpływów

władzy centralnej w osmańskich prowincjach oraz ukrócenia samowoli miejscowych

notabli. Jego wysiłki przyniosły dobre efekty zwłaszcza w Anatolii oraz Rumelii,

natomiast nie udało mu się podporządkować samozwańczego i niepokornego

gubernatora Egiptu Muhammada Alego

281

.

Niekorzystny obrót jaki przybierały dla Imperium Osmańskiego powstania

greckie, skłonił Mahmuda II do powrotu do pomysłu Selima III – utworzenia

nowoczesnej armii. Sułtan jednak wykazał ogromną ostrożność i powołując nowy

korpus, de facto identyczny z wojskami nizam-i cedid, zadbał o uzyskanie dla tej idei

akceptacji najwyższych ulemów. Uciekł się przy tym do podstępu, gdyż przedstawił

277

Ibidem, s. 60-61.

278

J. Reychman, op. cit., s. 8-10.

279

B. Lewis, op. cit., s. 99-103.

280

Ibidem, s. 104.

281

Ibidem, s. 107-108.

- 63 -

powołanie tych nowych sił jako powrót do porządku z czasów Sulejmana. Nowym

pomysłem było przesunięcie części żołnierzy janczarskich do formowanej armii

282

.

Jak można było przypuszczać, janczarzy nie pogodzili się z tą próbą pozbawienia

ich uprzywilejowanej pozycji w państwie. Po raz kolejny zbuntowali się przeciwko

sułtanowi, acz tym razem miała ich spotkać przykra niespodzianka. Mahmud II

najwyraźniej pomny losu Selima III, dobrze się przygotował na ich rebelię.

Zbuntowani janczarzy stanęli naprzeciw wiernym sułtanowi żołnierzom (dla

pewności wyposażonym w działa), a jako że nie mieli poparcia tłumu i

konserwatywnych ulemów, zostali dość łatwo rozgromieni. Tych spośród nich,

którzy nie zginęli w walce wymordowano

283

.

Tym sposobem w roku 1826 Imperium Osmańskie pozbyło się jednej z

najbardziej zachowawczych i destabilizujących sytuację w kraju grup społecznych.

Ponadto mając wierną i dostatecznie silną armię Mahmud II, nie musiał się już

więcej obawiać rozruchów wywoływanych przez fanatycznych ulemów

284

. Był to

niewątpliwie przełomowy moment w historii Imperium – główne grupy

zachowawcze w państwie utraciły swoje przemożne wpływy.

Mahmud II kontynuował rozbudowę sił zbrojnych, a zarząd nad nimi powierzył

nowo mianowanemu urzędnikowi i oficerowi w jednym – seraskerowi. Wobec

rosnących rozbieżności między Imperium a Francją, o dosłanie instruktorów

poproszono Austrię i Prusy

285

.

Ze względu na potrzeby wojska, sułtan zakładał również nowe szkoły oraz mimo

protestów zdecydował się na wysłanie pierwszych tureckich studentów do szkół

zagranicznych. Choć działania Mahmuda II w sferze

edukacji podporządkowane były

przede wszystkim rozwojowi armii, to miały one znaczny wpływ na

upowszechnienie osiągnięć europejskich w nauce osmańskiej. Np. Ataullah Mehmed

– ulema znający zachodnie języki i posiadający ogromną wiedzę z różnych dziedzin,

dzięki swoim pracom i tłumaczeniom zrewolucjonizował osmańską medycynę. Z

kolei poturczeniec Hoca Đshak Efendi napisał tureckie kompendium nauk

matematycznych, które umożliwiło osmańskim studentom poznanie podstaw

europejskiej matematyki, fizyki i mechaniki

286

.

282

Ibidem, s. 108.

283

J. Reychman, op. cit., s. 20.

284

B. Lewis, op. cit., s. 109-110.

285

Ibidem, s. 111-112.

286

Ibidem, s. 114-118.

- 64 -

Mahmud II miał również zmienić zwyczaj korzystania przez Wysoką Portę z

usług greckich dragomanów, powołując Izbę Tłumaczeń przy osmańskim rządzie

(później

utworzono

też

analogiczne

instytucje

przy

poszczególnych

ministerstwach)

287

.

Sułtan włożył również sporo wysiłku w usprawnienie osmańskiej administracji.

Zniósł on pozostałości feudalizmu i systemu timariockiego, a przedstawiających

wartość sipahi przeniósł do oddziałów kawalerii żołdowej. Przeprowadzono też

powszechny spis ludności oraz dokonano pomiarów ziemi. Działania te usprawniły

dokonywanie poboru do wojska oraz zbieranie podatków. Innym osiągnięciem

Mahmuda II było objęcie kontrolą centralną muzułmańskich fundacji religijnych, z

których ogromne korzyści tradycyjnie czerpali ulemowie. Choć próba przejęcia ich

dochodów nie została zakończona całkowitym powodzeniem, to niewątpliwie sułtan

uczynił krok w dobrym kierunku

288

.

W centralizacyjnej polityce padyszacha swoją rolę odegrała utworzona za jego

rządów gazeta (pierwsza na świecie gazeta tureckojęzyczna), a także powołana z

sułtańskiego polecenia służba pocztowa. W gazecie tej ukazywały się głównie

informacje na temat zarządzeń władz oraz wyjątków z procesów sądowych, co

sprawiło, że stała się ona pozycją przeznaczoną głównie dla urzędników. Za rządów

Mahmuda II rozpoczęto również rozbudowę osmańskiej sieci dróg

289

.

Reformy sułtana objęły również ottomański rząd. Dywan został przekształcony w

Radę Państwa, wielki wezyr miał stać się premierem

290

, na miejscu tradycyjnych

urzędów stworzono ministerstwa oraz ustanowiono specjalną radę ds. reform, a także

rzecznika rządu. Jednakże struktura zreformowanych organów centralnych w

praktyce nie została istotnie zmieniona. Sułtan powoływał i dymisjonował członków

gabinetu wedle własnego uznania. Wprowadzono za to administrację cywilną –

oddzielono ją od komend wojskowych oraz od powiązań z lennami i administracją

dóbr oddawanych w dzierżawę. Za Mahmuda II zaczęto też wprowadzać zwyczaj

płacenia stałych uposażeń urzędnikom państwowym. Niestety pensje te były bardzo

287

Ibidem, s. 120.

288

Ibidem, s. 121-126.

289

Ibidem, s. 127-128.

290

Zmiana ta obowiązywała bardzo krótko – po niecałych 15 miesiącach przywrócono nazwę „wielki

wezyr”. Ibidem, s. 434.

- 65 -

niewielkie, co nie wpływało dobrze na poziom fachowy i etyczny urzędników, a o

doborze kadr nadal często decydowały układy i protekcja

291

.

Ważnym z punktu widzenia państwa krokiem było stworzenie urzędu podległego

wielkiemu muftiemu. Był to pierwszy krok w kierunku przemianowania w dużej

mierze niezależnych od władzy sułtańskiej ulemów na urzędników państwowych. Z

czasem kompetencje korporacji uczonych do mianowania sędziów i nauczycieli

przejęły odpowiednie ministerstwa, a sporządzanie fetw powierzono komitetowi

specjalistów funkcjonującemu w urzędzie wielkiego muftiego. Sam wielki mufti

miał posiadać jedynie głos doradczy (choć jeśli cieszył się autorytetem, mógł to

wykorzystać). Te kroki sułtana były ewidentnie wymierzone w ulemów

stanowiących potencjalną opozycję dla reform oraz dla samego władcy

292

.

Podobnie jak Piotr Wielki, który pozbawił rosyjskich bojarów ich bród oraz

upowszechnił stroje zachodnie, również sułtan-reformator wprowadził tu pierwsze

zmiany. Za jego decyzją, obowiązkowymi dla wszystkich stały się ubiory

europejskie z podkreślającym muzułmański charakter obywateli dodatkiem –

fezem

293

.

Nie da się jednak ukryć, że dokonana za Mahmuda II reforma rządu (a także

wielu innych instytucji) miała dość powierzchowny charakter. Wynikało to z

niepełnego zrozumienia europejskich instytucji oraz zasad na jakich one powinny

funkcjonować, a które próbowano przenosić na grunt osmański. Do właściwego ich

funkcjonowania byli potrzebni ludzie posiadający fachową wiedzę, a przede

wszystkim dobrze rozumiejący na czym polega ich rola i stanowisko. Starzy

urzędnicy pałacowi ze swoim tradycyjnym wykształceniem i światopoglądem nie

mogli tego rozumieć i nie radzili sobie, podobnie jak pierwsi ambasadorzy osmańscy

wysłani do Europy przez Selima III. Instytucje stworzone przez Mahmuda II dopiero

z czasem oraz wraz z napływem nowej generacji urzędników miały zacząć realnie

funkcjonować

294

.

Nie ulega jednak żadnej wątpliwości, że Imperium Osmańskie, które pozostawił

po sobie Mahmud II (zmarł w 1839 roku) było już innym państwem niż to, w którym

rządy obejmował. Instytucje powołane przez sułtana, choć dalekie od doskonałości,

291

Ibidem, s. 436-439;

J. Reychman, op. cit., s. 24.

292

B. Lewis, op. cit., s. 129-130.

293

J.-P. Roux, op. cit., s. 248.

294

B. Lewis, op. cit., s. 128-131.

- 66 -

oznaczały jednak ostateczne zerwanie ze skostniałą i anachroniczną przeszłością.

Elity osmańskie mogły też w dużo większym stopniu otworzyć się na Europę,

poznawać ją oraz uczyć się jej „tajemnic”. Ważnym osiągnięciem Mahmuda II było

uporządkowanie kraju, centralizacja władzy sułtańskiej, a także skuteczne

rozprawienie się z najbardziej reakcyjnymi środowiskami w państwie.

2.2

Epoka tanzimatu (1839-1876)

Tureckie słowo tanzimat oznacza reorganizację. Pod mianem epoki tanzimatu

miał być znany okres między rokiem 1839 a 1876, podczas którego wprowadzono

zmiany w niemal wszystkich sferach i dziedzinach życia państwowego i społecznego

w Imperium. Głównym architektem tego ambitnego planu był wielki wezyr Mustafa

Reşid Pasza. Realizacją projektu początkowo zajmował się on sam, a po jego śmierci

kontynuowali dzieło uczniowie – Ali Pasza i Fuad Pasza

295

.

Za symboliczny początek tego okresu reform przyjmuje się moment ogłoszenia

przez sułtana Abdülmecida Manifestu z Gülhane w 1839 roku. Zawierał on

postanowienia iście rewolucyjne dla teokratycznego państwa osmańskiego.

Padyszach w Manifeście nadał swoim poddanym prawa do bezpieczeństwa życia,

honoru i mienia oraz, co zapewne było najbardziej szokującą nowością dla

muzułmanów, zrównał obywateli bez względu na wyznawaną religię. Ponadto

dokument znosił dzierżawy podatków (które prowadziły do licznych nadużyć),

zapowiadał uregulowanie poboru do wojska oraz wprowadzenie publicznych i

uczciwych procesów sądowych dla wszystkich obywateli

296

.

Jak sugeruje Tomasz Wituch, uroczyste deklaracje sułtana w kwestii nadania

praw obywatelskich niemuzułmanom, w dużej mierze pozostały jedynie uroczystymi

deklaracjami, jako że ich ogłoszenie było nakierowane raczej na wywarcie wrażenia

na Europejczykach, niż na rzeczywistą zmianę tradycyjnego położenia chrześcijan i

ż

ydów w Imperium

297

.

295

T. Wituch, op. cit., s. 12-13.

296

B. Lewis, op. cit., s. 140-142.

297

T. Wituch, op. cit., s. 13-14.

- 67 -

Nie ulega jednak wątpliwości, że samo ogłoszenie tego typu pomysłu przez

kalifa-sułtana musiało być nie lada wydarzeniem dla wyznawców islamu. Ponadto

Manifest zerwał ze stosowaną przez Mahmuda II fasadą odbudowy porządku złotego

wieku Sulejmana mówiąc wprost o nowych instytucjach, reformach i innowacjach

298

.

Tym samym nie można mówić o tym, że Manifest nie odegrał większej roli.

Stanowił on drastyczne przecięcie tradycyjnie uformowanych poglądów na świat i

ottomańską teokratyczną monarchię. Niezależnie od intencji ogłaszającego go

sułtana, Manifest stał się kamieniem milowym w procesie przemiany osmańskich

poddanych w obywateli. Jego zasadnicze tezy zostały dodatkowo potwierdzone i

wzmocnione memorandum sułtańskim z roku 1856.

Reformy wprowadzone podczas okresu tanzimatu obejmowały rozmaite

dziedziny społecznej rzeczywistości. Istotnym elementem była modernizacja, a

raczej stworzenie nowego prawa w dziedzinach, które dotychczas pozostawały

nieuregulowane. Opracowano kodeks administracyjny i handlowy

299

(wzorowane na

rozwiązaniach francuskich), a także nowy kodeks karny, który stanowiąc syntezę

prawa francuskiego i szariatu, jednocześnie zakładał równość wszystkich poddanych

osmańskich wobec prawa

300

.

W epoce tanzimatu zniesiono również podatek pogłówny płacony zgodnie z

szariatem przez niemuzułmanów, acz równocześnie wprowadzono dodatkowe

obciążenie podatkowe dla osób nie służących w wojsku. Zmiana ta miała więc

charakter raczej symboliczny

301

.

Skodyfikowano też prawo gruntowe oraz powołano prowincjonalne katastry,

rejestrujące zmiany własności gruntów. Zmiana ta zrewolucjonizowała panujące w

Imperium stosunki społeczne, a miała też wpływ na sposób myślenia społeczeństwa

osmańskiego, choćby poprzez wprowadzenie nie znanego wcześniej pojęcia

własności prywatnej gruntów

302

.

W latach 1870-76 opracowano nowy kodeks cywilny, który był nowoczesny w

formie, acz w treści oparł się na muzułmańskim prawie religijnym

303

.

Reforma prawa zapoczątkowała tworzenie nowych sądów cywilnych, karnych, a

także trybunałów handlowych, które nie podlegały tradycyjnemu nadzorowi ulemów.

298

B. Lewis, op. cit., s. 141-142.

299

Z. śygulski jun., op. cit., s. 29.

300

B. Lewis, op. cit., s. 144.

301

J. Reychman, op. cit., s. 34.

302

T. Wituch, op. cit., s. 16.

303

B. Lewis, op. cit., s. 158-159.

- 68 -

Równocześnie nie zlikwidowano tradycyjnych sądów religijnych funkcjonujących w

milletach, co miało powodować bałagan i dokonywanie nadużyć

304

.

Jednak to, że nie zdecydowano się na radykalne zerwanie z sądami religijnymi i

zwyczajowymi oraz, że nowe przepisy prawne, nie wszystkie były na wskroś

„europejskie”, jest zrozumiałe. W ówczesnym społeczeństwie osmańskim nadal

istniała bardzo wąska grupa ludzi, którzy posiadali jakie takie pojęcie o europejskich

instytucjach, podczas gdy zdecydowana większość swoją umysłowością,

przyzwyczajeniami, poglądami i mentalnością nadal głęboko tkwiła w tradycyjnym

państwie islamskich kalifów.

Nagłe unicestwienie starego systemu i postawienie na jego miejscu zupełnie

nowego (czego w istocie oczekiwało wielu Europejczyków), mogło wywołać jedynie

poczucie alienacji społeczeństwa wobec nieznanych i obcych instytucji.

Kluczem do poznania Europy i zdobycia pewnej orientacji na temat jej kultury,

polityki i społeczeństwa była znajomość zachodnich języków obcych, która

umożliwiała nie tylko obracanie się w posługujących się nimi środowiskach, ale też

dawała dostęp do zagranicznej literatury. Stąd tę wąską część społeczeństwa zasilali

głównie oficerowie, urzędnicy i personel dyplomatyczny – sekretarze ambasad i

muzułmańscy dragomani oraz członkowie rządowej Izby Tłumaczeń.

Znamienne, że właśnie z tych środowisk wywodzili się trzej główni autorzy

planu reform tanzimatu

305

.

Podstawę systemu edukacji nadal stanowiły podlegające ulemom szkoły

religijne, które dawały uczniom i studentom nie tylko kiepskie, ale i nieprzystające

do współczesności, tradycyjne wykształcenie. Większość nowoczesnych szkół, które

istniały w Imperium, stanowiły uczelnie wojskowe. W epoce tanzimatu ten

niekorzystny stan rzeczy zaczął się wreszcie zmieniać.

W celu zmodernizowania tej sfery rzeczywistości powołano Radę Oświecenia

Publicznego (w 1846 r.), która z czasem miała się przekształcić w ministerstwo (w

1847 r.). Założenia były bardzo ambitne – chciano utworzyć system państwowych

szkół podstawowych i średnich, a nawet pierwszy osmański uniwersytet. Sułtan i

jego proreformatorscy urzędnicy nie zdecydowali się wprawdzie na tym

początkowym etapie modernizacji systemu oświaty na zerwanie z prymatem religii

304

T. Wituch, op. cit., s. 16-17.

305

B. Lewis, op. cit., s. 152-153.

- 69 -

w sprawach edukacyjnych, ale podjęli próbę skończenia z tradycyjnym

nadzorowaniem edukacji przez islamskich uczonych

306

.

W tym celu w 1846 roku Abdülmecid wydał dekret, którym formalnie odbierał

korporacji ulemów kontrolę nad systemem szkolnictwa oraz przekazywał szkoły

elementarne państwu

307

.

Jednakże realizacja tego ambitnego planu okazała się bardzo trudna i kosztowna.

Jej początkowe efekty nie były szczególnie imponujące jeśli chodzi o ilość

zakładanych szkół i kształconych uczniów

308

.

W praktyce w szkołach elementarnych wszystko zostało „po staremu”, a nowe

szkoły średnie pierwszego stopnia (rüşdiye) zakładano w dość powolnym tempie.

Dopiero w drugiej połowie XIX wieku zaczęło powstawać ich więcej. Utworzono też

szereg nowych szkół wyższych stopni (między innymi elitarne liceum w Galacie,

Szkołę Nauk Wojskowych, Szkołę Sztabu Generalnego, Szkołę Pedagogiczną,

Cesarską Szkołę Administracji, Cesarską Szkołę Prawniczą, Cesarską Szkołę

Medyczną, Szkołę Sztuk Pięknych, Szkołę Handlową, Szkołę Rolniczą, Szkołę

Rzemiosł). Jeśli chodzi o uniwersytet, to został on wprawdzie otwarty w 1870 roku,

ale notoryczne braki wykwalifikowanej kadry powodowały, że nie mógł on na dobre

ruszyć aż do 1900 roku. Według danych osmańskich (trudno ocenić na ile

wiarygodnych) w 1895 roku do państwowych szkół różnych stopni uczęszczało już

33,5 tys. chłopców, co oznaczało, że w kwestiach edukacji poczyniono wielkie

postępy

309

.

Posiadanie kadr wykształconych w nowych szkołach oraz przeprowadzenie

reformy prawa umożliwiło zwolennikom modernizacji przebudowanie administracji

centralnej i prowincjonalnej państwa. Wreszcie stało się możliwe zorganizowanie w

Imperium Osmańskim nowoczesnych urzędów państwowych

310

.

Stworzono nowy podział administracyjny terytorium państwa dzieląc je na 27

dużych jednostek zwanych wilajetami, a na ich czele stawiając obdarzonych

znacznymi kompetencjami gubernatorów (wali)

311

.

Ottomańscy reformatorzy z epoki tanzimatu przykładali dużą uwagę do spraw

armii, co biorąc pod uwagę ciągłe zagrożenie zewnętrzne i wewnętrzne oraz liczne

306

Ibidem, s. 148-149.

307

J. Reychman, op. cit., s. 29-30.

308

B. Lewis, op. cit., s. 148-149.

309

T. Wituch, op. cit., s. 14-15.

310

Ibidem, s. 14.

311

B. Lewis, op. cit., s. 452-455.

- 70 -

wojny (głównie obronne) toczone przez Imperium, nie było z ich strony żadną

ekstrawagancją, lecz żywotną potrzebą państwa. Podczas epoki tanzimatu

ujednolicono podział na jednostki w armii, a także hierarchię i stopnie. Kraj

podzielono na okręgi wojskowe, w każdym z nich lokując osobny korpus. Dbano o

regularne dostawy wyposażenia oraz wypłacanie żołdu, a także podejmowano

wysiłki by poprawiać uzbrojenie

312

.

Czasy tanzimatu przyniosły również pierwsze poważne usprawnienia w

dziedzinie komunikacji, do czego niezbędna była pomoc zagranicznych spółek.

Pojawiły się pierwsze stałe połączenia morskie między Stambułem, a innymi

portami, a także rozpoczęto budowę pierwszych linii kolei żelaznej. W tych czasach

miał się również pojawić w państwie ottomańskim telegraf. Natomiast dość wolno

przebiegała rozbudowa sieci drogowej

313

.

Sytuacja w przemyśle poprawiała się wolno, jako że przestarzałe rodzime

zakłady rzemieślnicze miały wielką trudność z nawiązaniem konkurencji z towarami

europejskimi. Pozytywną zmianą było zniesienie reglamentacji towarów dla cechów,

co stworzyło warunki dla swobodniejszego rozwoju produkcji rzemieślniczej

314

. W

połowie wieku XIX niektóre wytwórnie dywanów zatrudniały nawet ok. 1000

robotników, ale sposoby produkcji pozostawały w nich zacofane. Próby zakładania

fabryk dekretami sułtańskimi przez Abdülmecida, mimo dobrych chęci,

ekonomicznie w większości okazały się niewypałami

315

. Głównymi produktami

eksportowymi Imperium były w tym czasie wytwory rolnictwa, rzemiosła i

hodowli

316

. Państwa europejskie chętnie importowały z Imperium również surowce

mineralne

317

.

W epoce tanzimatu podjęto również śmiałą próbę zreformowania i

unowocześnienia finansów państwowych, a także utworzono bank centralny, który

nazwano Bankiem Osmańskim. Był on spółką kapitałową, w której przeważające

udziały miał kapitał zagraniczny – największe kapitał francuski

318

.

312

T. Wituch, op. cit., s. 13.

313

Ibidem, s. 17-18.

314

J. Reychman, op. cit., s. 35.

315

B. Lewis, op. cit., s. 529-530.

316

T. Wituch, op. cit., s. 18.

317

J. Reychman, op. cit., s. 30.

318

T. Wituch, op. cit., s. 16.

- 71 -

Bank ten wyemitował pierwszy w historii Imperium pieniądz papierowy, który

miał raczej charakter obligacji skarbowych

319

.

Mimo podjętej próby reformy, finanse Imperium stawały się coraz

poważniejszym problemem. Przebudowa kraju rodziła duże koszty, rósł deficyt

budżetowy i zadłużenie zagraniczne. Fortunę pochłaniały administracja i wojsko,

edukacja, jak również prowadzona w całości przez zagraniczne spółki rozbudowa

linii kolejowych. Państwo osmańskie podjęło wielki wysiłek by doścignąć Europę,

ale nadal nie posiadało ono sprawnej i dynamicznej europejskiej gospodarki,

przemysłu, nowoczesnego rolnictwa, handlu, które mogłyby ten wysiłek

sfinansować. W roku 1871 spłata zaciągniętych pożyczek i procentów wyniosła 34%

dochodów państwa. Narastający kryzys finansowy sprawiał, że pieniądze z

opóźnieniem otrzymywali urzędnicy i armia

320

.

Dodatkowy kłopot reformatorów miał wynikać z jednego poważnego

zaniedbania, którego się dopuścili – realizując swoje projekty modernizacyjne,

usprawniając administrację i ograniczając wpływy niechętnych nowościom grup

społecznych, jednocześnie w żaden sensowny sposób nie zreformowali systemu

władzy Imperium. Co więcej, w związku z osłabieniem tradycyjnie ograniczających

władzę sułtana grup i instytucji (jak janczarzy, ulemowie czy nawet haremowe

piękności

321

) oraz wraz z dostarczeniem władcy nowych, sprawnych instrumentów

kontroli i nadzoru, nieświadomie przygotowali miejsce pod uformowanie się

despotyzmu i tyranii

322

.

Choć Mahmud II przemianował wielkiego wezyra na premiera i dworskich

dostojników na ministrów, a tanzimat usprawnił te urzędy i upodobnił je do ich

odpowiedników funkcjonujących w Europie, to w Imperium Osmańskim nie

powstały żadne instytucje kontrolujące bądź ograniczające samego padyszacha. Jego

jedna decyzja wystarczyła, by np. odwołać cały rząd lub obsadzić na stanowisku

wielkiego wezyra nawet całkowitego ignoranta.

Pierwszym sygnałem ostrzegawczym było objęcie tronu przez Abdülaziza, który

w przeciwieństwie do swojego brata Abdülmecida, okazał się człowiekiem

gwałtownym, upartym, popędliwym i kapryśnym. Dość szybko jego poczynania

319

B. Lewis, op. cit., s. 145-146.

320

T. Wituch, op. cit., s. 18, 28-30.

321

Wbrew pozorom ich wpływy bywały również pozytywne – np. niektóre z nich potrafiły przekonać

sułtana do łagodniejszego traktowania chrześcijan.

322

B. Lewis, op. cit., s. 155-156.

- 72 -

zaczęły utrudniać pracę reformatorom, choć Ali Pasza i Fuad Pasza potrafili jakoś się

z nim ułożyć i kontynuować modernizację

323

.

Sytuacja uległa wyraźnej zmianie na gorsze po śmierci obu wielkich

reformatorów. Sułtan nie chcąc się znaleźć w cieniu kolejnego wybitnego wielkiego

wezyra, obsadzał to stanowisko dość miernymi osobnikami (wyjąwszy Midhata

Paszę, który jednak utracił to stanowisko już po dwóch miesiącach urzędowania), a

na dodatek często ich zmieniał. Oznaczało to, że w sytuacji narastania poważnego

kryzysu finansowego, w państwie nikt nie próbował się z nim uporać, bo na

kluczowych stanowiskach zasiadały osoby o dość skromnych kwalifikacjach. Te

rozgrywki Abdülaziza doprowadziły do tego, że państwo znalazło się na krawędzi

bankructwa. Sam sułtan został zrzucony z tronu

324

.

Bardzo ciekawe i znamienne są przy tym okoliczności w jakich Abdülaziz utracił

władzę. Przypadek ten pokazuje, jak bardzo zmieniły ówczesne społeczeństwo

ottomańskie dotychczasowe wysiłki modernizatorów. Abdülaziz został pierwszym w

historii sułtanem Imperium Osmańskiego, którego pozbawiła tronu liberalna i dążąca

do dalszych reform opozycja.

Podejmowane przez reformatorów wysiłki modernizacyjne odnosiły również

skutki, których nie przewidywali ich twórcy. Choć próbowali oni naśladować przede

wszystkim techniczne i organizacyjne osiągnięcia kultury europejskiej, to otwarcie

się państwa wyłącznie na „użytkowe” sfery życia „Franków” nie było możliwe.

Wraz z poznawaniem przez część społeczeństwa zachodnich języków oraz

nawiązywaniem przez nich znajomości oraz obracaniem się w towarzystwie

Europejczyków, w „kurtynie ideowej” która tradycyjnie odgradzała „dom pokoju”

od „domu wojny” pojawiły się szczeliny, którymi napływały nowe myśli, pojęcia i

idee.

Pierwsi reformatorzy, w tym również twórcy tanzimatu, europeizowali swoje

instytucje i urzędy czasem dość powierzchownie, kopiując pewne zewnętrzne,

widoczne dla nich aspekty instytucji zachodnich. Tworzyli ich swoiste obrazy, nie

wgłębiając się dostatecznie w treść i sens tych nowych rozwiązań, co często

wynikało z woli wywarcia za granicą wrażenia, że Imperium jest krajem

nowoczesnym.

323

Ibidem, s. 156.

324

T. Wituch, op. cit., s. 28-36.

- 73 -

Jak napisał Tomasz Wituch: „Większość ustanawianych (w epoce tanzimatu –

przyp. G. O.) instytucji była jakby obcymi ciałami wszczepionymi w społeczeństwo.

ś

adna ze zmian nie zapowiadała nawet możliwości podważenia teokracji sułtańskiej.

Spowodowało to z czasem przepaść między wąską elitą ludzi wykształconych już

według nowych reguł i w obrębie nowych, o europejskim programie szkół, a

zdecydowaną większością społeczeństwa żyjącego nadal w zamkniętym kręgu

teokracji muzułmańskiej”

325

.

W sytuacji tej miał zrodzić się ruch dość sceptycznie oceniający obecną politykę

władz. Początkowo miał on charakter głównie intelektualny i literacki. Za ojców tego

prądu uważa się Đbrahima Şinasiego, Ziyę Paszę i Namıka Kemala. Te trzy osoby

miały też się stać pionierami tureckiej nowej literatury i dziennikarstwa

326

.

W roku 1865 z tego ruchu intelektualistów i pisarzy wyłoniła się niewielka

zorganizowana grupa opozycjonistów, która później miała być znana jako

młodoosmanie

327

.

W ogólnym zarysie jej członkowie uznawali konieczność przyspieszonej i

gruntownej europeizacji Imperium Osmańskiego, do czego niezbędna miała być

reforma systemu politycznego państwa. Autokratyczne i teokratyczne rządy sułtana

miały zostać ograniczone poprzez wprowadzenie świeckiej i parlamentarnej

monarchii konstytucyjnej

328

.

Nie oznaczało to jednak, że ruch ten potępiał i negował wartość kultury, tradycji i

dorobku dawnego Imperium Osmańskiego. Przeciwnie – młodoosmanie krytykowali

reformatorów epoki tanzimatu między innymi ze względu na ich ślepe zapatrzenie

we wzorce europejskie i poszukiwali inspiracji w źródłach własnej kultury – np. Ziya

Pasza szydził z niezgodnego z duchem osmańskim naśladownictwa wzorców

zachodnich, a Namık Kemal starał się łączyć idee europejskie (w tym Monteskiusza i

Rousseau) z religią muzułmańską i szariatem, a uzasadnienia dla konieczności

utworzenia rządów parlamentarnych poszukiwał w Koranie

329

.

Na czasopisma wydawane przez członków tego nowego ruchu intelektualno-

literackiego spadły pierwsze w historii Imperium Osmańskiego ograniczenia

działalności prasy. Późniejsza aktywność polityczna grupy młodoosmanów miała

325

Ibidem, s. 13.

326

B. Lewis, op. cit., s. 171-183.

327

Ibidem, s. 190.

328

T. Wituch, op. cit., s. 19-20.

329

B. Lewis, op. cit., s. 173-182.

- 74 -

ś

ciągnąć na nich represje – zesłania, więzienie. Z tych powodów przez pewien czas

młodoosmanie zmuszeni byli działać na emigracji

330

.

Znaczenie ruchu, z którego wyłonili się młodoosmanie, było dla Imperium

ogromne, choć sama organizacja spiskowa nie miała odegrać wielkiej roli politycznej

w procesie modernizacyjnym Imperium. Członkowie ruchu, w tym pisarze i

dziennikarze, wprowadzili i spopularyzowali w świadomości społecznej Osmanów

szereg wcześniej nieznanych pojęć i idei.

Mieli swój znaczny wkład w stworzenie nowej literatury tureckiej – zerwali z

kwiecistym, sztucznym i dla większości narodu niezrozumiałym stylem osmańskim

w pisarstwie, a wprowadzili do niego i ożywili wcześniej uznawany za wulgarny i

potoczny język turecki. Dokonali też wielu przekładów klasycznych dzieł

europejskich z różnych dziedzin na turecki, dzięki czemu umożliwili poznanie

kultury „Franków” również osobom nieznającym języka obcego. W kwestiach

politycznych ruch domagał się przede wszystkim przekształcenia Imperium

Osmańskiego w monarchię konstytucyjną i parlamentarną, przy czym występowała

tu pewna naiwność – część młodoosmanów patrzyła na wprowadzenie konstytucji

nieco jak na idealną receptę, która uzdrowi wszelkie dolegliwości państwa

331

.

Za sprawą członków ruchu młodoosmanów miał się również ukształtować prąd

intelektualny zwany osmanizmem, który postulował wytworzenie w wieloetnicznym

i wieloreligijnym społeczeństwie Imperium solidarności opartej na lojalności i

przywiązaniu do ottomańskiego państwa. Intelektualiści uważali, że dzięki

powołaniu parlamentu oraz zapewnieniu mniejszościom reprezentacji, uda się

połączyć te różnorodne żywioły religijne i etniczne w jedną wspólnotę obywateli

Imperium

332

.

Pomysł ten w dobie wzrastania wśród mniejszości religijnych świadomości

etnicznej i narodowej okazał się mało realny, co stało się jasne w latach

późniejszych.

Idee młodoosmańskie były popularne m. in. wśród grupy współpracowników i

urzędników związanych z osobą sprawnego administratora i liberała Midhata

Paszy

333

.

330

Ibidem, s. 185-193.

331

T. Wituch, op. cit., s. 27-28.

332

Ibidem, s. 25-26.

333

Ibidem, s. 34-35.

- 75 -

Grupa ta miała odegrać swoją rolę w toku wydarzeń z roku 1876, który

przyjmuje się często za symboliczny koniec epoki tanzimatu. Był to okres bardzo

burzliwy, nawet jak na warunki państwa osmańskiego. Narastający kryzys

finansowy, do którego przyczynił się swoją polityką kadrową również sułtan

Abdülaziz, powodował coraz większy chaos w państwie. Buntowało się chłopstwo, a

szczególnie chrześcijanie, którym zwiększony ucisk fiskalny dawał się mocno we

znaki. Rosła też presja zagraniczna mocarstw, szczególnie po rzeziach bałkańskich

dokonanych przez osmańskie quasi-wojskowe oddziały utworzone ad hoc do

wygaszenia buntów

334

.

Równocześnie wzrastały niepokoje wśród ludności muzułmańskiej. Uaktywnili

się fanatyczni ulemowie, którym osłabienie władzy centralnej, umożliwiło wyrażenie

swojego niezadowolenia. Ich gromy spadały przede wszystkim na wielkiego wezyra,

ale pośrednio też na sułtana, który miał poprzez swoje zgubne innowacje

doprowadzić kraj do chaosu. Sytuacja padyszacha stawała się coraz bardziej

dramatyczna, zaś w tej sytuacji na pierwszy plan wysunął się Midhat Pasza i jego

liberalne stronnictwo

335

.

W wyniku inspirowanego przez nich przewrotu, Abdülaziz został obalony, a miał

go zastąpić Murad V, który znany był ze swoich liberalnych poglądów i sympatii.

Książę jeszcze za rządów Abdülaziza utrzymywał kontakty z organizacją

młodoosmanów, w tym również z uciekinierami przebywającymi na emigracji

336

.

Jednakże w związku z objawami choroby psychicznej, które miał ponoć

przejawiać nowy sułtan, ogłoszono, iż jest on niezdolny do kierowania państwem.

Został on pozbawiony władzy, a na tronie Imperium Osmańskiego zasiadł jego brat

Abdülhamid II

337

.

Midhat Pasza uzgodnił w poufnych rozmowach z sułtanem, iż ten nie sprzeciwi

się wprowadzeniu w Imperium Osmańskim konstytucji. Jednak Abdülhamid II nie

miał zamiaru być tłem dla poczynań innego polityka, ani tym bardziej figurantem.

Nie zamierzał tym samym wydać konstytucji, która miałaby faktycznie ograniczyć

jego władzę. Dlatego też, mimo że ustawa zasadnicza została ostatecznie ogłoszona

334

Ibidem, s. 31-34.

335

Ibidem, s. 34-35.

336

B. Lewis, op. cit., s. 200-201.

337

Ibidem.

- 76 -

23 grudnia 1876 roku, to jej kształt w praktyce oznaczał, że dążący do wprowadzenia

rządów parlamentarnych Midhat Pasza poniósł w swych planach klęskę

338

.

W praktyce osmańska konstytucja zamiast ograniczyć jedynie zatwierdziła

autokrację monarchy – mógł on w każdej chwili rozwiązać parlament, a wyłaniana w

całości z sułtańskiej nominacji izba wyższa, mogła skutecznie zawetować każdą

uchwałę izby niższej, która wywodziła się z wyborów. Wysoka Porta odpowiadała

wyłącznie przed monarchą, a sam monarcha nie odpowiadał przed nikim. Ponadto

sułtan stawał się najwyższym autorytetem w kwestiach świętego prawa i wyłącznie

on decydował, które z przepisów są z nim zgodne. De facto oznaczało to, że każde

prawo wymagało jego aprobaty. Choć konstytucja mówiła sporo o swobodach i

prawach obywatelskich, to w praktyce sułtan miał wg. ustawy zasadniczej posiadać

prawo do uwięzienia lub zesłania każdego obywatela, którego uznał za

niebezpiecznego dla państwa. Podobnie fasadowy charakter miała deklarowana przez

ustawę

równość

obywateli

wobec

prawa,

którą

obwarowano

licznymi

ograniczeniami. Jedynym faktycznym ograniczeniem władzy głowy państwa było

nadanie parlamentowi wyłącznego prawa zatwierdzania budżetu

339

.

Choć konstytucja ta przeszła do historii pod mianem „Konstytucji

Midhatowskiej”, to była ona raczej kpiną z jego liberalnych i reformatorskich

poglądów, którą jednak zgodził się uznać. Później zaś miało stać się jasne, że sułtan

zdecydował się uchwalić ustawę zasadniczą tylko ze względu na chęć wywarcia

wrażenia na Europejczykach i pod naciskiem liberałów, nie zaś z woli dokonania

faktycznej reformy.

Nie mniej, dokument ten miał swoje znaczenie – dzięki niemu Imperium

Osmańskie odbyło swój pierwszy eksperyment z funkcjonowaniem parlamentu,

który mimo, że posłowie nie zostali wyłonieni w prawdziwych wyborach (wybory

przypominały bardziej nominację niż elekcję

340

) oraz nie mieli szczególnych

kwalifikacji, ani zrozumienia dla funkcji jaką mieli pełnić, przyniósł pewne

pozytywne rezultaty. Parlament stał się forum, na którym delegaci z całego państwa

mogli wymienić się uwagami na temat sytuacji w ich prowincjach, co czasem

prowadziło do interesujących i konstruktywnych dyskusji

341

.

338

T. Wituch, op. cit., s. 38-41.

339

Ibidem, s. 39-40.

340

Ibidem, s. 42.

341

B. Lewis, op. cit., s. 207-208.

- 77 -

Nowością był również sam fakt, że władza sułtana została ograniczona przez

najwyższy akt prawny państwa, podczas gdy wcześniej teoretycznie nie istniały dla

niej żadne ograniczenia. Jak pisze Tomasz Wituch: „Ogłoszenie konstytucji było,

ogólnie mówiąc, uznaniem, iż państwo jest instytucją odrębną w stosunku do władcy

i że wola władcy nie staje się automatycznie prawem wyznaczającym jego losy”

342

.

Trudno powiedzieć co dokładnie zadecydowało o tym, że Abdülhamid II

zdecydował się zakończyć żywot osmańskiego parlamentu i konstytucji już 14 lutego

1878 roku. Czy były to właśnie powyżej wymienione względy, czy raczej

zadecydował fakt, że posłowie ośmielali się korzystać z jedynego prawa, jakie

faktycznie im przysługiwało podczas sesji parlamentarnych – prawa do wyrażania

krytycznych dla poczynań sułtana i jego ministrów poglądów? Trudno orzec co

przeważyło, ale parlament i konstytucja osmańska zostały zniesione, a Abdülhamid

II zabrał się za rządzenie na swój własny sposób.

2.3

Czas rządów Abdülhamida II i jego reformy (1876-1909)

Gdy Abdülhamid II mianował Midhata Paszę wielkim wezyrem, niektórzy z

liberałów być może jeszcze się łudzili, że nowy sułtan okaże się przychylny ich

ideom. Jednak ten władca Imperium Osmańskiego miał przejść do historii jako

cyniczny i bezwzględny autokrata, który nie zamierzał się z nikim dzielić

sprawowaną władzą.

Okazało się, że nominowanie Midhata Paszy – reformatora cenionego

szczególnie przez Anglików, było z jego strony jedynie zagrywką taktyczną, mającą

wywrzeć wrażenie na zagranicy, w związku z mającą się odbyć konferencją

międzynarodową

343

.

Koniec konferencji miał również oznaczać rychły koniec urzędowania Midhata

Paszy, który został odwołany ze stanowiska i skazany na banicję

344

.

342

T. Wituch, op. cit., s. 39-40.

343

B. Lewis, op. cit., s. 205-206.

344

Ibidem.

- 78 -

Wydarzenie to nie spotkało się w tym czasie z głośniejszymi protestami

młodoosmanów, gdyż większość z nich podchodziła krytycznie do zbytniej

ustępliwości Midhata Paszy wobec sułtana i dworu

345

.

Tymczasem Abdülhamid II, jako że jego władza już okrzepła, nie miał zamiaru

dłużej tolerować obecności liberałów w stolicy. Gdy tylko nadarzyła się okazja w

postaci spisku związanego z młodoosmańską opozycją Alego Suaviego, zarówno

zwolennicy Midhata Paszy jak i młodoosmanie zostali skazani na zesłanie

346

.

Sam ojciec pierwszej osmańskiej konstytucji wrócił do kraju, po przyznaniu mu

pod naciskiem brytyjskim zezwolenia, ale niemal natychmiast został aresztowany i

oskarżony o udział w zabójstwie sułtana Abdülaziza, a w efekcie skazany na śmierć.

Nacisk zagranicy wymógł zmianę wyroku na zesłanie, ale w Hidżazie dokąd trafił

Midhat Pasza i tak zginął zamordowany w okrutny sposób

347

.

Choć młodoosmanie często krytykowali rządy twórców tanzimatu Fuada Paszy i

Alego Paszy jako despotyczne, to jednak nie ulega wątpliwości, że dopiero za

Abdülhamida II, który miał zostać nazwany przez przeciwników i Europejczyków

„krwawym sułtanem”, nastały w Imperium Osmańskim prawdziwie ciężkie czasy dla

ś

rodowisk opozycyjnych i liberalnych.

W pewnym sensie Abdülhamid II powrócił do najdawniejszych zwyczajów

sprawowania władzy w Imperium Osmańskim – tzn. osobistego przewodzenia

państwu przez sułtana, z pośrednictwem swoich urzędników, ale w nowych czasach i

warunkach oraz w związku z wykorzystaniem przez niego nowoczesnych środków

technicznych i organizacyjnych, rządy te bardziej przypominają nowoczesną

totalitarną dyktaturę, niż monarchię dawnych Osmanów. Abdülhamid II przejawiał

prawdziwie chorobliwą podejrzliwość i nieufność wobec wszystkich i wszystkiego,

dlatego też starał się sam kontrolować i ręcznie sterować wszelkimi sferami życia

państwa. Za jego czasów rządy Wysokiej Porty w istocie skończyły się i ustąpiły

miejsca wszechwładzy wąskiej grupki najbliższych współpracowników monarchy

(których oficjalne funkcje nie pokrywały się z ich faktyczną działalnością),

całkowicie od niego zależnych, a tym samym, zabiegających o jego łaskę, nie zaś o

interes państwa. Złowrogiego obrazu tych czasów dopełnia utworzenie i rozrost

sułtańskiej tajnej policji oraz sieci szpiegów w całym kraju. W praktyce sułtan dławił

345

T. Wituch, op. cit., s. 41-42.

346

Ibidem, s. 46.

347

B. Lewis, op. cit., s. 217;

J. Reychman, op. cit., s. 42.

- 79 -

wszelką inicjatywę i samodzielność państwowych organów, czym je degenerował i

demoralizował, drastycznie ograniczał swobodę i hamował rozwój społeczeństwa, a

tym samym utrudniał faktyczne unowocześnianie się państwa i poważnie szkodził

procesowi modernizacji, choć nie było to jego zamierzeniem

348

.

Rządy Abdülhamida II oznaczały również zmianę w podbudowie ideologicznej

jego władzy i państwa osmańskiego. Za jego czasów szczególnej siły w stosowanej

przez państwo ideologii miały nabrać pierwiastki panislamizmu. Ta doktryna,

czerpiąca swoje źródła bezpośrednio z Koranu i sunny Proroka, zakłada jedność

wspólnoty muzułmańskiej oraz wyższość tej religijnej więzi ponad wszelkimi

podziałami i więziami o innym charakterze, jak więzi etniczne, narodowe czy nawet

rodzinne

349

.

Podobne pierwiastki można odnaleźć w oficjalnej doktrynie dawniejszego

Imperium Osmańskiego. Sułtani osmańscy, szczególnie odkąd zaczęli pełnić funkcje

kalifów i opiekunów świętych miast islamu, odwoływali się do tego typu uczuć

muzułmanów w swej polityce. Jednak wraz z wkroczeniem na drogę reform

europeizacyjnych i słabnięciem tradycyjnych podstaw władzy sułtana, również ta

religijna retoryka musiała stracić na znaczeniu. Nie sprzyjała jej również sytuacja

międzynarodowa i ingerencja mocarstw europejskich w sprawy Imperium. Wyrazem

tej tendencji było ogłoszenie Manifestu z Gülhane, który zrównywał innowierców z

muzułmanami, jak też uchwalenie konstytucji z roku 1876, która choć zatwierdziła

władzę sułtana-kalifa, to jednak formalnie stała się nad nim nadrzędna, co oznaczyło

zerwanie z tradycyjną pozycją władcy osmańskiego na szczycie społeczeństwa, z

racji samego bycia sułtanem-kalifem.

Abdülhamid II, zapewne częściowo pod wpływem narastania fanatycznych

nastrojów w społeczeństwie, które były podsycane przez ciągłe postępy wojsk

europejskich, zdecydował się podnieść nieco już zakurzony sztandar kalifa islamu i

ponownie wznieść go wysoko do góry, a nawet wyżej niż czynili to wcześniejsi

sułtani osmańscy.

Panislamizm dostarczał Abdülhamidowi II również użytecznego instrumentu w

polityce zagranicznej – swoistego straszaka dla mocarstw kolonialnych, które mogły

obawiać się wezwania do świętej wojny, skierowanego przez najwyższego

348

T. Wituch, op. cit., s. 50-53.

349

S. Chazbijewicz, Islam a polityka, [w:] „Dziś. Przegląd społeczny”, nr 8/2005 [online], Dostęp:

10.6.2007, Dostępne w Internecie: http://www.dzis.com.pl/archiwum_all.php3?nr=08_2005.

- 80 -

przywódcę islamu do muzułmanów zamieszkujących ich terytoria zależne i

prowincje. Tomasz Wituch zastanawia się wręcz, czy ta forma szantażu politycznego

nie stanowiła głównej przyczyny, dla której Imperium Osmańskie za Abdülhamida II

mogło cieszyć się tak długo relatywnym spokojem ze strony mocarstw

350

.

Panislamska polityka sułtana miała też swoje szkodliwe z punktu widzenia

interesu państwa konsekwencje, a przy tym również tragiczne. Narastający i

dodatkowo podsycany przez Abdülhamida II fanatyzm religijny muzułmanów w

późniejszych latach obrócił się na niespotykaną dotąd skalę przeciwko ludności

niemuzułmańskiej. Polityka ta zaogniła, a gdzieniegdzie rozpaliła konflikty religijne

między poddanymi osmańskimi różnych wyznań (sprzyjała im rosnąca świadomość

narodowa i etniczna chrześcijan) prowadząc do buntów i okrutnych akcji

odwetowych ze strony osmańskiej armii i muzułmańskich milicji formowanych

przez władze doraźnie dla wygaszenia niepokojów. Najgłośniejszy oddźwięk miały

rzezie dokonywane na ludności ormiańskiej, gdzie liczba ofiar miała sięgnąć

dziesiątek tysięcy. Konflikty te miały również fatalnie wpłynąć na wizerunek

Imperium Osmańskiego i samego sułtana, a także wyraźnie osłabić jego pozycję na

arenie międzynarodowej

351

.

Przy tym wszystkim Abdülhamida II nie można jednak nazwać fanatycznym

wrogiem przemian europeizacyjnych, ani konserwatywnym reakcjonistą. Sułtan

chciał unowocześnienia kraju, ale uważał, że trzeba je zaprowadzić odgórnie i w

dużej mierze za pomocą siły.

W praktyce kontynuował on wiele spośród reform, które rozpoczęły się za

czasów epoki tanzimatu – jak stwierdził Bernard Lewis: „Pomijając politykę,

pierwszy okres panowania Abdülhamida był tak samo okresem ważnych zmian i

reform, jak każdy inny okres od początku stulecia. Zrealizowano wówczas wiele

spraw, które były ledwie rozpoczęte lub zarysowane za czasów poprzednich

władców, bardziej znanych ze swego reformatorskiego zapału. Nie będzie przesady

w stwierdzeniu, że właśnie w owych wczesnych latach panowania Abdülhamida cały

ruch tanzimatu – prawna, administracyjna i oświatowa reforma – osiągnął dojrzałość

i punkt kulminacyjny”

352

.

350

T. Wituch, op.cit., s. 80-81.

351

Ibidem, s. 59-66, 89.

352

B. Lewis, op. cit., s. 218.

- 81 -

Główną rolę w procesie modernizacji za czasów Abdülhamida II odgrywał wielki

wezyr Mehmed Said Pasza. W swoim memorandum poświęconym potrzebnym

państwu reformom, które przedstawił sułtanowi w 1880 roku, zwrócił on uwagę na

dwa główne problemy hamujące proces unowocześniania – oświatę, jako kwestię

najważniejszą oraz na wymiar sprawiedliwości. Wielki wezyr szczególny nacisk

położył również na problem finansów państwa

353

.

Ten ostatni kłopot, który Abdülhamid II odziedziczył po poprzednikach, był

najbardziej naglący. W 1879 roku Imperium było zmuszone ogłosić swoją

niewypłacalność wobec zagranicznych wierzycieli – innymi słowy ottomański skarb

państwa zbankrutował

354

.

W 1881 roku ustanowiono Zarząd Długu Publicznego, w którego skład wchodzili

przedstawiciele państw, którym Imperium Osmańskie zalegało ze spłatami pożyczek.

Instytucja ta miała na celu zapewnienie państwom-wierzycielom odzyskanie długów,

a dla realizacji tego zadania przyznano jej szerokie kompetencje

355

.

Zarząd przejął dochody z monopoli państwowych oraz w znacznym stopniu z

ceł, a także należności od lenników sułtańskich (np. z Egiptu i Bułgarii), zapewniając

wierzycielom spłatę zobowiązań. Wprawdzie spłaty te miały być niższe niż wynikało

to z warunków zaciągniętych pożyczek, ale za to regularne i pewne

356

.

Choć tym samym finanse ottomańskie i gospodarka popadły w znaczną

zależność od zagranicy, to było to konieczne posunięcie dla wyjścia państwa z

kryzysu finansowego, w którym się znalazło. Na pewno była to lepsza sytuacja, niż

gdyby europejscy wierzyciele zdecydowali się na odebranie należności za pomocą

armii.

Ponadto Zarząd Długu Publicznego miał odegrać jedną bardzo pozytywną rolę –

jego zorganizowana administracja dostarczyła wzorców i impulsu dla porządnej

modernizacji ottomańskiego systemu finansowego, za co wcześniej z nienajlepszym

skutkiem próbowali się zabierać autorzy tanzimatu. Zarząd wymusił również na

Wysokiej Porcie prowadzenie rozsądnej i ostrożnej polityki finansowej

357

.

Ustabilizowanie sytuacji finansowej państwa, choć kosztowne, stanowiło na

pewno sukces sułtana (choć można stwierdzić, że w równym stopniu była to zasługa

353

Ibidem, s. 219-220.

354

T. Wituch, op. cit., s. 54-55.

355

J. Reychman, op. cit., s. 48.

356

T. Wituch, op. cit., s. 55.

357

Ibidem, s. 55-56.

- 82 -

Zarządu Długu Publicznego). Za czasów Abdülhamida II dokonano również innych

istotnych dla państwa i społeczeństwa ottomańskiego zmian. Zgodnie z założeniami

Mehmeda Saida Paszy, czyniono starania dla polepszenia systemu oświaty.

Największe osiągnięcia zanotowano w poprawie szkolnictwa wyższego, czego

ukoronowaniem było otwarcie uniwersytetu. Założono łącznie 18 nowych i

jednocześnie nowoczesnych szkół wyższych i zawodowych (choć niektóre z nich

funkcjonowały dość krótko). Modernizowano też już działające szkoły, w tym

zmieniono program nauczania Liceum w Galacie na bardziej „turecki”.

Wybudowano również wiele nowych szkół typu rüşdiye oraz sieć nowych szkół

ś

rednich pierwszego i drugiego stopnia (idadi). Prócz szkół cywilnych, w czasie

rządów Abdülhamida II powstała duża ilość uczelni o charakterze wojskowym

358

.

Znacznie

mniej

spektakularnie

przebiegało

reformowanie

wymiaru

sprawiedliwości, który stanowił drugi ważki problem z memorandum Mehmeda

Saida Paszy. W 1879 roku wydano cztery grupy przepisów prawnych – dwie z nich

traktowały o organizacji systemu sprawiedliwości i sądach, dwie o procedurze

prawnej. Ministerstwo Sprawiedliwości objęło zarząd nad nowymi instytucjami

sądowniczymi.

W

istocie

reformy

te

stanowiły

zakończenie

procesu

modernizacyjnego, który zapoczątkowano w epoce tanzimatu. Dalsze działania w tej

sferze trudno jednak uznać za pomyślne – rozwiązano specjalny komitet

przygotowujący nowe akty prawne, który powstał jeszcze w czasach tanzimatu, a

którego dziełem były m. in. nowy kodeks prawa cywilnego oraz kodeks procedury

cywilnej. Nie zlikwidowano też przywilejów kapitulacyjnych dla Europejczyków, co

sprawiało, że pozostawali oni poza jurysdykcją sądownictwa osmańskiego. Mimo

podejmowanych prób rozbudowy i usprawniania sądów świeckich, proces ten nie

przynosił konkretnych rezultatów. Jedną z głównych przyczyn takiego stanu rzeczy

była oczywiście despotyczna forma rządów, która nie sprzyjała powstawaniu

kompetentnych, uczciwych i niezależnych instytucji tego typu

359

.

Za rządów Abdülhamida II miał natomiast miejsce spory postęp w dziedzinie

rozwoju komunikacji, a także do pewnego stopnia w przemyśle i rolnictwie.

W trakcie rządów sułtana ilość linii kolejowych (licząc ich łączną długość w

kilometrach) wzrosła z kilkuset w roku 1876 do prawie sześciu tys. km w roku 1907.

Dość dobre rezultaty osiągnięto również w rozbudowie osmańskiej sieci drogowej,

358

B. Lewis, op. cit., s. 221-222.

359

Ibidem, s. 223-224, 434.

- 83 -

która jednak nadal nie była wystarczająca jeśli wziąć pod uwagę potrzeby

ogromnego państwa. Za Abdülhamida II rozwinęła się również nieco osmańska

służba pocztowa, acz wciąż silną konkurencję stanowiły dla niej poczty prowadzone

przez Europejczyków. Dobrze za to prezentował się rozwój osmańskiej sieci

telegraficznej, co było związane z praktycznymi korzyściami jakie niósł on dla

centralnych organów państwowych – umożliwiał on daleko idące scentralizowanie

władzy

360

.

Natomiast, jak sugeruje Tomasz Wituch, z powodu osobistej awersji sułtana do

telefonu, za jego rządów Imperium Osmańskie nie uzyskało własnej sieci

telefonicznej

361

.

W rolnictwie i przemyśle postęp nie był aż tak znaczny, jednak i tu coś zaczęło

się w państwie osmańskim zmieniać. Utworzono odrębne Ministerstwo Lasów,

Kopalń i Rolnictwa oraz Bank Rolny, które podjęły pewien wysiłek dla modernizacji

zaniedbanego osmańskiego rolnictwa. Mimo wszystko pod koniec panowania

Abdülhamida II, choć produkty rolne stanowiły dużą część ottomańskiego eksportu

oraz stanowiły podstawę utrzymania większości ludności, to produkcja ta nadal była

na tak kiepskim poziomie, że Imperium musiało importować żywność z zagranicy

362

.

Jeśli chodzi o osmański przemysł, zmieniło się niewiele. Za panowania

Abdülhamida II ruszyła wprawdzie przemysłowa eksploatacja złóż mineralnych,

którą prowadziły zagraniczne spółki, ale jeśli chodzi o produkcję, to wciąż działały

jedynie małe zakłady przetwórcze i tekstylne w Stambule oraz w Izmirze, a w

dodatku nie było ich wiele

363

.

W Imperium Osmańskim cenzurę wprowadzono jeszcze za Abdülaziza, ale

Abdülhamid II rozszerzył jej zasięg z gazet na wszelkie słowo drukowane w kraju, w

tym książki. Ponadto cenzurę na tyle zaostrzono, że prowadziło to czasem do

groteskowych sytuacji – np. obowiązujący zakaz wymieniania w prasie imienia

zrzuconego z tronu Murada V, miał spowodować, że kiedy pisano w gazetach o

restauracji meczetu sułtana Murada II, to mówiono o nim jako o meczecie ojca

Mehmeda Zdobywcy. Unikano też wzmianek o zamachach stanu i zabójstwach głów

państw, stąd osmańska prasa informowała, że nagła śmierć króla Serbii Aleksandra I

360

Ibidem, s. 224-228;

T. Wituch, op. cit., s. 56-57.

361

T. Wituch, op. cit., s. 57.

362

Ibidem, s. 57-58.

363

Ibidem, s. 58.

- 84 -

i jego małżonki w 1903 roku została spowodowana przez niestrawność, cesarzowej

austriackiej Elżbiety zapaleniem płuc, a prezydenta Carnot apopleksją

364

.

Mimo tak zdecydowanych działań cenzorów Abdülhamida II, druk w czasach

jego rządów rozwijał się. W okresie gdy sułtan wstępował na tron, drukarni w kraju

nie było wiele, pod koniec jego panowania działało ich już 99. Gazety i periodyki

osmańskie miały też swój udział w procesie modernizacyjnym Imperium. Osmanie z

czasem przyswoili sobie nawyk codziennego czytania prasy, a powstały też

magazyny piszące m. in. o literaturze, nauce, sztuce i beletrystyce. Gazety i

periodyki tureckie powstawały również na emigracji – we Francji, Anglii, Egipcie i

innych krajach. Rosła też popularność drukowanych w Imperium książek, a wraz z

nią ich ilość. Dużą rolę dla upowszechnienia wiedzy o Europie odgrywały różnego

rodzaju pozycje o charakterze popularnonaukowym – np. opracowane przez Ahmeda

Midhata wydanie trzytomowej historii powszechnej i seria książek poświęcona

historii poszczególnych krajów europejskich albo stworzona przez Ebüzziyę Tevfika

seria ponad 100 książek znana jako „Biblioteka Ebüzziyi” (znalazły się w niej m in.

biografie Napoleona i Gutenberga)

365

.

Rządy Abdülhamida II i jego polityka z pewnością cechowały się wieloma

sprzecznościami. Sułtan z jednej strony przejawiał zainteresowanie zreformowaniem

kraju, a tym samym usprawnieniem swojej władzy, ale z drugiej strony przyjął taką

formę jej sprawowania, której nie dało się pogodzić z potrzebami nowoczesnego

państwa. Choć za jego czasów wykonano kolejne ważne kroki dla europeizacji kraju,

to w sferze polityki i ideologii odwoływał się do wzorców panislamskich, szukał

oparcia wśród części społeczeństwa nastawionej wręcz antychrześcijańsko, z natury

co najmniej podejrzliwej w stosunku do zachodnich nowości oraz stworzył

prawdziwą tyranię. W swojej polityce sułtan starał się ściśle kontrolować życie

społeczne Imperium za pomocą sieci sił policyjnych, donosicieli, szpiegów i surowej

cenzury, a opozycję próbował „podkupywać” za pomocą państwowych stanowisk i

pensji – jednak wykształcone warstwy społeczeństwa osmańskiego w gruncie rzeczy

nie mogły w pełni popierać i identyfikować się z reżimem politycznym, który tak

dalece odbiegał w swoich działaniach od ideałów, które poznali i zaakceptowali

dzięki swojemu europejskiemu wykształceniu. Potrzeba nowoczesnej edukacji była

dla państwa nad wyraz istotna, a stała przy tym w rażącej sprzeczności z sułtańskimi

364

B. Lewis, op. cit., s. 229

365

Ibidem, s. 229-236.

- 85 -

próbami kontroli i regulacji życia intelektualnego społeczeństwa. Z tych powodów z

czasem przeciw sułtanowi narosła silna opozycja, na którą składali się przede

wszystkim członkowie warstw najlepiej wykształconych. Opozycja ta nie była

jednolita pod względem postulatów, ale zgadzała się co do konieczności zniesienia

tyranii Abdülhamida II i przywrócenia konstytucji. W wyniku spisku w 1908 roku

wymuszono na sułtanie reaktywowanie ustawy zasadniczej, a w rok później władca

został zrzucony z tronu.

2.4

Młodoturcy – od opozycji do dyktatury (1908-1918)

Rozwój społeczeństwa osmańskiego stymulowany przez reformy tanzimatu

sprawił, że coraz szersze stawało się grono osób mających pewną wiedzę na temat

zachodniej kultury, idei i cywilizacji. Za Abdülmecida była to jedynie wąska grupa

urzędników pałacowych, jak członkowie rządowej Izby Tłumaczeń czy młodzi

sekretarze działający przy placówkach dyplomatycznych. W czasach Abdülhamida II

grupa ta była już znacznie szersza. Despotyczny sułtan skutecznie rozbił niewielką

organizację intelektualistów młodoosmańskich oraz liberalną koterię dworską

skupioną wokół Midhata Paszy. Ale, jak miało się okazać, starania Abdülhamida II

by kontrolować obieg idei w społeczeństwie i odsiewać uznane za „szkodliwe” i

„nieprawomyślne”, a tym samym nie dopuścić do powstania nowych antycesarskich

ruchów, nie przyniosły pożądanego rezultatu.

Młodzież w osmańskich państwowych szkołach, czasem za zachętą nauczycieli,

czasem po kryjomu, poznawała pisma zakazanych autorów młodoosmańskich, jak

Ziya Pasza i Namık Kemal, a także dowiadywała się o europejskich ideach, jak

wolność czy patriotyzm. Jak pisze Bernard Lewis, za rządów despotycznego sułtana

wśród uczniów osmańskich szkół panowała atmosfera niezadowolenia i

rewolucyjnego fermentu

366

.

W związku z tym nie dziwi fakt, że właśnie w środowisku uczniów i studentów

osmańskich zawiązała się pierwsza grupa spiskowców – zalążek przyszłej

366

B. Lewis, op. cit., s. 238-240.

- 86 -

organizacji opozycyjnej. Tajne stowarzyszenie powstało w setną rocznicę rewolucji

francuskiej, a w jego skład wchodziło początkowo zaledwie 25 młodych ludzi

(założycielem był Ibrahim Temo) – w tym późniejszy członek młodotureckiego

triumwiratu Talât. Organizacja szybko się rozrosła i korzystając z poczty francuskiej

weszła w kontakt z emigracją w Paryżu

367

.

Ś

rodowiska emigracyjne zaczęły działać intensywnie w roku 1892. To głównie

one formułowały programy polityczne nowego ruchu, podczas gdy organizacja

krajowa pozostawała bardziej ostrożna w swych działaniach. Na emigracji przebywał

m. in. Halil Ghanem, założyciel pisma zatytułowanego „Młoda Turcja”, a od roku

1889 również Ahmed Rıza, który szybko stał się jedną z czołowych postaci ruchu i

głównym jego ideologiem

368

.

Rıza podczas swojego pobytu we Francji poznał Pierra Laffitte – ucznia twórcy

pozytywizmu Augusta Comte’a i pozostał pod sporym wpływem tej filozofii.

Współpracował też z francuskim czasopismem pozytywistycznym „Revue

Occidentale”. W 1895 roku Ahmed Rıza wspólnie z Halilem Ghanemem i Selanikli

Nazımem zaczęli wspólnie wydawać pismo „Meşveret” („Konsultacja”), którego

redakcja stała się ważnym ośrodkiem skupiającym wokół siebie ruch młodoturecki.

W artykule, który ukazał się w „Meşveret” 3 grudnia 1895 roku Ahmed Rıza jako

pierwszy sformułował program polityczny „Osmańskiego Komitetu Jedności i

Postępu”, jak nazwano utworzoną organizację. Zapewniał w nim, że celem komitetu

nie jest obalanie dynastii lecz pokojowe propagowanie idei postępu. Rıza mocno

zaakcentował jedność wszystkich Osmanów, niezależnie od narodowości i religii,

czyli nie zrywał z młodoosmańską ideą osmanizmu. Program mówił też o

modernizacji, ale podkreślał konieczność utrzymania oryginalności i charakteru

własnej kultury, zatem nie głosił on radykalnej i pełnej okcydentalizacji

369

.

Siatkę stambulską w tych czasach kilkakrotnie przetrzebiły aresztowania, ale

spiskowców nie czekały twarde represje – zsyłano ich jedynie do odległych

prowincji Imperium, gdzie swobodnie głosili swoje poglądy.

W 1895 roku Mehmed Murad zaczął wydawać w Egipcie kolejne pismo „Mizan”

(„Waga”), a po roku przeniósł je do Genewy. Działacz ten szybko zyskał sobie dużą

popularność, m. in. ze względu na to, że w porównaniu do Rızy był znacznie mniej

367

Ibidem, s. 240-241;

T. Wituch, s. 71.

368

T. Wituch, op. cit., s. 72-74.

369

Ibidem, s. 74-75.

- 87 -

zeuropeizowany, nieszczególnie wyrozumiały w stosunku do niemuzułmanów i przy

tym głosił bardziej radykalne poglądy. Mimo tych różnic, obie grupy jednogłośnie

mówiły o konieczności odsunięcia Abdülhamida II od władzy i przywrócenia

konstytucji z 1876 roku

370

.

Jednak w sierpniu 1897 roku Mehmed Murad wraz z liczną grupą zwolenników

zdecydował się pogodzić z sułtanem i powrócił do kraju. Na emigracji ze

znaczniejszych członków opozycji pozostali tylko Ahmed Rıza, Halil Ghanem oraz

Ibrahim Temo

371

.

Na ugodzie z młodoturkami bardzo zależało samemu sułtanowi, jako że

działalność ośrodków emigracyjnych wyraźnie ożywiła rosnący w siłę ruch.

Abdülhamid II

stosując różne środki perswazji – od pochlebstw i obietnic po groźby

– zdołał przekonać sporą część emigracji do powrotu, a tym samym poważnie ją

osłabić. Sytuacja nieustępliwych opozycjonistów stała się bardzo trudna, ale w

grudniu 1899 roku miało miejsce wydarzenie, które nadało rozpędu działaniom

osmańskiej emigracji. Była to ucieczka do Francji księcia Damada Mahmuda

Celâleddina Paszy wraz z synami Sabaheddinem i Lûtfullahem – bliskich krewnych

osmańskiego sułtana

372

.

Młody książę Sabaheddin w szybkim czasie stał się aktywny w środowiskach

emigracyjnych, acz w swoich poglądach znacznie się różnił od Ahmeda Rızy. Książę

uważał, że walkę z tyranią sułtana powinno się rozpocząć od porozumienia ze

stronnictwami narodowymi grup etnicznych zamieszkujących Imperium –

szczególnie Ormianami. Zorganizował nawet w tym celu spotkanie, które nazwano

Kongresem Liberałów Osmańskich, na którym zebrali się przedstawiciele wszystkich

narodowości osmańskich poza Serbami i Bułgarami. Kłopot polegał na tym, że

Ormianie i Grecy rozumowali już w kategoriach swoich własnych grup narodowych,

nie zaś wspólnoty osmańskiej – spotkanie wykazało jak wielkie są różnice w celach i

oczekiwaniach poszczególnych nacji

373

.

Sabaheddin mimo tych pierwszych niepowodzeń kontynuował działalność na

rzecz federalizacji, decentralizacji i liberalizacji Imperium Osmańskiego. Powołał w

tym celu odrębną organizację – Ligę Administracyjnej Decentralizacji i Prywatnej

Inicjatywy, której organem prasowym stało się pismo „Terakki” („Postęp”).

370

Ibidem, s. 76-78.

371

Ibidem, s. 78-79.

372

B. Lewis, op. cit., s. 243-245.

373

T. Wituch, op. cit., s. 86-87.

- 88 -

Stronnictwo popierało przy tym interwencje zagraniczne mocarstw w obronie praw

mniejszości oraz wywrotowe działania organizacji utworzonych przez Ormian, czego

całkowicie nie akceptowali mówiący o jedności młodoturcy

374

.

Program Sabaheddina miał się jednakże okazać nie dość atrakcyjny dla Ormian i

innych narodowości chrześcijańskich. Idee stworzenia własnych państw narodowych

pociągały bardziej niż mglista wizja osmańskiej federacji. Z kolei dla muzułmańskiej

części społeczeństwa osmańskiego program polegający na decentralizacji i

przyznawaniu władzy oraz autonomii buntowniczym mniejszościom w większości

jawił się jako niedorzeczny, a nawet groźny

375

.

Jednocześnie wśród osmańskich muzułmanów miały pojawić się pierwsze

symptomy rodzenia się ich własnej tożsamości narodowej. Na ten długotrwały

proces wpłynęła duża ilość różnej natury czynników. Swoje znaczenie miały prace

lingwistyczne europejskich orientalistów, takich jak A. Davids, który napisał książkę

„Grammar of the Turkish language”. Przełomowy charakter miała praca „Les Turcs

anciens et modernes” („Dawni i nowi Turcy”) Mustafy Celâleddina Paszy, z

pochodzenia Polaka o nazwisku Konstanty Borzęcki

376

.

W pierwszej części książki polski poturczeniec starał się ukazać doniosłość

historycznych osiągnięć ludów tureckich oraz twierdził, że należą one do tej samej

rasy co narody europejskie. Mustafa Celâleddin Pasza uważał, że z tych powodów w

naturalny sposób Turanowie wejdą w krąg cywilizacji zachodniej. W drugiej części

książki zaprezentował, jakie zmiany powinno się koniecznie zaprowadzić w

Imperium, by stało się to możliwe. Praca Borzęckiego wywarła swój wpływ na

poglądy zwolenników okcydentalizacji Turcji, w tym Mustafy Kemala, który miał

ponoć o polskim poturczeńcu powiedzieć „ten Polak wart pomnika ze szczerego

złota”

377

.

Kolejną ważną pracę stworzył Arminius Vámbery, który uważał, że Turcy należą

do rodziny narodów turańskich, do której zaliczył też Węgrów, Finów i

Estończyków. Z kolei Leon Cahun w swojej szeroko znanej książce „Introduction à

l’histoire de l’ Asie” wyraził przekonanie, że ludy tureckie odegrały w historii Azji i

Europy ogromną rolę

378

.

374

Ibidem, s. 88-89.

375

B. Lewis, op. cit., s. 248-249.

376

T. Wituch, op. cit., s. 81-82.

377

J. S. Łątka, Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji, Kraków 2005, s. 54-55.

378

T. Wituch, op. cit., s. 82.

- 89 -

W procesie rodzenia się tożsamości narodowej Turków ważną rolę miała również

odegrać solidarność panturańska, którą stymulował napływ uchodźców z

okupowanych przez Rosję terytoriów Azji Środkowej. Solidarność z nimi była o tyle

naturalna, że wyznawali islam, posługiwali się podobnym językiem oraz mieli

zbliżone obyczaje. Za prekursora idei panturańskich można uznać Ismaila

Gasparinskiego, który podkreślał jedność językową i kulturalną wszystkich ludów

tureckich. Nie robił tego bez umotywowania politycznego – Gasparinski był bowiem

krymskim Tatarem

379

.

Z kolei Yusuf Akçura wydał w Rosji „Trzy rodzaje polityki”, które stanowiły

manifest, w którym autor nawoływał wszystkie ludy tureckie do uświadomienia

sobie swojej odrębności narodowej i zjednoczenia. Utrzymywał on kontakty z

młodoturkami, a przez pewien czas współpracował też ze stronnictwem księcia

Sabaheddina

380

.

Na przełomie wieków XIX i XX intelektualiści osmańscy „odkryli na nowo”

język turecki (co zapoczątkowali młodoosmanie) oraz odarli słowo „Turek” z

pejoratywnego i pogardliwego zabarwienia, które przylgnęło do niego na wiele

wieków. Zaczęto też upatrywać w Anatolii ojczyzny Turków oraz gloryfikować

miejscowych chłopów, jako źródło siły państwa i wzór cnót narodowych

381

.

Za prawdziwego ojca tureckiego nacjonalizmu uważa się zwykle Ziyę Gökalpa, z

pochodzenia Kurda. Swój wpływ na niego wywarły prace socjologa Emila

Durkheima. Gökalp postulował oczyszczenie języka tureckiego z obcych naleciałości

perskich i arabskich, a także „turkizację” estetyki, prawa, etyki i ekonomii. Swoje

poglądy zawarł w pracy „Türkçülük Esasları” („Zasady Turkizmu”)

382

.

W swoich poglądach Ziya Gökalp przekonywał o konieczności przyjęcia przez

Turków zachodnich wzorców cywilizacyjnych, ale bez wyrzekania się własnej

tożsamości. W stosunku do religii był on zwolennikiem zachowania wartości

duchowych islamu, ale równocześnie zerwania z wszystkimi jego aspektami

mogącymi hamować postęp. Np. Gökalp postulował pełną emancypację kobiet, co

po części miało być powrotem do przedislamskich zwyczajów ludów tureckich

383

.

379

Ibidem, s. 82-83.

380

Ibidem, s. 83.

381

Ibidem, s. 84-85.

382

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 40-41.

383

T. Wituch, op. cit., s. 178-179.

- 90 -

Idee panturańskie oraz rodzący się turecki nacjonalizm z czasem miały znaleźć

swoich zwolenników wśród członków konspiracji młodotureckiej. Choć kłóciły się

one z osmanizmem, który członkowie komitetu Jedności i Postępu przejęli od

młodoosmanów i który starali się propagować, to jednak istotnie wpłynęły one na

ukształtowanie się ich poglądów oraz odkrycie przez nich nowego źródła własnej

tożsamości

384

.

Doniosłym wydarzeniem w historii ruchu młodotureckiego stało się założenie

pierwszych organizacji opozycyjnych przez oficerów służby czynnej w 1906 roku.

Jedno z najwcześniej zorganizowanych tego typu sprzysiężeń Towarzystwo

Ojczyzny i Wolności powstało w Damaszku, a do jego członków należał Mustafa

Kemal. Nieco później powstało Osmańskie Towarzystwo Wolności, które miało

odegrać bardzo istotną rolę w najbliższych latach. Grupa ta powstała w Salonikach,

jej założycielami byli m. in. Đsmail Canbulat, Cemal, Rahmi Bey oraz Midhat Şükrü,

a w skład dziesięcioosobowego naczelnego komitetu organizacji weszli m. in.

Bursalı Tahir, ówczesny dyrektor szkoły wojskowej dla młodzieży w Salonikach

oraz Talât, wtedy pracownik Dyrekcji Poczt i Telegrafów

385

.

Aktywizacja polityczna członków korpusu oficerskiego osmańskiej armii nie

budzi zaskoczenia. Pobierając nauki w zeuropeizowanych szkołach wojskowych od

wielu lat stanowili oni jedną z najlepiej wykształconych grup społecznych w

Imperium. Na własne oczy mogli oni też dostrzec, jak dalece świat, który poznali w

europejskiej uczelni różni się od szarej osmańskiej rzeczywistości, w momencie gdy

obejmowali stanowiska w zaniedbanej osmańskiej armii. W garnizonach napotykali

niedostatki wszystkiego, w tym również często pieniędzy na żołd, prymitywne

warunki, nieokrzesanych rekrutów i wyższych dowódców, na których wybierano

miernych, ale za to zaufanych ludzi sułtana. Dla młodych i ambitnych absolwentów

nowoczesnych szkół wojskowych sytuacja ta była nie do zniesienia

386

.

W roku 1907 grupa spiskowa z Salonik oficjalnie połączyła się z emigracyjnym

komitetem Jedności i Postępu, choć w praktyce w swoich działaniach pozostała ona

od niego niezależna. W połowie roku 1908 konspiracja młodoturecka w dużej mierze

spenetrowała korpus macedoński – liczba zaprzysiężonych członków spisku miała

384

Ibidem, 84-85..

385

B. Lewis, op. cit., s. 249;

T. Wituch, op. cit., 98.

386

T. Wituch, op. cit., s. 97;

B. Lewis, op. cit., s. 250.

- 91 -

według niektórych źródeł sięgać aż 20 tys., co zapewne wynikało z wliczenia do jej

składu żołnierzy podległych rozkazom oficerów faktycznie należących do

organizacji

387

.

Narastające napięcie między spiskowcami a sułtanem miało znaleźć swoje ujście

w lipcu 1908 roku. Do Abdülhamida II docierały informacje o antyrządowej

konspiracji wśród członków korpusu oficerskiego wojsk stacjonujących w

Macedonii. Zdecydował on o przeprowadzeniu śledztwa, do czego wyznaczono

specjalnych wysłanników. Ta próba rozprawienia się ze spiskowcami stała się iskrą,

dzięki której sytuacja w korpusie macedońskim zawrzała. W szybkim czasie okazało

się, że sułtan nie ma żadnej kontroli nad armią stacjonującą w Macedonii.

Dotychczas stosowane przez sułtana metody zastraszania i przekupywania liderów

opozycji zawiodły

388

.

Co więcej, należące do IV Korpusu oddziały dosłane przez sułtana z Izmiru

odmówiły wyruszenia przeciwko zbuntowanym żołnierzom, a agitacja opozycji

prowadziła do narastania niepokojów również w II Korpusie stacjonującym w

Adrianopolu. Do tego młodoturcy porozumieli się z bułgarskimi powstańcami

(czetnikami) oraz uzyskali poparcie albańskich klanów zamieszkujących Macedonię.

Ten ostatni fakt był szczególnie groźny dla Abdülhamida II, jako że trzon jego

gwardii pałacowej stanowili właśnie Albańczycy

389

.

Oznaczało to, że sułtan stał się wobec rewolty całkowicie bezradny, nie mogąc

ani stłumić jej siłą, ani udobruchać przywódców ruchu drobnymi ustępstwami. Gdy

komitet Jedności i Postępu z Salonik wystosował do Stambułu ultimatum, w którym

zażądał przywrócenia konstytucji w ciągu 24 godzin, a w przeciwnym wypadku

zagroził wydaniem rozkazu marszu na stolicę zbuntowanym oddziałom, Abdülhamid

II nie miał innego wyjścia jak się ugiąć

390

.

Rozruchy zakończyły się 24 lipca 1908 roku ogłoszeniem przez sułtana

reaktywowania ustawy zasadniczej.

Co ważne, zwycięstwo to zostało przyjęte z prawdziwym entuzjazmem przez

znaczną część ludności, czego przejawem były liczne spontaniczne manifestacje.

387

T. Wituch, op. cit., s. 98-99.

B. Lewis, op. cit., s. 250-251.

388

B. Lewis, op. cit., s. 252-253.

389

T. Wituch, op. cit., s. 110-112.

390

Ibidem.

- 92 -

Miały też miejsce nieco ostentacyjne sceny pojednania między muzułmanami, a

chrześcijanami i żydami, niekiedy reżyserowane przez młodoturków

391

.

Rewolucja z roku 1908 miała charakter bezkrwawy oraz nie przyniosła tak

gruntownych zmian w państwie i społeczeństwie osmańskim, jak można się było

spodziewać. Przywrócenie konstytucji oraz zniesienie głównych instrumentów

tyranii Abdülhamida II, jak osławiona tajna policja, w zasadzie wyczerpywało

dotychczas sformułowane postulaty polityczne ruchu młodotureckiego. Sam sułtan

nie utracił władzy, a początkowo nie obalono nawet powołanego przez niego

wielkiego wezyra Mehmeda Saida Paszy. Salonicki komitet Jedności i Postępu nie

tylko nie przejął władzy w kraju, ale i pozostał zakonspirowany. Młodotureccy

opozycjoniści woleli pozostawić rządzenie ludziom z otoczenia sułtana, niż przejąć

ją sami, a dla siebie zostawili możliwość nieoficjalnego wpływania na organy

państwa

392

.

Przyczyn dla dość niezwykłego postępowania zwycięskich rewolucjonistów

można wyliczyć kilka. Przede wszystkim wynikało ono ze specyfiki

tradycjonalistycznego społeczeństwa osmańskiego, dla którego np. powołanie

niewywodzącego się z elit urzędnika pocztowego jak Talât na stanowisko wielkiego

wezyra byłoby czymś szalonym i nie do zaakceptowania. Młodoturcy, w większości

ludzie dość młodzi i nienależący do tradycyjnych elit społeczeństwa osmańskiego,

nie czuli się na siłach by udźwignąć odpowiedzialność objęcia pełni władzy w kraju.

Nie posiadali ani doświadczenia i determinacji, ani odpowiedniego prestiżu i

autorytetu, by móc samodzielnie rządzić w Imperium. Poza tym wpływy komitetu

Jedności i Postępu w prowincjach rdzennie tureckich, w tym w Anatolii, były dość

skromne. Ich główny a zarazem jedyny prawdziwy bastion stanowiła Macedonia

393

.

Nie oznaczało to oczywiście, że młodoturcy pozostawili wszystko po staremu.

Już na początku sierpnia podjęli próbę przeforsowania popieranych przez siebie

kandydatów na stanowiska ministrów wojny i marynarki. Protesty wielkiego wezyra

Mehmeda Saida Paszy, który nagle stał się gorącym zwolennikiem konstytucji i

powołując się na jej zapisy, odmawiał dyskusji na ten temat, doprowadziły do

wymuszenia przez delegację młodoturecką jego dymisji i utworzenia całkowicie

nowego gabinetu liberała Kâmila Paszy. Prócz tego młodoturcy przystąpili do

391

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 45.

392

T. Wituch, op. cit., s. 114, 120-127.

393

Ibidem, s. 122-123.

- 93 -

rozbiórki reżimu utworzonego przez Abdülhamida II. Po rozwiązaniu tajnej policji

pozbawiono stanowisk szereg najbardziej znienawidzonych oraz najbardziej

niechętnych nowemu porządkowi współpracowników sułtana i członków

administracji. Osłabiono też dwór samego monarchy rozwiązując pałacową

kancelarię wojskową, likwidując część komisji doradczych, ograniczając drastycznie

liczbę adiutantów oraz obcinając budżet sułtańskiego dworu. Większość starych

dostojników pozostała wszakże na swoich stanowiskach. Budziło to rosnące

zdumienie europejczyków przyzwyczajonych do rewolucji wywracających „do góry

nogami” cały zastany porządek polityczny i społeczny

394

.

Nie oznaczało to jednak, że działania podjęte przez ruch młodoturecki okazały

się jałowe i bez większych konsekwencji. Tomasz Wituch opisał wpływ tej dziwnej

rewolucji następująco: „Pozornie więc cały porządek państwowy i społeczny

funkcjonował po staremu. Były to jednak pozory, bo istotne zmiany raz

zapoczątkowane toczyły się stale rosnącą falą. Kraj przeżywał chwile radości i

optymizmu, stawiał też , co ważniejsze, pierwsze kroki w całkiem nowym systemie.

Istotą ówczesnych zmian było, że teraz każda ważniejsza decyzja polityczna była

wynikiem gry sił między rozmaitymi grupami politycznymi, a nie podejmowana

przez autokratę i grono jego faworytów. Swoboda i pluralizm polityczny były

prawdziwą zmianą i zdobyczą rewolucji młodotureckiej. Najlepiej tę zmianę widać

było na przykładzie prasy. Przed rewolucją ukazywały się tylko trzy dzienniki w jęz.

tureckim (...) Po rewolucji nowe pisma mnożyły się bardzo szybko”

395

.

W podobnym tonie wypowiedział się Bernard Lewis: „W ciągu kilku lat

wolności, jakie nastąpiły po autokratycznych rządach Abdülhamida, znalazła się

okazja do dyskusji i eksperymentów takich, jakich kraj ten nie znał nigdy przedtem.

W powodzi periodyków i książek omawiano i badano zasadnicze problemy religii i

narodowości, wolności i lojalności w nowoczesnym państwie; w nowym aparacie

parlamentarnym i administracyjnym , który powstał po rewolucji, obmyślano nowe

metody rządzenia i poddano je próbom. I chociaż dyskusje zakończyły się

milczeniem, a eksperymenty dyktaturą – powstały nowe nadzieje i nowe

zamierzenia, których nie można było odrzucać w nieskończoność”

396

.

394

Ibidem, s. 124-126.

395

Ibidem, s. 127.

396

B. Lewis, op. cit., s. 258.

- 94 -

We wrześniu 1908 roku, podczas tajnego kongresu, dokonała się pierwsza

krystalizacja programu politycznego Jedności i Postępu. Uchwalony przez zjazd

dokument zawierał szereg konkretnych posunięć i zmian prawnych, które

zamierzano w najbliższym czasie zrealizować, ale daje się z nich odczytać, jakie

były ówczesne ogólne założenia programowe ruchu. Jedność i Postęp dążyła do

ograniczenia pozycji sułtana oraz do wzmocnienia roli parlamentu, przy dokonaniu

jednoczesnej centralizacji władzy. Nie mogło być mowy o autonomii dla rejonów

zamieszkanych przez chrześcijańskie mniejszości, a dominować w państwie miał

pierwiastek turecki – językiem urzędowym i używanym w szkołach planowano

uczynić jedynie turecki

397

.

Z czasem coraz silniejsze miały się stać u młodoturków wpływy tureckiego

nacjonalizmu. Jak można było przypuszczać, rewolucja z 1908 roku nie wygasiła na

długo niepokojów wśród mniejszości bałkańskich. Prawdziwym gwoździem do

trumny dla idei panosmańskich (a przy okazji również dowodem na bankructwo

panislamizmu) miały się jednak stać wystąpienia zbrojne Arabów i Albańczyków o

charakterze narodowym. W bolesny sposób dopełniły one procesu uświadamiania

sobie przez młodotureckich intelektualistów ich narodowej odrębności

398

.

Mniej więcej w tym samym czasie miały uformować się zalążki sił politycznych

opozycyjnych w stosunku do Jedności i Postępu. Z jednej strony była to szeroka i

niejednolita grupa środowisk prezentujących poglądy konserwatywne czy wręcz

zachowawcze. Łączyła je niechęć do nowinek europejskich oraz krytyka

młodotureckiego „zapatrzenia we wzorce zachodnie” oraz ich „bezbożności”.

Młodoturków oskarżano m. in. o ateizm oraz chęć porzucenia muzułmańskiej

tradycji Imperium. Ważnym przedstawicielem tego nurtu stał się dawny młodoturek,

który jednak swojego czasu pojednał się z sułtanem – Mehmed Murad. Po

przewrocie z roku 1908 wyraził on wolę ponownego przyłączenia się do ruchu, ale

dawni koledzy nie wybaczyli mu jego odstępstwa sprzed lat. Tym samym stał się on

krytyczny wobec swojego dawnego środowiska, a redakcja jego czasopisma

„Mizan”, które zaczął ponownie wydawać w Stambule, stała się ważnym ośrodkiem

skupiającym tradycjonalistów. Organizacje zachowawcze cieszyły się dużym

397

T. Wituch, op. cit., s. 135-136.

398

Ibidem, s. 169-174.

- 95 -

poparciem wśród mas ludności muzułmańskiej, szczególnie zaś wśród

rozfanatyzowanych ulemów i studentów medres (softów)

399

.

Niechęć wobec młodoturków deklarowały również niektóre bractwa derwiszów,

m. in. bektaszije. Derwisz z tegoż bractwa znany jako Vahdeti wydawał własne

pismo

„Volkan”

(„Wulkan”),

które

propagowało

idee

panislamskie

i

zachowawcze

400

.

Z drugiej strony niechętni programowi Jedności i Postępu byli dawni zwolennicy

księcia Sabaheddina, który po powrocie do kraju założył Osmańską Unię Liberalną.

Zachowali oni swoje poglądy na temat konieczności zdecentralizowania państwa

oraz

zapewnienia

wszystkim

narodowościom

Imperium

Osmańskiego

autonomicznych terenów. Grupa ta znajdowała pewne poparcie wśród ludności

nietureckiej, zwłaszcza Albańczyków

401

.

17 grudnia 1908 roku, po nieszczególnie demokratycznych wyborach

listopadowych,

wznowił

działalność

osmański

parlament,

na

którego

przewodniczącego wybrano Ahmeda Rızę. Otwarcia dokonał sam sułtan, który za

pośrednictwem wygłoszonej przez osobistego sekretarza mowy zapewniał, iż zawsze

był zwolennikiem tej instytucji oraz ustawy zasadniczej, które jednak musiał z

obiektywnych przyczyn zawiesić przed trzydziestu laty. Rzecz jasna szybko miało

się okazać, że świeżo upieczeni posłowie nieszczególnie potrafili odnaleźć się w

nowej roli. Nie potrafili obradować, nie istniała żadna dyscyplina klubowa czy

innego rodzaju między grupami posłów. Ponadto w głosowaniach dotyczących

kwestii drażliwych, z dużą siłą ujawniały się podziały narodowe i religijne. Choć

większość deputowanych uzyskała mandat za poparciem Jedności i Postępu, to

szybko miało się okazać, że młodoturecki komitet nie mógł zapanować ani

odpowiednio pokierować pracami izby

402

.

Sytuacja ta, biorąc pod uwagę że dotychczas społeczeństwo osmańskie odbyło

tylko jeden krótki epizod z parlamentem, nie powinna dziwić. Musiało się ono

dopiero nauczyć funkcjonowania takiego systemu, a reformy Jedności i Postępu,

choć trudno nazwać je w pełni demokratycznymi, stworzyły taką możliwość.

Dokonane przez młodoturków nowele osmańskiej konstytucji formalnie uczyniły

Imperium Osmańskie konstytucyjną monarchią parlamentarną. M. in. ograniczono

399

Ibidem, s. 136-137.

400

B. Lewis, op. cit., s. 261.

401

T. Wituch, op. cit., s. 137-138.

402

Ibidem, s. 144-147.

- 96 -

możliwość blokowania inicjatyw ustawodawczych przez sułtana oraz konieczność

zatwierdzenia przez posłów zawartych przez niego umówi traktatów. Umożliwiono

członkom izby zwoływanie nadzwyczajnych sesji, jeżeli zachodziła taka potrzeba,

oraz wprowadzono odpowiedzialność rządu przed parlamentem

403

.

Sułtana pozbawiono też przywileju umożliwiającego zesłanie bądź uwięzienie

obywatela uznanego za zagrożenie, a jeśli chodzi o powoływanie członków rządu, to

pozostawiono mu możliwość nominacji wielkiego wezyra, a z ministrów tylko

szejch-ul-islama

404

.

Jednak w praktyce z jej przestrzeganiem bywało już różnie, co biorąc pod uwagę

jak niespokojny był to okres nie powinno dziwić.

Młodoturcy sprawowali władzę z krótkimi przerwami aż do katastrofalnej klęski

Imperium Osmańskiego w I wojnie światowej. Okres ten był burzliwy i obfitował w

dramatyczne wydarzenia i wyzwania zarówno o charakterze zewnętrznym, jak i

wewnętrznym. Prócz kilku wojen, dalszych buntów mniejszości narodowych oraz

dotkliwych strat terytorialnych, Jedność i Postęp wciąż musiała się liczyć z

zagrożeniem ze strony zachowawczej oraz liberalnej opozycji.

Choć może to zdumiewać, te dwie przeciwstawne sobie siły zdolne były de facto

współpracować ze sobą przeciwko młodoturkom. Przykładem tego może być bunt z

kwietnia 1909 roku – wznieciły go siły reakcyjne, acz liberałowie weszli z nimi w

taktyczny sojusz. W toku tych wydarzeń uaktywnił się również Abdülhamid II.

Tylko dzięki poparciu najwyższego dowództwa armii Jedność i Postęp zdołała

opanować sytuację. Sułtan za swoją rolę w tych wydarzeniach zapłacił

detronizacją

405

.

Od roku 1913 młodoturecki triumwirat paszów Envera, Talâta i Cemala objął

faktycznie dyktatorską władzę w państwie, której nie oddał aż do roku 1918, gdy

Imperium Osmańskie stanęło w obliczu totalnej klęski w I wojnie światowej oraz

groźby całkowitej likwidacji państwa. Okres ten był niewątpliwie najczarniejszym

etapem w historii ruchu młodotureckiego biorąc pod uwagę nie tylko represyjne i

brutalne metody sprawowania władzy, ale i żałosny finał polityki komitetu.

403

E. M. Earle, The New Constitution of Turkey, [w:] „Political Science Quarterly”, nr 1/1925

[online], Dostęp: 16.6.2007, Dostępne w Internecie:
http://www.bilkent.edu.tr/~genckaya/1924constitution.pdf, s. 79;
D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 52.

404

Ibidem;

T. Wituch, op. cit., s. 163.

405

T. Wituch, op. cit., s. 148-157.

- 97 -

Niewątpliwie młodoturków słusznie obwinia się o pewne negatywne dokonania, jak

upolitycznienie armii czy powrót do represyjnej polityki przywodzącej na myśl czasy

tyranii Abdülhamida II, a może nawet gorszej

406

.

Całkowicie zrozumiała jest również krytyka ich konspiracyjnego stylu

uprawiania polityki, który czynił tajny komitet salonicki rodzajem politycznej mafii.

Styl ten stanowił przy tym drastyczne naruszenie porządku konstytucyjnego, o który

Jedność i Postęp przecież walczyła

407

.

Wreszcie to młodoturecka władza przeprowadziła akcję, której cień do dziś pada

na państwo i społeczeństwo tureckie. Mowa tu o zbrodniczym planie unicestwienia

ludności ormiańskiej zamieszkującej Imperium Osmańskie, który w dużej mierze

został zrealizowany. Z problemem ludobójstwa na Ormianach Turcja nadal się nie

uporała i nie rozliczyła

408

.

Jednakże rewolucja i rządy młodoturków odegrały również pozytywną rolę w

historii państwa osmańskiego, a Jedność i Postęp miała swoje osiągnięcia. Pomijając

ożywienie intelektualne i kulturalne oraz zmianę systemu politycznego, o czym była

już mowa wcześniej, chyba największe osiągnięcia młodoturcy zanotowali w

dziedzinie oświaty.

W okresie rządów Jedności i Postępu powstał nowy system szkół pierwszego i

drugiego stopnia. Były to już szkoły świeckie. Nauka w szkołach podstawowych

miała być bezpłatna i obowiązkowa. Zakładano również nowe uczelnie

odpowiadające za szkolenie nauczycieli, a także nowe instytuty specjalistyczne.

Zreformowano również Uniwersytet Stambulski. Za młodoturków zwiększyła się

wydatnie ilość studentów oraz rozpoczęto prace nad oczyszczeniem języka z obcych

naleciałości. Wzrosła też w programach nauczania rola nauk humanistycznych

409

.

Powołano także do życia ośrodki zwane Türk Ocağı (ogniska tureckie), które

propagowały wśród ludności turecką dumę narodową oraz patriotyzm. Wydawały

one własne pismo „Türk Yurdu” („Ojczyzna turecka”). Sprzyjały one zwiększeniu

ś

wiadomości narodowej wśród prostej ludności, a także popularyzacji poglądów

nacjonalistycznych i panturańskich

410

.

406

B. Lewis, op. cit., s. 272-274.

407

T. Wituch, op. cit., s. 130-131.

408

Ibidem, s. 238-244.

409

B. Lewis, op. cit., s. 276;

J. Reychman, op. cit., s. 63.

410

J. Reychman, op. cit., s. 64.

- 98 -

Za rządów młodoturków zwrócono również większą uwagę na potrzeby

edukacyjne kobiet. Założono więcej szkół przeznaczonych specjalnie dla dziewcząt,

a także otwarto dla nich możliwość zdobywania dalszej wiedzy początkowo w

liceach, a następnie również na uniwersytecie

411

.

Nie były to jedyne zmiany, które umożliwiły zapoczątkowanie procesu

emancypacji kobiet tureckich w Imperium Osmańskim. Pojawiły się pierwsze

czasopisma przeznaczone dla Turczynek, oraz rozszerzył się wybór zawodów jakie

kobiety mogły wykonywać – za młodoturków pojawiły się pierwsze lekarki,

prawniczki, urzędniczki czy kobiety zatrudnione w handlu

412

.

Ponadto poczyniono pierwsze kroki dla zmiany niekorzystnej pozycji kobiety,

wprowadzając nowe świeckie prawa rodzinne. Zadanie to nie było łatwe, ze względu

na uregulowanie tych kwestii przez muzułmańskie prawo religijne. Za młodoturków

umożliwiono kobietom wprowadzenie pewnych korzystnych dla nich rozwiązań do

kontraktów małżeńskich, jak prawo do uzyskania rozwodu i ograniczenia poligamii.

Ciekawostką jest, że ustawy te przyjęto w specjalnym trybie – widać obawiano się,

ż

e osmański parlament ich nie przegłosuje

413

.

Kolejną ważną nowością, nie tylko z punktu widzenia Turczynek, było poddanie

sądów religijnych jurysdykcji świeckiego Ministerstwa Sprawiedliwości

414

.

Postępowała europeizacja życia społecznego państwa w postaci przejmowania

przez ludność zachodnich strojów i zwyczajów. Wprowadzono też europejski

podział doby na 24 godziny. Te postępujące przy akceptacji i udziale młodoturków

zmiany były fatalnie odbierane przez środowiska konserwatywne, a władze religijne

próbowały nawet je bezskutecznie zwalczać

415

.

Jedność i Postęp miała niezaprzeczalny wkład w unowocześnienie działania

administracji prowincjonalnej (m. in. nadała osobowość prawną administracji

wilajetów) i municypalnej. Wprowadzono nowe przepisy dostosowane do

zmienionego systemu prawnego i politycznego państwa. Zreorganizowano siły

policyjne oraz żandarmerię wojskową. Widoczne zmiany zaszły także w Stambule –

unowocześniono straż pożarną, transport publiczny oraz zakłady użyteczności

publicznej. Zbudowano kanalizację i rozwiązano problem wałęsających się po

411

B. Lewis, op. cit., s. 276;

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 47.

412

Ibidem.

413

B. Lewis, op. cit., s. 277.

414

Ibidem.

415

Ibidem, s. 276.

- 99 -

mieście gromad bezpańskich psów. Zatrudniono śmieciarzy i zamiataczy ulic, którzy

zajęli się utrzymaniem miasta w czystości. Nowości te wydatnie wpłynęły na

poprawę warunków sanitarnych, poziom życia mieszkańców oraz wygląd osmańskiej

stolicy

416

.

Młodoturcy uchwalili ustawy o popieraniu rodzimego przemysłu oraz o

włączeniu własności państwowej i fundacji wakf do ogólnego obrotu dobrami, a

próbowali też znieść wciąż funkcjonujące umowy kapitulacyjne z Europejczykami.

Udało się to dopiero w przededniu wybuchu I wojny światowej. Podjęta w 1917 roku

próba utworzenia banku niezależnego od zagranicznego kapitału była spóźniona.

Poczyniono zatem pewne zmiany, ale nie zdążyły one przynieść wielkich rezultatów

ze względu na klęskę wojenną państw centralnych, po których stronie opowiedziało

się Imperium Osmańskie

417

.

Zbliżenie z Niemcami sprawiło, że tuż przed wybuchem wojny wzmocniono i

zreformowano osmańskie siły zbrojne. Swoją rolę odegrał w tym generał Liman von

Sanders, którego przysłano do Turcji w roli generalnego instruktora

418

.

Państwo ottomańskie generalnie było jednak do wojny źle przygotowane, a

decyzja o przystąpieniu do walki po stronie państw centralnych miała się okazać

najfatalniejszym błędem, jakiego dopuścili się w okresie swych rządów liderzy

Jedności i Postępu. Błąd ten miał w konsekwencji przynieść Imperium Osmańskiemu

ostateczny rozpad i upadek.

2.5

Ku narodowej republice – Mustafa Kemal Atatürk (1919-1938)

27 października 1918 roku na pokładzie brytyjskiego pancernika „Agamemnon”

zakotwiczonego w Murdos delegacja osmańska podpisała akt bezwarunkowej

kapitulacji na rzecz państw Ententy

419

.

416

Ibidem, s. 275, 456-457.

417

J. Reychman, op. cit., s. 63;

T. Wituch, op. cit., s. 220;
B. Lewis, op. cit., s. 533-534.

418

J Reychman, op. cit., s. 65-66.

419

T. Wituch, op. cit., s. 248.

- 100 -

Skompromitowani przywódcy Jedności i Postępu, jako że obawiali się zemsty

zwycięzców i dawnej opozycji w kraju, 1 listopada potajemnie opuścili kraj na

pokładzie niemieckiego okrętu podwodnego. Komitet Jedności i Postępu uległ

samorozwiązaniu

420

.

Nowe osmańskie władze oraz sam sułtan Mehmed VI Vahideddin przyjęli

postawę kapitulancką i antymłodoturecką, być może licząc na to, że przyjazne

nastawienie w stosunku do zwycięzców oraz odcięcie się od Jedności i Postępu,

pozwoli im uzyskać przychylność tryumfujących mocarstw. Władze m. in.

opowiedziały się przeciw niektórym świeckim reformom dokonanym przez salonicki

komitet oraz zdelegalizowały szereg organizacji niegdyś z nim powiązanych

421

.

Zwycięzcy dzielili osmańskie zdobycze. Zgodnie z założeniami planu z roku

1916, który znany był jako porozumienie Sykes-Picot, państwo ottomańskie miało

zostać zredukowane do Anatolii, a w tym utracić swoją dotychczasową stolicę oraz

kontrolę nad cieśninami dardanelskimi. Głównymi beneficjentami rozbioru

Imperium Osmańskiego miały zostać Francja i Wielka Brytania

422

.

Jednakże apetyty mocarstw oraz dawnych poddanych osmańskich, którzy wybili

się na niepodległość, rosły. Oznaczało to, że już poważnie okrojone państwo

osmańskie musi się obawiać kolejnych strat terytorialnych, a nawet narzucenia mu

obcej zależności. Wśród Turków panowało zniechęcenie i poczucie rezygnacji, a

nowe osmańskie władze sprawiały wrażenie pogodzonych z utratą suwerenności

423

.

Dwa czynniki miały odegrać kluczową rolę dla podniesienia się znacznej liczby

Turków z traumy i apatii, w jakiej się znaleźli po druzgocącej klęsce wojennej.

Pierwszym były rosnące animozje i rywalizacja między niedawnymi sojusznikami o

schedę po Osmanach. Drugi czynnik wynikał z pierwszego – było nim włączenie się

do rozgrywki Grecji (popierane przez Anglików przeciw ambicjom Włochów),

której przywódcom marzyła się odbudowa na gruzach Imperium Osmańskiego

własnego cesarstwa nawiązującego do przeszłości Bizancjum. O ile Turcy cierpliwie

znosili panoszenie się w swoim kraju Anglików i Francuzów, których przewagę

milcząco uznawali, to desant pogardzanych i znienawidzonych Greków w Izmirze

(operacja rozpoczęła się 15 maja 1919) podziałał na nich jak czerwona płachta na

420

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 86;

B. Lewis, op. cit., s. 273.

421

T. Wituch, op. cit., s. 253-254.

422

Ibidem, s. 249-252.

423

Ibidem, s. 251-252;

B. Lewis, op. cit., s. 289.

- 101 -

byka. Moment ten można uznać za przełomowy – w jego wyniku sromotnie pobity w

wojnie i upokorzony naród na nowo zapałał wolą walki o swój zagrożony obcymi

zakusami byt

424

.

Formujący się samoistnie ruch protestu potrzebował jedynie charyzmatycznego

przywódcy i sprawnego organizatora, który mógłby odpowiednio nim pokierować.

Obie te role wziął na siebie Mustafa Kemal Pasza, który miał przejść do historii jako

Kemal Atatürk (ojciec Turków).

Na ironię losu zakrawa fakt, że przywódcę narodowemu ruchowi tureckiemu dał

sam sułtan Mehmed VI i jego rząd, a pośrednio Anglicy i Francuzi, którzy nie

sprzeciwili się mianowaniu Mustafy Kemala Paszy na inspektora wojskowego

ogromnego okręgu obejmującego mniej więcej jedną trzecią terytorium Anatolii.

Trudno powiedzieć, czy kierowała nimi jedynie chęć zaprowadzenia porządku w

regionie, czy może uznali, że korzystnie będzie pozbyć się ambitnego i popularnego

generała ze Stambułu. 19 maja 1919 roku Mustafa Kemal Pasza przybył ze swoim

sztabem i współpracownikami do Samsunu

425

.

Przyszły przywódca narodu tureckiego w momencie, gdy obejmował funkcję

inspektora IX Armii, cieszył się już sporą sławą. Był nie tylko bohaterem wojennym,

który odegrał ważną rolę w zwycięskiej dla Imperium batalii pod Gallipoli w 1915

roku, ale przy tym pozostawał w niełasce za rządów powszechnie krytykowanej

Jedności i Postępu (o czym mogła zadecydować wzajemna niechęć między nim a

Enverem Paszą). Jego przeszłość oraz cechy charakteru i talenty miały uczynić go

naturalnym liderem dla całego formującego się ruchu nacjonalistycznego

426

.

Wpływy Mustafy Kemala Paszy szybko rosły. Nie szczędził on wysiłków dla

odbudowy formalnie rozwiązanych sił zbrojnych oraz nawiązał kontakt z innymi

dowódcami wojskowymi oraz przedstawicielami władz cywilnych namawiając ich

do podjęcia współpracy w celu ratowania integralności i niepodległości państwa. Do

Kemala dołączali też niedobitkowie z rozwiązanego komitetu Jedności i Postępu, w

tym członkowie sformowanej przez dawnych młodoturków Partii Odrodzenia

427

.

Władze osmańskie zdradzały coraz większe zaniepokojenie działaniami

inspektora IX Armii. Pod naciskiem brytyjskim 23 czerwca Kemal został wezwany

424

T. Wituch, op. cit., s. 252-257.

425

A. Jevakhoff, Kemal Atatürk. Droga do nowoczesności, Warszawa 2004, s. 81-85, 89-91.

426

T. Wituch, op. cit., s. 256.

427

Ibidem, s. 253-256;

B. Lewis, op. cit., s. 296-297.

- 102 -

do powrotu do Stambułu, a gdy odmówił odwołany z zajmowanego stanowiska. W

odpowiedzi Pasza sam złożył swoją funkcję i kontynuował działalność jako cywil

428

.

Podczas Kongresu Narodowego w Erzurumie (trwał od 23.07.1919 do 7.08.1919)

i drugiego, który miał miejsce w Sivasie (od 4 do 11 września 1919), ruch

nacjonalistyczny skonsolidował się oraz zatwierdził Mustafę Kemala na stanowisku

swojego politycznego i militarnego przywódcy. Nacjonaliści ogłosili również swój

program, w którym domagali się dla Turków prawa do posiadania własnego

narodowego i w pełni suwerennego państwa oraz zapowiadali walkę wszelkimi

ś

rodkami w celu realizacji tego postulatu. Deklarowali również, że żadne umowy

mocarstw nie mogą pozbawić narodu tureckiego tego prawa. Kategorycznie

odrzucono możliwość uznania greckiej suwerenności nad rejonem Izmiru

429

.

W styczniu 1920 roku zebrał się nowowybrany parlament osmański, w którym

znalazło się wielu nacjonalistów. Uchwalił on deklarację znaną jako Pakt Narodowy,

która zawierała wszystkie tezy zawarte w uchwałach Kongresów Narodowych w

Erzurumie i Sivasie. Oznaczało to, że nacjonaliści zdołali narzucić swój program

rządowi centralnemu

430

.

Alianci widząc, że sytuacja przybiera niekorzystny dla nich obrót wymusili

dymisję gabinetu oraz nakazali aresztowanie i deportację zwolenników obozu

nacjonalistycznego, w tym również posłów parlamentu. Łącznie przewieziono na

Maltę 150 osób związanych z ruchem Kemala

431

.

W Stambule ogłoszono stan wyjątkowy, dekret sułtański rozwiązał parlament, a

przywódców nacjonalistów ogłoszono zdrajcami stanu i zaocznie skazano na śmierć.

Oznaczało to definitywne zerwanie między sułtanem i rządem, a Mustafą Kemalem

Paszą i jego zwolennikami. Aby zaszkodzić nacjonalistom, Anglicy podjęli również

próbę wzniecenia powstania wśród Kurdów, ale plany te zakończyły się fiaskiem

432

.

Mimo posiadania swoich ambicji w Turcji, Wielka Brytania nie była jednak

skłonna wykrwawiać w ciężkich walkach w górskich rejonach Anatolii swoich

własnych żołnierzy. Wobec braku ochoty do zaangażowania armii przez Włochy i

Francję, na arenie pozostali już tylko Grecy i Ormianie

433

.

428

B. Lewis, op. cit., s. 297-298.

429

T. Wituch, op. cit., s. 257-258.

430

Ibidem, s. 258-259.

431

B. Lewis, op. cit., s. 300-301.

432

T. Wituch, op. cit., s. 259-260.

433

Ibidem, s. 260.

- 103 -

20 sierpnia 1920 roku alianci narzucili niesuwerennemu rządowi osmańskiemu w

Stambule oraz sułtanowi podpisanie porozumienia, które przeszło do historii jako

traktat pokojowy z Sèvres. Jego wejście w życie oznaczałoby dla Turcji poważne

okrojenie jej terytoriów oraz faktyczną utratę niezależności

434

.

Jednak w sytuacji, gdy to nacjonaliści kontrolowali większą część terytorium

kraju, a alianci nie przejawiali determinacji do ich pokonania, wszystko zależało od

wyniku wojny z Ormianami i Grekami.

Pobicie słabej Armenii okazało się dla nacjonalistów dość łatwym zadaniem. Już

2 grudnia 1920 roku Ormianie zostali zmuszeni do podpisania niekorzystnego

porozumienia pokojowego, w którym zrzekali się na rzecz Turcji znacznych

obszarów

435

.

Walka z Grecją była dużo bardziej dramatyczna. Wojska greckie stały już o 50

km od Ankary, w której znajdowała się kwatera główna Kemala. Wśród

nacjonalistów pojawiły się szemrania przeciwko głównemu przywódcy, który

zmuszony został do osobistego przejęcia dowodzenia w tej trudnej chwili. W

toczących się od sierpnia zaciętych walkach między 8 a 13 września 1921 roku

nastąpił przełom, który doprowadził do całkowitego zwycięstwa Turków. Wiktoria

ta, po której Mustafie Kemalowi nadano honorowy tytuł gazi, na długi czas

zamknęła usta jego przeciwnikom. Mógł on swobodnie dokończyć rozprawę ze

zdemoralizowanymi wojskami greckimi. 18 września 1922 roku Mustafa Kemal

Pasza ogłosił wygnanie ostatnich wojsk greckich z Anatolii, a Wielka Brytania, w

sytuacji gdy ich sojusznicy zostali pobici, umyła ręce i nie zdecydowała się na

podjęcie walki. Zwycięstwo tureckie przypieczętowano 24 lipca 1923 roku

podpisaniem traktatu pokojowego w Lozannie, który zagwarantował Turcji pełną

suwerenność. W traktacie lozańskim uwzględniono też wszystkie główne postulaty

nacjonalistów odnośnie granic państwa tureckiego, z jednym tylko wyjątkiem –

regionu Mosulu, który stał się częścią Iraku, będącego terytorium zależnym Wielkiej

Brytanii. Granice Turcji ustalone w Lozannie z minimalnymi zmianami obowiązują

do dzisiaj

436

.

Wielkie zwycięstwo wojskowe i polityczne Mustafy Kemala, które na dodatek

odniósł w prawdziwie dramatycznej dla kraju sytuacji, miało mu przynieść sławę,

434

Ibidem, s. 263-264.

435

Ibidem, s. 264.

436

Ibidem, s. 265-268.

- 104 -

popularność i szacunek. Z jego nieugiętą postawą silnie kontrastowała służalczość i

kapitulanctwo sułtana-kalifa oraz jego otoczenia, którzy w krytycznej sytuacji woleli

współpracować z Brytyjczykami, niż z mającymi realne poparcie społeczne

nacjonalistami. Jednak to zwycięstwo Mustafy Kemala było zaledwie początkiem

jego niezwykłej kariery oraz tylko jedną z zasług, jakie poczynił dla swojego kraju.

Miał on przejść do historii jako największy z tureckich reformatorów i jako twórca

nowoczesnej Turcji.

Pewne podstawy konstytucyjne nowego państwa sformułowano już we

wspomnianym wyżej Pakcie Narodowym z 1920 roku oraz akcie wydanym 23

kwietnia 1920 roku przez nowoutworzone Wielkie Zgromadzenie Narodowe. Pakt

mówił m. in. o konieczności zniesienia kapitulacji oraz wszelkich przywilejów

eksterytorialności dla obywateli innych państw, a także o gotowości nacjonalistów

do zapewnienia praw i ochrony mniejszościom narodowym, które pozostałyby na

terytorium państwa tureckiego. Uchwała Wielkiego Zgromadzenia Narodowego

ogłaszała wygaśnięcie uprawnień rządu stambulskiego od momentu rozpoczęcia

okupacji stolicy przez obce wojska (16 marca 1920 roku) oraz czyniła Zgromadzenie

jedynym reprezentantem narodu i głównym organem ustawodawczym państwa.

Zgromadzenie zawierało porozumienia m. in. z Francją i Włochami oraz

negocjowało rozejm z Grecją, można więc mówić o jego dorozumianym uznaniu

międzynarodowym

437

.

Kolejna istotna zmiana w systemie politycznym miała miejsce 1 listopada 1922

roku – Wielkie Zgromadzenie Narodowe rozdzieliło funkcje kalifa i sułtana oraz

ogłosiło zniesienie tej drugiej. Kalif miał być od tego momentu wybierany przez

Zgromadzenie. Ostatni sułtan osmański Mehmed VI Vahideddin opuścił kraj na

brytyjskim statku, a dzień później t. j. 17 listopada 1922 roku wybrano nowego kalifa

– Abdülmecida

438

.

Ważny akt podjęto 9 października 1923 roku – Zgromadzenie zdecydowało

przenieść stolicę państwa do Ankary

439

.

Jeszcze w tym samym miesiącu ogłoszono, że państwo tureckie będzie republiką,

na której czele miał stanąć obierany przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe

prezydent. Akt ten można uznać za symboliczny koniec Imperium Osmańskiego oraz

437

E. M. Earle, op. cit., s. 80-84.

438

A. Jevakhoff, op. cit., s. 245-249.

439

B. Lewis, op. cit., s. 311.

- 105 -

początek Republiki Tureckiej. Dopełnieniem przebudowy systemu politycznego

państwa było obalenie kalifatu, co nastąpiło 3 marca 1924 roku

440

.

Wraz z tą ostatnią decyzją nakazano wszystkim członkom rodu Osmanów

opuszczenie kraju

441

.

Czyn ten w żadnym razie nie był aktem czysto symbolicznym. Oznaczał on

likwidację ostatniego ogniwa, które łączyło Republikę Turecką z dawnym Imperium.

Poza tym wpływy kalifa, który tylko formalnie nie posiadał władzy politycznej,

mogły stanowić poważne zagrożenie dla stabilności państwa oraz podjętych reform

europeizacyjnych. Zniesienie kalifatu stanowiło też niezbędny etap na drodze do

całkowitego rozdzielenia państwa tureckiego od religii, która miała stać się

wyłącznie sprawą sumienia jego obywateli.

Wraz ze zniesieniem kalifatu zlikwidowano Ministerstwo do Spraw Szariatu oraz

urząd wielkiego muftiego, rozwiązano sądy religijne i poddano cały wymiar

sprawiedliwości władzy odpowiedniego ministerstwa. Był to koniec obowiązywania

szariatu w państwie. Zsekularyzowano również oświatę oraz własność fundacji

religijnych. Wszystkie szkoły w kraju objęto nadzorem ministerstwa edukacji.

Medresy i inne szkoły religijne zamknięto. Na ich miejsce utworzono państwowe

szkoły kształcące imamów i kaznodziejów oraz powołano wydział teologiczny na

Uniwersytecie Stambulskim, acz nowe uczelnie religijne nie sprawdziły się i musiały

zostać zlikwidowane. Meczet Mądrości Bożej został przekształcony w muzeum

442

.

Wcześniej (w roku 1920) wprowadzono zakaz posługiwania się religią w celach

politycznych

443

.

Nowa konstytucja, którą uchwalono 20 kwietnia 1924 roku, była już ustawą

zasadniczą praktycznie całkowicie laickiej republiki.

Ostatecznego aktu rozdzielenia religii od państwa dokonano cztery lata później.

Z ustawy zasadniczej wykreślono zapis mówiący, że islam jest religią państwową

Republiki Tureckiej

444

.

Tego typu reformy rzecz jasna szokowały przywiązane do tradycji

społeczeństwo, ale wbrew pozorom nie nastąpił żaden powszechny zryw w obronie

tradycji i zagrożonej religii. Chyba największe niezadowolenie z nowych porządków

440

E. M. Earle, op. cit., s. 85.

441

A. Jevakhoff, op. cit., s. 278.

442

E. M. Earle, op. cit., s. 85-86;

B. Lewis, op. cit., s. 314-316, 481-484.

443

B. Lewis, op. cit., s. 479-480.

444

A. Jevakhoff, op. cit., s. 326.

- 106 -

demonstrowali przywiązani do tradycyjnego stylu życia Kurdowie, którzy wzniecili

szereg buntów przeciwko zabiegom Ankary. Swój poważny udział w tych

wystąpieniach miały również niezadowolone z przebiegu zdarzeń bractwa

derwiszów. Reakcja władz była bardzo ostra i gwałtowna. Z rebelią rozprawiła się

turecka armia, a specjalnie powołane tzw. „trybunały niepodległości” skazały

przywódców buntu na śmierć. Bractwa religijne zostały przez władze rozwiązane,

zakazano ich zgromadzeń, ceremonii oraz noszenia charakterystycznych dla

derwiszów strojów. Zamknięto klasztory i sanktuaria, a majątek zakonów

skonfiskowano

445

.

Walka o laickie państwo była główną przyczyną, dla której Mustafa Kemal

osobiście wypowiedział wojnę fezowi wprowadzonemu za czasów Mahmuda II.

Historia tej charakterystycznej czerwonej czapki świetnie ilustruje, jak pod wpływem

przyzwyczajenia zmieniało się w społeczeństwie osmańskim pojęcie tego co jest

grzeszne i gorszące, a co pobożne i wskazane. Wystarczył wiek by fez z podejrzanej

i krytykowanej innowacji, stał się gorliwie bronionym przez konserwatystów

symbolem muzułmańskiej tradycji

446

.

Mustafa Kemal Pasza uważał, że jedynym sposobem na „ucywilizowanie” Turcji

jest jej pełna europeizacja. Nakrycie głowy, które podkreślało odmienność Turków

od Europejczyków i stanowiło symbol własnej religijnej tożsamości, było zatem nie

do przyjęcia. Prezydent osobiście zaangażował się w promowanie całkowicie

areligijnych europejskich kapeluszy i strojów, a tradycyjne ubiory muzułmańskie z

fezem na czele poddał miażdżącej krytyce

447

.

Nagany Mustafy Kemala doczekały się również tradycyjne muzułmańskie stroje

kobiece, szczególnie czarczafy

448

.

Za własnym przykładem i napominaniem prezydenta poszły zmiany prawne –

wprowadzono zakaz noszenia szat religijnych i insygniów przez osoby nie pełniące

uznanych funkcji religijnych, a także nakazano urzędnikom noszenie europejskiego

stroju wraz z kapeluszem. Nieco później wprowadzono ustawę, która czyniła

noszenie fezu przestępstwem kryminalnym, za które groziła nawet kara śmierci

449

!

445

B. Lewis, op. cit., s. 316-317, 476-478.

446

Ibidem, s. 133-134.

447

A. Jevakhoff, op. cit., s. 295-297.

448

B. Lewis, op. cit., s. 323.

449

Ibidem, s. 319-320;

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 122.

- 107 -

Wytoczenie tak ciężkich armat przeciw, jak mogłoby się wydawać błahej sprawie

noszonych przez ludność ubrań i czapek, wynikało ze specyficznego dla

tradycyjnego islamu znaczenia, jakie przypisywano noszonym strojom, a szczególnie

nakryciom głowy. Sam reformator w swoim sześciodniowym przemówieniu mówił o

fezie tak: „trzeba było zlikwidować fez, który tkwił na głowach naszego narodu jako

symbol ignorancji, zaniedbania, fanatyzmu i nienawiści do postępu i

cywilizacji...”

450

.

Warto przytoczyć również fragment deklaracji Muzułmańskiego Kierownictwa

Religijnego w Królestwie Egiptu z marca 1926 roku, pod którym swoje podpisy

złożyli również rektor uniwersytetu al-Azhar i wielki mufti Egiptu: „muzułmanin,

który stara się upodobnić do niemuzułmanina przyjmując jego charakterystyczny

sposób ubierania się, przyjmie tę samą drogę również w swych wierzeniach i

działaniach. Dlatego ten, kto nosi kapelusz z powodu skłonności do innej religii, a

pogardy dla swojej – jest niewiernym zgodnie z jednomyślną opinią muzułmańską.

Ten, kto nosi kapelusz po to, by być podobnym do niemuzułmanów, jeżeli prócz

tego przyjmuje pewne praktyki ich religii, jak chodzenie do kościoła, jest

niewiernym; jeśli nawet nie robi tego ostatniego, jest mimo to grzesznikiem...”

451

.

Poglądy Mustafy Kemala i jego otoczenia dalekie były od woli nawrócenia

Turków na chrześcijaństwo i równie odległe od wzorców radzieckich. Nie zamierzał

on likwidować religii islamskiej ani propagować ateizmu, lecz dokonać jej pełnego

rozdzielenia od nowoczesnego państwa

452

.

Kolejnymi

innowacjami

wprowadzonymi

przez

prezydenta

i

jego

współpracowników była zmiana używanego dotychczas kalendarza (stanowił on

połączenie początkowo greckich, a następnie gregoriańskich miesięcy oraz lat

liczonych od momentu ucieczki Mahometa z Mekki) na kalendarz gregoriański, a

także zatwierdzenie dwudziestoczterogodzinnej doby, jako jedynej dopuszczalnej

metody mierzenia czasu w kraju

453

.

Mustafa Kemal wprowadził również prawo, które zniosło zwyczaj posługiwania

się przez ludność imionami, imionami ojców i przydomkami. Prowadziło to do

sporego

bałaganu

i

utrudniało

funkcjonowanie

nowoczesnego

państwa.

450

Ibidem, s. 319.

451

Ibidem, s. 321-322.

452

A. Jevakhoff, op. cit., s. 258, 301.

453

B. Lewis, op. cit., s. 322.

- 108 -

Zdecydowano wprowadzić nazwiska, na podobieństwo rozwiązania znanego w

Europie. Samemu prezydentowi parlament nadał zaszczytne nazwisko „Atatürk”

454

.

Ważną i potrzebną zmianą była również reforma języka oraz przyjęcie

łacińskiego alfabetu. Należy podkreślić, że stosowany dotychczas alfabet arabski,

przy całym swoim skomplikowaniu, nie najlepiej oddawał występujące w języku

tureckim głoski. Wskaźnik analfabetyzmu przed reformami językowymi Mustafy

Kemala sięgał w Turcji 90% procent. W momencie jego śmierci nowy alfabet znało

już około 78% Turków. Problemem był również wciąż funkcjonujący „wykwintny”

język osmański, który dla większości społeczeństwa pozostawał niezrozumiały, a

przy tym była to mowa dość sztuczna. Zwołany przez prezydenta Kongres

Językoznawczy

podjął

próbę

rozbudowania

tureckiego

słownictwa

oraz

wyeliminowania makaronizmów perskich i arabskich. Powstał pierwszy słownik

osmańsko-turecki oraz utworzono szereg nowych słów i określeń, które

przyporządkowano do pojęć dotychczas definiowanych obcymi zwrotami. Próba ta

nie zakończyła się pełnym sukcesem – niektóre określenia nie były najszczęśliwiej

dobrane, a spora ilość obcych słów okazała się trudna do wykorzenienia

455

.

Wraz z alfabetem przyjęto również zachodnie cyfry, zwane jak na ironię

arabskimi

456

.

Przytoczone powyżej liczby dobitnie jednak świadczą, że wysiłek ten nie został

podjęty daremnie. Niewątpliwie swój wpływ na te mimo wszystko imponujące

wyniki miały osobowość i poglądy samego Kemala, który również tu mocno się

zaangażował. Prezydent był prawdziwym fanatykiem edukacji, jak pisze Alexandre

Jevakhoff „Kemal żywił wobec kształcenia prawdziwy kult, sięgający jeszcze

czasów jego dzieciństwa (...) Sam Gazi nieustannie się kształcił. Połykał książki,

przede wszystkim historyczne, opatrując je dopiskami robionymi czerwonym lub

niebieskim ołówkiem, a obiady i długie godziny poobiednie, często do bladego

ś

witu, zmieniał w prawdziwe konferencje-dyskusje. (...) Kemal szedł ścieżką Jules’a

Ferry’ego i wszystkich ludzi francuskiej Trzeciej Republiki. Tak jak oni wypracował

doktrynę, wręcz religię edukacji...”

457

.

454

A. Jevakhoff, op. cit., s. 364-365.

455

Ibidem, s. 327-330, 353-357.

456

B. Lewis, op. cit., s. 329-330;

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 135.

457

A. Jevakhoff, op. cit., s. 305-306.

- 109 -

Ważną rolę dla realizacji wizji Mustafy Kemala spełniały utworzone za rządów

młodoturków ogniska tureckie (później zastąpione przez zależne od Partii

Republikańsko-Ludowej tzw. domy ludowe), które zapełniały lukę między

gigantycznymi potrzebami edukacyjnymi narodu, a możliwościami systemu oświaty.

Prowadziły one działalność wydawniczą oraz organizowały rozmaite kursy, odczyty,

dyskusje, konferencje czy seanse kinowe dla ludności, a także zakładały nowe szkoły

wiejskie i przychodnie

458

.

Edukacja za czasów Mustafy Kemala miała również swoją rolę w popularyzacji

ideologii nacjonalistycznej oraz kształtowaniu tożsamości narodowej ludności. Sam

przywódca przejawiał przy tym zainteresowanie rozmaitymi teoriami, niekiedy

pseudonaukowymi, na temat pochodzenia Turków (np. od Sumerów, Hetytów i

Etrusków) oraz ich roli w historii. Powołane przez prezydenta Tureckie

Towarzystwo Historyczne stworzyło prawdziwy kult Turków, którego przejawy

bywały i kuriozalne – np. jeden z uczestników drugiego Kongresu Językoznawczego

dopatrywał się pokrewieństwa języka tureckiego z językiem starożytnych Majów.

Tego typu działalność i zainteresowania prezydenta doczekały się sporej krytyki ze

strony obcokrajowców, niektórzy porównywali je z praktykami hitlerowskimi czy

„kulturkampf”

459

.

Trzeba jednak podkreślić, że turecki mąż stanu zdecydowanie odcinał się

zarówno od bolszewizmu, jak i faszyzmu, a Józefa Stalina, Adolfa Hitlera i Benito

Mussoliniego ani nie cenił, ani nie darzył szacunkiem. O włoskim Duce miał kiedyś

pogardliwie powiedzieć, że „byłby dobrym ministrem robót publicznych” oraz że

„naród włoski powiesi Duce za nogi”

460

.

Za Atatürka nastąpiło pełne zrównanie w prawach kobiet i mężczyzn. Służyło

temu uchwalenie nowego kodeksu cywilnego i prawa rodzinnego całkowicie

opartych na wzorach europejskich. Zniesiono poligamię, a także wprowadzono

całkowite równouprawnienie płci w kwestii zawierania małżeństwa i rozwodu.

Zawarcie związku małżeńskiego wymagało obecności urzędnika państwowego.

Kropkę nad „i” postawiono w 1934 roku, kiedy kobiety w pełni zrównano z

458

Ibidem, s. 306-307, 348-349.

459

Ibidem, s. 351-357.

460

Ibidem, s. 334, 350.

- 110 -

mężczyznami w prawach politycznych. W tym aspekcie Turcja wyprzedziła liczne

państwa europejskie, m. in. w wielu dziedzinach stawianą za wzór Francję

461

.

Reforma prawna objęła praktycznie wszystkie sfery – za Mustafy Kemala

wprowadzono również m. in. nowy kodeks karny, handlowy, zobowiązań oraz prawo

morskie

462

.

Dobre rezultaty przynosiły też programy zmierzające do poprawy opieki

społecznej, higieny i zdrowia publicznego

463

.

Zmieniono podział administracyjny kraju oraz dokonano usprawnień

administracji prowincjonalnej i municypalnej m. in. wprowadzając organy wybierane

przez mieszkańców (pierwsze kroki w tym kierunku poczyniła Jedność i Postęp w

Stambule). Nadano wsiom i miastom osobowość prawną

464

.

W czasach Atatürka odnotowano spore postępy w kwestiach gospodarczych.

Wprawdzie nie ustrzeżono się błędów i problemów – można tu wymienić choćby

krytykowany turecki etatyzm, niezadowalające osiągnięcia w modernizacji rolnictwa

oraz poważne perturbacje związane z latami wielkiego kryzysu, to jednak wykonano

pierwsze kroki dla realnej przebudowy tureckiej gospodarki.

Dobrym początkiem w procesie naprawy był traktat lozański, który ostatecznie

znosił przywileje kapitulacyjne, a także umożliwił renegocjowanie udzielonych

obcym spółkom koncesji oraz długu zagranicznego państwa. Turcja miała też

ograniczyć wpływy Zarządu Długu Publicznego oraz stopniowo odzyskać wolność w

polityce celnej

465

.

Choć Mustafa Kemal nie miał wielkiej wiedzy ekonomicznej, to orientował się w

niej na tyle, że zdawał sobie sprawę z konieczności dokonania gruntownej reformy

przestarzałej gospodarki tureckiej. Swój stosunek do problemów gospodarczych,

zaskakujący u dowódcy wojskowego, który w dodatku odniósł wielki militarny

sukces, wyraził kiedyś następująco: „Pług nie jest podobny do miecza. Im więcej się

go używa, tym jest lepszy. Ramię, które używa miecza, szybko się męczy, natomiast

ramię prowadzące pług przyzwyczaja się do niego i z czasem lepiej włada ziemią. Z

tych dwóch rzeczy (miecza i pługa), ta druga zawsze zwycięży tę pierwszą”

466

.

461

Ibidem, s. 301, 350;

B. Lewis, op. cit., s. 323-325.

462

B. Lewis, op. cit., s. 326.

463

J. Reychman, op. cit., s. 84.

464

B. Lewis, op. cit., s. 457-458, 464-465.

465

A. Jevakhoff, op. cit., s. 267.

466

Ibidem, s. 256.

- 111 -

Dlatego też Kemal i jego zwolennicy podjęli wiele wysiłku dla rozbudowy kolei,

kopalń, handlu, przemysłu i rolnictwa. Tworzyli banki (w tym również Turecki Bank

Centralny) oraz inne instytucje i udogodnienia dla rozwoju narodowej gospodarki.

Turcja otwarła się też na kapitał zagraniczny, m. in. z USA, Szwajcarii i Niemiec,

które zaczęły stwarzać konkurencję dla Francuzów i Anglików. Szczególnie istotne

dla państwa było usprawnienie rolnictwa, które choć zatrudniało cztery piąte

Turków, było tak zacofane, że nie mogło dostarczyć tureckiej populacji

wystarczającej ilości zboża. W celu jego usprawnienia zniesiono dziesięciny (wciąż

pobierane w naturze!), a wprowadzono podatek gruntowy. Utworzono odrębne

Ministerstwo Rolnictwa i zreformowano istniejący Bank Rolny

467

.

Stworzono też szereg instytucji mających wspomagać unowocześnienie

rolnictwa, jak nowe szkoły rolnicze, Instytut Meteorologiczny czy gospodarstwa

wzorcowe. Osadzano rolników na nowych gruntach należących do skarbu państwa.

Zniesiono też niektóre monopole państwowe w rolnictwie. Zreformowano prawo

ziemskie znosząc ostatnie formalne pozostałości stosunków feudalnych

468

.

Zaczęto też rozbudowę przemysłu. Wprawdzie etatystyczna polityka rządu, dla

której inspiracje czerpano do pewnego stopnia z pomysłów radzieckich, wpłynęła

hamująco na inicjatywę prywatną, ale powstała dzięki niej spora ilość nowych fabryk

i kopalń. Niestety, nie zawsze były to inwestycje dobrze przemyślane i efektywne

ekonomicznie

469

.

Jeśli chodzi o handel w Turcji, to poważnie on ucierpiał po traktacie lozańskim.

Granice państwa opuściło wtedy wielu chrześcijan, którzy tradycyjnie się nim

trudnili. Turcy musieli się handlu w dużej mierze dopiero uczyć, co wymagało czasu.

Sytuacja ta miała jednak też swoje dobre strony – handel przestał być w Turcji

niemal wyłączną domeną mniejszości narodowych i zagranicznych kupców

470

.

W ogólnym rozrachunku należy pozytywnie ocenić zapoczątkowane w czasach

Mustafy Kemala reformy ekonomiczne. Były to w dużej mierze początki reform w

tej dziedzinie, a w dodatku dokonywane w trudnej sytuacji polityczno-gospodarczej

na świecie. Mimo krytyki doktryny tureckiego etatyzmu przez licznych

ekonomistów, Bernard Lewis powołuje się na raport Światowego Banku Odbudowy i

467

Ibidem, s. 281, 289-290, 333.

468

J. Reychman, op. cit., s. 85;

B. Lewis, op. cit., s. 543-544.

469

B. Lewis, op. cit., s. 340-343, 547-548.

470

A. Jevakhoff, op. cit., s. 289.

- 112 -

Rozwoju, który stwierdzał, że gospodarka turecka odnotowała poważny postęp,

którego osiągnięcie wyłącznie przez prywatne przedsiębiorstwa byłoby mało

prawdopodobne. Ten sam raport uznał, że największym zaniedbaniem w tych

czasach było niedostateczne rozwinięcie tureckiego rolnictwa

471

.

Kwintesencją programu Kemala Atatürka i Partii Republikańsko-Ludowej stało

się „Sześć strzał”, głównych haseł i filarów ideologii kemalistowskiej. Były to

Republika, Naród, Etatyzm, Populizm (rozumiany jako konieczność uwzględniania

przez rządy interesu ludności), Laicyzm i Rewolucjonizm. Idee te w 1937 roku

zostały wpisane do tureckiej ustawy zasadniczej

472

.

W praktyce system polityczny w młodej Republice Tureckiej, daleki był od

demokracji. Przez długi czas krajem rządziła jedyna legalna partia – Partia

Republikańsko-Ludowa, a decydujący głos należał w niej do Kemala. Z częścią

politycznej opozycji rozprawiono się brutalnie i krwawo. Sam prezydent uważał

jednak, że istnienie konkurencji politycznej korzystnie wpływa na jakość uprawianej

polityki. Podjął nawet próby powołania swoistej „reglamentowanej” opozycji

politycznej, ale te quasi-demokratyzujące zabiegi zakończyły się niepowodzeniem

473

.

Pod wieloma względami jednak rządy Kemala Atatürka stanowiły etap

przygotowawczy dla przyszłej tureckiej demokracji. Prezydent nie był typem

despoty podobnym do Abdülhamida II czy kimś zbliżonym do przywódców

faszystowskich i komunistycznych. Państwo tureckie dopuszczało się represji,

czasem drastycznych i ostrych, ale rządy nie opierały się z zasady na tajnej policji,

armii i terrorze. Prezydent realizował swoje wizje bez pytania o zdanie ludności czy

nawet elit, ale jednocześnie starał się naród do reform przekonywać. Był bodaj

pierwszym politykiem w Turcji, który na taką skalę posługiwał się swoistym

marketingiem politycznym – osobiście angażował się w różne przedsięwzięcia,

jeździł po kraju, rozmawiał z ludźmi i przekonywał do swoich racji. Do siły

odwoływał się w sytuacji gdy uznał, że środki te nie wystarczały

474

.

Trudno zresztą wyobrazić sobie by gigantyczne zmiany, których dokonał dało się

przeprowadzić i obronić pytając o zdanie ówczesne tureckie społeczeństwo, które

471

B. Lewis, op. cit., s. 342-343, 547-548.

472

A. Jevakhoff, op. cit., s. 342-344;

D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 141-142.

473

A. Jevakhoff, op. cit., s. 293, 334-340, 347-348;

B. Lewis, op. cit., s. 333-334;
D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 124-126, 140-141.

474

A. Jevakhoff, op. cit., s. 254-255, 344-352.

- 113 -

przecież nie miało pojęcia czym jest republika, laicyzm czy demokracja i wychowało

się w zupełnie innym świecie niż Atatürk postanowił dla nich stworzyć.

Ocena reform polityczno-społecznych Mustafy Kemala, jeżeli weźmie się pod

uwagę, w jakim stanie zastał państwo tureckie w momencie gdy wyruszył na swoją

inspekcję do Samsunu w 1919 roku, oraz w jakim stanie je pozostawił gdy zmarł 10

listopada 1938 roku, będzie jednoznacznie pozytywna. Z rozbitej i okupowanej

półkolonii zachodu udało mu się stworzyć państwo, które nie tylko prowadziło swoją

własną suwerenną politykę, ale też cieszyło się respektem i ustaloną pozycją na

arenie międzynarodowej, a nawet udzielało życzliwych rad odnośnie koniecznych

reform Chinom (na prośbę rządu chińskiego). Nawet w świecie muzułmańskim,

gdzie krytykowano Atatürka za jego laicyzm i nazbyt europejskie zwyczaje, mimo

wszystko zyskał on szacunek i podziw, jeszcze za swojego życia. Stał się też wzorem

do naśladowania i mistrzem m. in. dla króla Afganistanu Amanullaha i szacha Iranu

Rezy Pahlawiego. Można bez przesady przy tym stwierdzić, że wzorem

niedoścignionym

475

.

Mimo wszystkich tych pozytywów, trzeba też jednak zauważyć, że niektóre

reformy Kemala Atatürka były wyjątkowo dotkliwe dla obywateli i bardzo

kosztowne społecznie, a do ich realizacji posługiwano się niejednokrotnie

drakońskimi środkami. Nie dające się oszacować straty poniosła w ich wyniku

również turecka kultura. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie

bezpardonowej, a czasami brutalnej i krwawej walki o laicki charakter państwa.

Fakty te sprawiają, że ostateczna ocena rewolucji kemalistowskiej nie może być

jednoznacznie pozytywna, choć niewątpliwie Kemal Atatürk osiągnął rzeczy

wyjątkowe.

Należy przy tym oddać sprawiedliwość jego poprzednikom – wcześniejszym

reformatorom, bez których wysiłków nie mógłby przeprowadzić swojego dzieła. Bez

reform i inspiracji Mahmuda II, epoki tanzimatu, ruchu młodoosmanów oraz

komitetu Jedności i Postępu (którego program był w istocie w wielu punktach

zbieżny z ideami Mustafy Kemala), Turcy najprawdopodobniej nie doczekaliby się

Atatürka.

475

Ibidem, s. 320-322.

- 114 -

Rozdział 3

Wolnomularstwo a osmańskie przemiany polityczno-społeczne

3.1

Wolnomularstwo w Imperium Osmańskim

Wolnomularstwo można opisać jako ponadnarodowy ruch etyczny stawiający

sobie za cel doskonalenie człowieka oraz wcielanie w życie idei braterstwa.

Charakterystycznymi cechami ruchu są posługiwanie się rozbudowanymi systemami

obrzędów, alegorii i symboli (ryt) oraz specyficzna struktura organizacyjna. Ruch nie

stanowi jednej organizacji i jest bardzo niejednolity. Rozróżnienie zrzeszeń

wolnomularskich od parawolnomularskich bywa trudne, podobnie jak stworzenie w

pełni satysfakcjonującej definicji ruchu. Masoneria nie posiada określonego systemu

filozoficznego i religijnego, ani nie utożsamia się z żadną konkretną myślą

polityczną. Ma ona jednak swoje fundamenty światopoglądowe i zasady. Te

pierwsze można wyrazić w formie idei jak: wolność, równość, braterstwo, tolerancja

ś

wiatopoglądowa i religijna, humanizm czy progresywizm

476

.

Jeśli chodzi o zasady wolnomularskie, to ich podstawą stała się spisana w 1723

roku konstytucja Andersona. Zaakceptowanie przez organizację zawartych w niej

reguł oraz uznanie organizacji przez Wielką Lożę Anglii, stanowiło niezbędny

warunek do włączenia się w struktury regularnej masonerii. W konstytucji

wolnomularskiej Andersona znalazły się m. in. zapisy o tym, by na braci

przyjmować wyłącznie osoby wierzące (wyznające dowolną religię) i godne –

wykluczono np. niewolników, jednostki niehonorowe i niemoralne, a także kobiety.

Anderson wpisał do konstytucji również wymóg przestrzegania praw i zachowania

476

T. Cegielski, Sekrety masonów. Pierwszy stopień wtajemniczenia, Warszawa 1992, s. 11;

L. Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982, s.
12-14;
J. Pasterz, Zrozumieć masonerię [online], Dostęp: 18.6.2007, Dostępne w Internecie:
http://www.wlnp.pl/zrozumiec.htm;
Przewodnik

[online], Dostęp: 18.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=6&id=13&Itemi
d=30;
K. Racewicz, Esprit maçonnique [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w Internecie:
http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=30&Itemid=30;
G. Di Bernardo, Definicja masonerii, [w:] „Ars regia”, nr 2 [online], Dostęp: 18.6.2007, Dostępne w
Internecie: http://arsregia.pl/?m=artykul&id_artykulu=79&page=0.

- 115 -

lojalności wobec państwa oraz kategoryczny zakaz toczenia w warsztatach dyskusji

na tematy polityczne i religijne. Z czasem doszło jednak do „schizm” – powstały

nowe konstytucje i nowe wielkie loże

477

.

Warsztaty wolnomularskie nie są przy tym organizacjami tajnymi, lecz ich

inicjacyjny i elitarny charakter oraz utajenie rytuału i kwestii organizacyjnych czyni

je czasem trudnymi do odróżnienia od zrzeszeń sekretnych. Zdarzały się przy tym

sytuacje, że działalność wolnomularska czy też parawolnomularska nabierała

wyraźnego charakteru politycznego, a nawet rewolucyjnego jak w przypadku

włoskich karbonariuszy czy lóż zakładanych we Francji przez angielskich jakobitów.

Zaangażowanie masonów w politykę może również przybierać formy takie jak ma to

miejsce w przypadku Grande Orient de France (Wielki Wschód Francji), który stał

się we Francji nieformalną instytucją władzy i trwałym elementem tamtejszej kultury

politycznej. Z punktu widzenia masońskiej „ortodoksji”, jak np. wolnomularstwa

angielskiego, tego typu działalność jest sprzeczna z podstawowymi zasadami

masonerii regularnej, która powinna zachować całkowitą apolityczność. Nie mniej

faktem jest, że część obediencji w praktyce zaakceptowała tego typu aktywność

zakonu. Szczególnie silnie upolityczniona stała się np. masoneria włoska, która miała

odegrać swoją rolę m. in. w zjednoczeniu Włoch. Wolnomularstwo bywało też

wykorzystywane przez rządy jako instrument politycznej perswazji czy też nacisku

w polityce zagranicznej. Tego typu niejasności i półoficjalna aktywność części

masonerii, a także tajemniczość bractwa, miały spowodować niemałą wobec niego

podejrzliwość czy wręcz wrogość niektórych środowisk, a także stała się pożywką

dla wszelkiego rodzaju spiskowych teorii historii oraz sprzyjała narastaniu wokół

ruchu masońskiego czarnych legend. Z jednej strony, nie zawsze oskarżenia wobec

masonów czy pseudomasonów były całkowicie bezpodstawne, czego jaskrawym

przykładem jest skandal związany z lożą „Propaganda due” we Włoszech, która

uwikłała się w działalność nielegalną i mafijną. Z drugiej strony, teorie mówiące o

masonerii jako ponadnarodowym sprzysiężeniu sterowanym przez wojujących

ateistów, żydów lub czcicieli diabła w celu zapanowania nad światem, zniszczenia

religii itp. są całkowicie absurdalne, choć w niektórych kręgach cieszą się

477

Konstytucja Andersona [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=271&Itemid=30;
J. R. Kubicki, "Szkoci" przeciwko "francuzom"? [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w Internecie:
http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=199&Itemid=30;
T. Cegielski, op. cit., s. 34-48.

- 116 -

niesłabnącą popularnością. Podstawowym błędem jest niedostrzeganie jak bardzo

ruch wolnomularski jest różnorodny oraz przekonanie o jego monolityczności i

pełnym scentralizowaniu, co ma umożliwiać niewidzialnemu kierownictwu

realizowanie swoich ciemnych i niecnych celów

478

.

Wolnomularstwo doczekało się krytyki również w świecie islamskim, a

szczególnie ze strony konserwatywnych uczonych muzułmańskich, którzy stworzyli

w tej kwestii zadziwiający „sojusz” z papiestwem. W 10 lat po tym, jak spadła na

masonerię ekskomunika Klemensa XII (mowa tu o konstytucji apostolskiej „In

Eminenti” z 1738 roku), sułtan Mahmud I, pod naciskiem przejętych papieską bullą

chrześcijan oraz podejrzliwych ulemów, zdecydował się ją zdelegalizować

479

.

Powstanie pierwszych lóż masońskich w Imperium Osmańskim miało miejsce w

latach dwudziestych i trzydziestych XVIII wieku. Celil Layiktez wspomina w swoim

artykule o loży założonej około 1721 roku w Stambule przez europejskich handlarzy,

głównie genueńczyków. Nie zachowała się jej nazwa

480

.

Kolejne loże, o których wiadomo, powstawały pod koniec lat trzydziestych w

Stambule, Smyrnie oraz Aleppo, zakładane przez Europejczyków przybywających

do Imperium wraz z rozwojem handlu angielskiego i holenderskiego. Należały one

do obediencji różnych krajów Europy

481

.

Pierwszymi muzułmańskimi wolnomularzami w Imperium Osmańskim byli

francuski oficer de Bonneval (po przejściu na islam Humbaradżi Ahmed Pasza),

który reorganizował sułtańską armię, Yusuf Çelebi – kupiec, Said Çelebi – poseł do

Francji i późniejszy wielki wezyr, oraz Ibrahim Müteferrika – żydowski poturczeniec

pochodzący z Węgier. Dwaj ostatni z wymienionych wolnomularzy zasłużyli się

Imperium Osmańskiemu otwierając pierwszą w tym kraju drukarnię z arabskimi

czcionkami

482

.

478

T. Cegielski, op. cit., s. 46-47;

Idem, Masoneria a państwo (I), [w:] „Ars regia”, nr 2 [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w
Internecie: http://www.arsregia.pl/?m=artykul&id_artykulu=81;
L. Hass, op. cit., s. 8-14;
Loża P2, Opus Dei i Watykan

[online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=207&Itemid=28.

479

C. Layiktez, Freemasonry in the Islamic World [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w

Internecie: http://www.freemasons-freemasonry.com/layiktez1.html;
Wolnomularstwo w świetle encyklopedyj

, Warszawa 1934, s. 167.

480

C. Layiktez, The Hystory of Freemasonry in Turkey [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w

Internecie: http://www.freemasons-freemasonry.com/layiktez.html.

481

L. Hass, op. cit., s. 56;

Wolnomularstwo w świetle

..., s. 85.

482

C. Layiktez, The Hystory...;

- 117 -

Warto wspomnieć o założonej w 1784 roku w Stambule loży Wielkiego

Wschodu Polski „Zorze Carogrodzkie”, o której wspominają Ludwik Hass i biskup

Józef Sebastian Pelczar. Należeli do niej m. in. pracownicy polskiego dragomanatu i

polskiej „Szkoły Orientalnej”. Loża ta działała jednak dość krótko

483

.

Ruch masoński w Imperium znacznie podupadł po tym, jak został

zdelegalizowany przez Mahmuda I. Wolnomularstwo odżyło jednak za czasu rządów

sułtana-reformatora Selima III (1789-1807), który był jego zwolennikiem. Liberalny

władca pozwalał na swobodne funkcjonowanie lóż należących do różnych

obediencji. Jednakże już w roku 1826 ponownie zostały one zdelegalizowane.

Mahmud II zniósł buntowniczy korpus janczarów oraz powiązany z nim tarikat

bektaszytów. Represje spadły też na zakon wolnomularzy, co jak sugeruje Celil

Layiktez, było spowodowane podobieństwem obu bractw czy wręcz do pewnego

stopnia, utożsamianiem ich ze sobą przez otoczenie sułtana

484

.

Podobieństwo zrodzonego w Europie wolnomularstwa i niektórych tarikatów

muzułmańskich wydaje się zdumiewające, jest jednak faktem. Można mówić o

pewnych analogiach w pełnionych przez oba rodzaje stowarzyszeń funkcjach

społecznych (zob. s. 38-40). Zarówno w wolnomularstwie i w zakonach sufich

istnieje pewna wiedza tajemna, która przekazywana jest tylko wybranym przez

stojących na jej straży mistrzów. Różnica tkwi w religijnym charakterze bractw

derwiszów, co nie jest zasadniczą cechą wolnomularstwa. Warto tu przypomnieć, że

tradycyjne społeczeństwo muzułmańskie nie znało innej niż religijna formy

organizacji. Oba rodzaje zakonów otacza przy tym aura tajemniczości i sekretu

485

.

Radosław Sikorski (były szef polskiego MON) stwierdził w swojej książce, że:

„Bractwa sufich mogą przybierać rozmaite formy od klasztornych społeczności po

odpowiednik rotarian. Podobnie jak w masonerii, stowarzyszenia mogą służyć

niewinnej rozrywce (...) bądź stać się narzędziami politycznej intrygi”

486

.

S. Chazbijewicz, Masoneria w islamie, [w:] „Dziś. Przegląd społeczny”, nr 10/2002, s. 106-107.

483

L. Hass, op. cit., s. 173;

J. S. Pelczar, Masonerya. Jej istota, zasady, dążności, początki, rozwój, organizacya, ceremoniał i
działanie

, Kraków 1914, s. 364.

484

C. Layiktez, The Hystory...;

S. Chazbijewicz, Masoneria w islamie, s. 107.

485

H. Wierniewski, Muzułmańskie zakony mistyczne i wolnomularstwo [online], Dostęp: 18.6.2007,

Dostępne w Internecie:
http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=291&Itemid=51.

486

R. Sikorski podczas gdy był reportem BBC w Afganistanie, miał okazję wziąć udział w ceremonii

sufich należących prawdopodobnie do bractwa nakszbendije. R. Sikorski, Prochy świętych.
Afganistan - czas wojny

, Warszawa 2007, s. 286.

- 118 -

Henryk Wierniewski zwraca uwagę na dalsze aspekty, w których

wolnomularstwo i muzułmańskie bractwa mistyczne są do siebie podobne. Pierwszy

to wymiar strukturalny – można bowiem mówić o niemałych podobieństwach w

rytuale, ceremoniale i organizacji bractw obu typów (zwrócił na to uwagę również

Stanisław Guliński). Drugi aspekt to otwarcie społeczno-religijne, które świetnie

widać na przykładzie bractw bektaszije i mewlewije

487

.

Wreszcie pewnych analogii można dopatrywać się w genezie obu typów zrzeszeń

– wolnomularstwo bierze swe początki od średniowiecznych cechów muratorskich

(mających własne obrzędy o charakterze religijnym), zaś jak pisze Halil Inalcik „w

społeczeństwie bliskowschodnim zrzeszenia zespolone wspólnotą interesów od

starożytności organizowały się wedle określonego wzorca, wobec czego ten sam

model można spotkać w organizacji pałacu, armii, medres, zakonów religijnych i

cechów”

488

.

Inalcik wspomina też o przemożnych wpływach zakonów sufich i bractw

futuwwa na muzułmańskie korporacje cechowe oraz o prawdopodobnej wspólnej

genezie cechów muzułmańskich i europejskich

489

.

Być może pewne widoczne podobieństwa w rytuale i zwyczajach bractw

derwiszów (szczególnie bektaszije) i wolnomularstwa związane są właśnie z

wpływem organizacji cechowych.

Biorąc pod uwagę te wszystkie czynniki, nie dziwi wzajemne zainteresowanie

sufich i wolnomularzy. Można przypuszczać, że ta obopólna ciekawość i wzajemne

podobieństwa między muzułmańskimi tarikatami a masonerią wpłynęły na niemałą

popularność wolnomularstwa w Imperium Osmańskim, a także na zbliżenie, jakie

nastąpiło między członkami miejskiej odmiany bektaszije i masonami, co miało

miejsce po roku 1826

490

.

W epoce tanzimatu nastąpiło ponowne ożywienie działalności wolnomularskiej.

Sprzyjał temu zarówno liberalizm i łagodne usposobienie sułtana Abdülmecida, jak

też fakt, że wielki wezyr Mustafa Reşid Pasza – ojciec reform epoki tanzimatu,

najprawdopodobniej sam był masonem, a przynajmniej utrzymywał przyjacielskie

487

H. Wierniewski, Muzułmańskie zakony mistyczne...;

S. Guliński, op. cit., s. 98.

488

T. Cegielski, Sekrety masonów..., s. 11-14;

H. Inalcik, op. cit., s. 165.

489

Ibidem, s. 164-165.

490

H. Wierniewski, Muzułmańskie zakony mistyczne...

S. Guliński, op. cit., s. 96-98.

- 119 -

stosunki z należącym do bractwa angielskim dyplomatą lordem Stratfordem

Canningiem

491

.

Prawdziwie dynamiczny rozwój wolnomularstwa rozpoczął się podczas wojny

krymskiej (1853-1856), kiedy zawiązała się współpraca wojskowa Imperium

Osmańskiego z Anglią, Francją i Sardynią. Powstały wtedy liczne loże powiązane z

różnymi obediencjami, w tym Wielka Loża Turcji (powstała w 1857 roku) założona

przez Wielki Wschód Francji. Nie przetrwała ona jednak długo – upadła wraz z

wyjazdem zaangażowanych w przedsięwzięcie Europejczyków. Mimo to, o ile w

roku 1856 w Stambule działała tylko jedna loża, to w 1869 roku było ich już 12

492

.

Ważną rolę w historii wolnomularstwa w Imperium Osmańskim odegrał

dygnitarz Wielkiego Wschodu Francji Louis Amiable, który w 1865 został

czcigodnym loży „l’Union d’Orient”. Dokonał on jako pierwszy tłumaczenia

konstytucji i rytuałów masońskich na język turecki, a sama loża otworzyła się dzięki

temu na miejscowych muzułmanów. Przedsięwzięcie zakończyło się znacznym

sukcesem – o ile w 1865 roku do loży należało tylko 3 wyznawców islamu, to w

roku 1868 na 127 członków loży muzułmanami było już 41. W roku 1869 proporcje

te wyglądały następująco: 53 muzułmanów na 143 masonów z „l’Union d’Orient”.

Otwarcia na Turków dokonała również za sprawą Cleanthe Scalieriego francuska

loża „I Proodos”. Innym znanym warsztatem francuskim w Imperium Osmańskim

był „l’Etoile du Bosphore”

493

.

Loże te zrzeszały sporo ważnych osób. Do „l’Union d’Orient” należeli m. in.

książę Mustafa Fâzil Pasza i Ibrahim Ethem Pasza, a do „I Proodos” Namık Kemal,

Midhat Pasza, Mehmed Râgip, Ali Şefkati oraz trzej synowie sułtana Abdülmecida,

w tym przyszły sułtan Murad V

494

.

W roku 1864 Włosi założyli w Salonikach lożę „Macedonia” – zalążek warsztatu

„Macedonia Risorta”, który miał odegrać ważną rolę w rewolucji młodotureckiej. Z

491

S. Guliński, op. cit., s. 96,

C. Layiktez, The Hystory... .

492

J. S. Pelczar, op. cit., s. 362;

C. Layiktez, The Hystory...;
S. Chazbijewicz, Masoneria w islamie, s. 107;
T. Zarcone, Mystiques, philosophes et francs-maçons en islam, Paryż 1993, s. 199-200.

493

T. Zarcone, op. cit., s. 203-204.

494

Ibidem, s. 98-99, 204-209;

C. Layiktez, The Hystory... .

- 120 -

lóż włoskich warto również wspomnieć o stambulskiej „Italii”, w której budynkach

działała pierwsza w Imperium Osmańskim całkowicie laicka szkoła

495

.

W tych latach powstała też Osmańska Wysoka Rada, na której czele stanął książę

Abdülhalim Pasza, jeden z synów Muhammada Alego

496

.

Rządy despotycznego Abdülhamida II ograniczyły działalność lóż, a szczególnie

tych związanych z Wielkim Wschodem Francji, które były szczególnie podejrzane ze

względu na ich związki ze zrzuconym z tronu Muradem V (jak twierdzi Thierry

Zarcone prawdziwą przyczyną detronizacji Murada V był spisek, nie zaś jego

choroba umysłowa). Nie zamarła ona jednak całkowicie – działały m. in. warsztaty

włoskie i angielskie. Te ostatnie zrzeszały jednakże tylko nielicznych muzułmanów,

jako że niewielu poddanych sułtana posługiwało się dobrze językiem angielskim. Do

lóż tych należała natomiast pewna liczba osmańskich żydów i Ormian

497

.

Prawdopodobnie Abdülhamid II nie rozprawił się ostatecznie z masonerią

dlatego, że nie chciał zrażać do siebie wolnomularzy, których przecież dużo było

wśród europejskich dyplomatów, członków rad ministrów, a także monarchów. Nie

brakowało ich również wśród jego własnej rodziny i otoczenia. Sułtan nosił się

najprawdopodobniej z zamiarem powołania własnej wielkiej loży, na której czele

miałby osobiście stanąć. Plan ten nie doczekał się nigdy realizacji

498

.

Rewolucja młodoturecka, która narzuciła autokratycznemu Abdülhamidowi II

konstytucję, a potem zrzuciła go z tronu, przyniosła na kilka lat odwilż. Wolność

społeczna i częściowo polityczna, która zapanowała w tym okresie, a także rola jaką

odegrało wolnomularstwo w zorganizowaniu antysułtańskiej opozycji i przewrocie,

sprzyjały prawdziwemu wysypowi nowych lóż należących do obediencji z całego

ś

wiata oraz napływowi do zakonu licznych kandydatów. W marcu 1909 roku

przywrócona została Osmańska Wysoka Rada, która konsekrowała cztery loże

tureckie. W sierpniu loże te wraz z trzema warsztatami włoskimi, dwoma

francuskimi, jednym hiszpańskim i dwoma egipskimi powołały do życia nową

obiediencję – Osmański Wielki Wschód, na którego czele stanął Talât. Kontrolę nad

radą sprawowali przede wszystkim masoni z Salonik. Dość szybko obediencja

turecka wysunęła się na czoło ruchu w Imperium Osmańskim. Wpływy masonerii

495

T. Zarcone, op. cit., s. 229, 212.

496

J. S. Pelczar, op. cit., s. 362;

C. Layiktez, The Hystory...;
S. Chazbijewicz, Masoneria w islamie, s. 107.

497

T. Zarcone, op. cit., s. 228, 223-226.

498

C. Layiktez, The Hystory... .

- 121 -

zagranicznych zaczęły od tego momentu maleć, aż całkiem utraciły znaczenie.

Większość zagranicznych warsztatów została wchłonięta przez nowoutworzoną

obediencję turecką

499

.

Zdaniem biskupa Józefa Sebastiana Pelczara w roku 1909 Osmański Wielki

Wschód „miał (...) pod sobą 45 lóż i dwie kapituły”

500

.

W trakcie I wojny światowej i po jej zakończeniu, działalność masonerii w Turcji

wyraźnie podupadła

501

, szczególnie w porównaniu do sytuacji bezpośrednio po

rewolucji z roku 1908, kiedy można było mówić w Imperium o wolnomularskim

„boomie”.

Osmański Wielki Wschód dał uznanie łącznie 66 lożom w kraju i za granicą – w

Egipcie, Syrii, Iraku, Grecji, Libanie i Palestynie. Jednakże Partia Republikańsko-

Ludowa, skupiała coraz więcej władzy w swoich rękach, zdecydowała się również

skończyć z działalnością niezależnych stowarzyszeń masońskich. W związku z

naciskami ze strony rządu oraz pod wpływem ogłoszonych w mediach zapowiedzi,

ż

e wolnomularstwa zostanie zdelegalizowane, turecki Wielki Wschód i większość

lóż zdecydowały się na uśpienie w 1935 roku

502

.

Kemal Atatürk miał podobno wtedy stwierdzić, że „jeżeli masoneria jest

narodowa, populistyczna i republikańska, nie ma potrzeby aby istniała”

503

.

Warto przy tym dodać, że pierwszy prezydent Republiki Tureckiej sam

najprawdopodobniej został inicjowany – miał on przez pewien czas należeć do

salonickiej loży „Macedonia Risorta”

504

.

499

T. Zarcone, op. cit., s. 249-251;

C. Layiktez, The Hystory... .

500

J. S. Pelczar, op. cit., s. 365.

501

S. Guliński, op. cit., s. 98.

502

C. Layiktez, The Hystory...;

L. Hass, Zasady w godzinie próby. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1929-1941,
Warszawa 1987, s. 121.

503

A. Jevakhoff, op. cit., s. 350.

504

L. Hass, Zasady w godzinie..., s. 121.

- 122 -

3.2

Wolnomularstwo a osmańskie przemiany polityczno-społeczne

Wolnomularstwo niewątpliwie odegrało ważną rolę w przemianach polityczno-

społecznych zachodzących w Imperium Osmańskim. Można mówić o dwóch

głównych aspektach, w jakich wywierało ono na nie swój wpływ.

Po pierwsze, wolnomularstwo pełniło rolę forum na którym muzułmanie mogli

toczyć rozmowy i dyskusje z „Frankami”, a przy tym lepiej poznać ich, jak też

europejskie idee i zwyczaje czy usłyszeć o sposobach w jakie różne sfery

rzeczywistości zostały przez Europejczyków zorganizowane

505

.

Po drugie, część wolnomularstwa w Imperium Osmańskim aktywnie włączyła się

w działalność o charakterze politycznym i działalność ta nie była nieskuteczna.

Organizacje masońskie i paramasońskie miały też dostarczyć opozycji osmańskiej

wzorców organizacyjnych, które stosowała dla zakładania własnych komórek

spiskowych.

W jednym i drugim przypadku nie można demonizować czy też przeceniać roli

wolnomularstwa, które było czynnikiem ważnym, ale nie jedynym i nie

decydującym. Poza tym oba te aspekty nie są od siebie całkowicie rozłączne – od

interesującej rozmowy dygnitarza państwowego w loży może być całkiem blisko do

konkretnych działań o charakterze politycznym, a sam akt toczenia równorzędnej

rozmowy i fraternizacji muzułmanina z „Frankiem”, na gruncie osmańskim miał w

sobie coś z polityki.

Do połowy wieku XIX w Imperium Osmańskim można mówić głównie o

wolnomularstwie europejskich kupców, handlarzy i dyplomatów. Nie zrzeszało ono

wielu muzułmanów, w zasadzie były to pojedyncze przypadki

506

.

Nie mniej, w tych pierwszych zakładanych w Imperium lożach, jak też w

warsztatach znajdujących się poza granicami Imperium, nieliczni spośród

postępowych dostojników osmańskich zetknęli się po raz pierwszy z owym

„zachodnim tarikatem”

507

.

Nie ulega wątpliwości, że dla osmańskich muzułmanów, sama idea równości i

braterstwa ludzi różnych wyznań musiała być czymś nowym, podobnie jak kwestia

wolności, którą w państwie ottomańskim przez wieki rozumiano jako

505

Idem, Wolnomularstwo w Europie..., s. 219.

506

T. Zarcone, op. cit., s. 189, 235-236.

507

L. Hass, Wolnomularstwo w Europie..., s. 219.

- 123 -

przeciwieństwo bycia niewolnikiem. Ponadto, sam pomysł, by nie poruszać tematów

religijnych podczas spotkań lożowych, dla wyznawców islamu – religii przenikającej

całą rzeczywistość, oznaczał pewną rewolucję w myśleniu. Można więc powiedzieć,

ż

e nawet wpływ tej wczesnej masonerii, mimo że objął stosunkowo niedużą liczbę

obywateli Imperium, był jednak znaczący.

Jak pisze Ludwik Hass, w tych wczesnych lożach możliwa stała się również

dyskusja i poszukiwanie porozumienia między poddanymi Osmanów wyznającymi

różne religie. Zachęcało to chrześcijan ottomańskich do zakładania własnych

warsztatów – liczyli na to, że poprzez dyskusję z muzułmanami uda się im poprawić

swoją sytuację. Przykładem takiego warsztatu może być utworzona w 1793 roku

belgradzka loża „Ali-Koč”, na której czele stał gubernator paszałykatu Haci Mustafa

Pasza – zwolennik reform Selima III, znany z wielkiej tolerancji i z tego, że bronił

chrześcijańskiej ludności przed wybrykami janczarów (Serbowie mieli go ponoć z

tego powodu nazywać „serbską babunią”). Należał też do niej m. in. główny celnik

Jusuf Beg, a także chrześcijanie – współpracownik gubernatora, przyszły założyciel

pierwszej greckiej organizacji rewolucyjnej i autor greckiego hymnu narodowego

Konstantinos Rigas, metropolita belgradzki Metodije, starosta wiejski Aleksa

Nenadowić, wojewoda Janko Katić oraz kupiec i dragoman poselstwa osmańskiego

wysłanego do Berlina, a także późniejszy burmistrz Belgradu w wyzwolonej Serbii

Petar Ičko

508

.

Sytuacja uległa zmianie po zakończeniu wojny krymskiej, szczególnie za sprawą

nowych lóż związanych z Wielkim Wschodem Francji, w pewnym stopniu również

warsztatów włoskich. Miały one już inny charakter ideologiczny – były bardziej

zaangażowane politycznie, a zrzeszeni w nich masoni mogli dzielić się z poddanymi

sułtana swoimi doświadczeniami rewolucyjnymi. Loże takie jak „l’Union d’Orient”,

„I Proodos” czy „l’Etoile du Bosphore” stały się prawdziwymi centrami myśli

postępowych, skupiając wielu osmańskich intelektualistów i zwolenników reform. W

lożach francuskich mogli oni spotkać rozmaite interesujące osoby z Europy. Byli tam

liczni dyplomaci, dragomani, konsulowie, ambasadorzy i sekretarze ambasad. Można

było w nich spotkać zarówno wybitnych intelektualistów, jak też podróżników,

działaczy

demokratycznych,

agentów

organizacji

wolnościowych

czy

rewolucjonistów. Warsztaty te stały się ważnymi kanałami, przez które napływały do

508

Ibidem, s. 219-221.

- 124 -

elit osmańskich idee z zachodu oraz miejscami, w których osmańscy intelektualiści

mogli idee te w doborowym towarzystwie omawiać i próbować adaptować do

warunków Imperium

509

.

W lożach w Imperium Osmańskim działało wielu Polaków, w tym m. in. Adam

Michałowski – powstaniec styczniowy, Zygmunt Mineyko – konspirator i żołnierz

walczący w oddziale Langiewicza, Władysław Czajkowski (Muzaffer Pasza), który

korespondował z Hotelem Lambert i był przez pewien czas gubernatorem Libanu,

Ludwik Monasterski – uczestnik wielu działań rewolucyjnych w Europie i były

ż

ołnierz Legii Cudzoziemskiej, Klet Dwernicki – uczestnik Wiosny Ludów na

Węgrzech i oficer kozaków ottomańskich

510

, Tadeusz Oksza-Orzechowski – agent

główny Hotelu Lambert w Konstantynopolu, hr. Władysław Kościelski (Sefer Pasza)

– demokratyczny konspirator i rewolucjonista, który przez pewien czas utrzymywał

kontakty z Marksem i Bakuninem, a potem żołnierz gen. Józefa Bema (Murad

Pasza), który nota bene sam też był członkiem wolnomularstwa narodowego

511

. Do

masonerii należał również Aleksander Hołyński (zob. 125-126).

W roku 1865 powstał zalążek tajnej grupy opozycyjnej, która miała być znana

później jako młodoosmanie. Organizacja ta wzorowana była na stowarzyszeniach

karbonarskich (ciekawostką jest, że jej założyciele korzystali również z literatury o

„Towarzystwie Patriotycznym” Waleriana Łukasińskiego). Najbardziej znanymi

członkami tej formacji opozycyjnej byli Namık Kemal, książę Mustafa Fâzil Pasza,

Ali Suavi, Ziya Pasza oraz Mehmed Bey. Z ruchem tym sympatyzował również

późniejszy sułtan Murad V

512

.

Młodoosmanie współpracowali na emigracji m. in. z włoskimi karbonariuszami i

zwolennikami Mazziniego, a także z polskimi emigrantami – Marianem

Langiewiczem, byłym dyktatorem powstania styczniowego i Władysławem

Platerem, który był skarbnikiem ruchu

513

.

509

T. Zarcone, op. cit., s. 199-200, 203-209.

510

L. Hass, Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821-1999. Słownik biograficzny, Warszawa

1999, s. 317, 325, 86, 330-331, 114;
J. S. Łątka, op. cit., s. 214, 222, 80, 225, 98.

511

S. Chazbijewicz, Masoneria w Islamie, s. 108;

L. Hass, Wolnomularstwo w Europie..., s. 347.

512

Ş. Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought. A Study in the Modernization of Turkish

Political Ideas

, Princeton 1962, s. 10-14, 21-22;

J. Rohoziński, Wolnomularstwo a świat islamu w XIX stuleciu. Kielnia i pion w cieniu półksiężyca,
[w:] „Ars regia”, nr 15-16 [online], Dostęp: 22.6.2007, Dostępne w Internecie:
http://arsregia.pl/?m=artykul&id_artykulu=294.

513

Ş. Mardin, op. cit., s. 43;

- 125 -

Główni ideolodzy młodoosmańscy, a zarazem masoni jak Namık Kemal i

Mustafa Fâzil Pasza stali się klasykami idei liberalnych w Imperium Osmańskim.

Młodoosmanie przenieśli na grunt osmański szereg nieznanych wcześniej pojęć oraz

dokonali tłumaczeń europejskich teoretyków i filozofów polityki, a ich idee

próbowali adaptować do warunków ottomańskich

514

.

Co

ciekawe,

jeden

z

głównych

politycznych

oponentów

ruchu

młodoosmańskiego, reformator epoki tanzimatu Fuad Pasza, najprawdopodobniej

sam należał do wolnomularstwa

515

.

Ludwik Hass wspomina, że również sam sułtan Abdülaziz miał należeć do jednej

z lóż pozostającej w bliskim związku z bractwem bektaszije

516

. Być może jednak

zaliczenie osmańskiego padyszacha w poczet wolnomularzy było omyłkowe, a

wynikło ono z jego związków z samym sufickim zakonem, który nagminnie mylono

z wolnomularstwem

517

.

Po detronizacji i uwięzieniu Murada V w 1876 roku liczni masoni, a szczególnie

jego przyjaciele związani z Wielkim Wschodem Francji, podjęli działania, by go

bronić przed Abdülhamidem II, a nawet uwolnić.

Pierwszą

nieudaną

próbę

zamachu

stanu

i

przywrócenia

władzy

zdetronizowanemu księciu podjął młodoosmański opozycjonista Ali Suavi. Spisek

ten przypłacił życiem

518

.

Aleksander Hołyński, członek tego samego warsztatu, do którego należał Murad,

również bardzo poważnie ryzykował by móc się z nim spotkać. Na marginesie, była

to bardzo ciekawa osoba. Jako kilkunastolatek uczestniczył w powstaniu

listopadowym, a po jego upadku uciekł z Rosji i dużo podróżował, m. in. po Afryce

Północnej i Bliskim Wschodzie wspólnie z Juliuszem Słowackim, który nawet

zadedykował mu wiersz „List do Aleksandra Hołyńskiego”. Do masonerii wstąpił w

Paryżu w 1872 roku w loży Wielkiego Wschodu Francji „Renaissance par les

Emules d’Hiram”. Po przybyciu do Stambułu działał w loży „I Proodos”. Szybko

zaskarbił sobie zaufanie młodego księcia. Hołyński wszedł też w skład

czteroosobowego komitetu, który opracowywał konstytucję dla Imperium

Osmańskiego – innymi jego członkami byli masoni Louis Amiable i ambasador

S. Chazbijewicz, Masoneria w islamie, s. 107.

514

T. Zarcone, op. cit., s. 199.

515

Ibidem, s. 222.

516

L. Hass, Wolnomularstwo w Europie..., s. 379.

517

S. Guliński, op. cit., s. 99.

518

B. Lewis, op. cit., s. 215.

- 126 -

perski Moshim Hamand, a także nie należący do wolnomularstwa ambasador

angielski Henry Elliot. Aleksander Hołyński uważany jest również za prekursora

lotnictwa, gdyż w połowie XIX wieku zapowiadał drogi rozwojowe aeronautyki

519

.

Również mistrz loży „I Proodos” Cleanthe Scalieri, z pochodzenia Grek,

próbował pomóc uwięzionemu Muradowi. Napisał list otwarty do Abdülhamida II,

który ukazał się w gazecie „Eastern Express” oraz próbował doprowadzić z

pośrednictwem lóż niemieckich i angielskich do interwencji zagranicznych

ambasadorów w jego sprawie. Wreszcie wdał się w spisek mający na celu

przywrócenie zdetronizowanego księcia na tron. Spisek został rozbity, a sam Scalieri

zdołał uniknąć aresztowania i zbiegł z kraju

520

.

Mniej więcej od roku 1876 można mówić o początku końca „złotego wieku”

wolnomularstwa związanego z Wielkim Wschodem Francji w Imperium

Osmańskim

521

. Abdülhamid II traktował masonerię z podejrzliwością, a ze

szczególną niechęcią odnosił się do wolnomularstwa powiązanego ze zrzuconym z

tronu sułtanem-wolnomularzem Muradem V. Dość szybko nowy padyszach

rozprawił się z opozycją, w tym z młodoosmanami oraz z Midhatem Paszą i jego

stronnikami, a w kraju zaprowadził rządy despotyczne, dla których istotne usługi

oddawały tajne siły policyjne.

Mimo stosowanych środków Abdülhamid II nie zdołał powstrzymać

uformowania się zorganizowanych sił opozycyjnych. Swoją rolę miała tu odegrać

również masoneria, a prym wiodły tu loże związane w Wielkim Wschodem Włoch.

Loże włoskie, w przeciwieństwie do francuskich, powstawały nie tylko w

największych miastach Imperium. Nie zaangażowały się one w sprawę Murada tak

jak uczyniły to loże francuskie, dlatego też mogły nadal funkcjonować. Trzeba przy

tym powiedzieć, że masoni włoscy byli co najmniej równie zaangażowani

politycznie jak Francuzi. Wielu z nich brało aktywny udział w rewolucjach i walkach

w Italii. Byli oni pod silnym wpływem ideologii Risorgimento oraz przepojeni

rewolucyjnym duchem i ogniem, co wywierało wielkie wrażenie na Turkach. Przy

519

J. S. Łątka, op. cit., s. 129;

L. Hass, Wolnomularze polscy..., s. 172;
Aleksander Hołyński

[online], Dostęp: 23.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Ho%C5%82y%C5%84ski.

520

B. Lewis, op. cit., s. 215-217;

T. Zarcone, op. cit., s. 208-209.

521

T. Zarcone, op. cit., s. 225.

- 127 -

tym wolnomularzy włoskich cechował silny antyklerykalizm, czemu trudno się

dziwić, biorąc pod uwagę fakt, że walczyli również przeciwko papiestwu

522

.

Do włoskich lóż w Imperium Osmańskim trafiali m. in. garibaldczycy, jak np.

Emilio Cipriani, który był bliskim współpracownikiem Giuseppe Garibaldiego, a

nawet leczył rany wodza po wydarzeniach spod Aspromonte. Za swoje zasługi został

później wybrany honorowym wielkim mistrzem Wielkiego Wschodu Włoch.

Podczas pobytu w państwie osmańskim Emilio Cipriani działał w warsztacie „Italia

Risorta”. W Imperium przebywali również członkowie zrzeszeń karbonarskich

523

.

Właśnie na wzorcach włoskich oparły się zalążki konspiracji salonickiej 1889

roku. Jeden z jej założycieli, Ibrahim Temo, podczas swojego pobytu w Italii, poznał

włoskie organizacje masońskie i tworząc swoją grupę spiskową wzorował się

właśnie na nich

524

.

Poważniejsza współpraca między spiskowcami a masonerią zaczęła się

najprawdopodobniej w 1903 roku, kiedy Talât, Midhat Şükrü i Rahmi Bey zwrócili

się o pomoc do mistrza loży „Macedonia Risorta” Emanuela Carraso. Nie odmówił

on, a współpraca umożliwiła utworzenie w 1906 roku Osmańskiego Towarzystwa

Wolności

525

.

Spiskowcy spotykali się w budynkach lożowych, a nie jest też zapewne

przypadkiem, że działalność grupy finansowali bogaci kupcy żydowscy i należący do

synkretycznej sekty dönme (łączącej elementy judaizmu z islamem), którzy mieli

wiele do powiedzenia w salonickich warsztatach. śydem był sam Emanuel Carraso,

a do dönme należał ważny działacz młodoturecki i późniejszy minister finansów

Cavid (był członkiem loży „Macedonia Risorta”)

526

.

Spiskowcy z Salonik dzięki pomocy miejscowej masonerii mogli również

nawiązać kontakty z emigracją w Paryżu

527

, gdzie przebywali m. in. Ahmed Rıza i

zmuszony do ucieczki z kraju Ibrahim Temo. W 1907 roku organizacja salonicka i

paryska formalnie się połączyły, tworząc jedną formację – Jedność i Postęp. Jak

wiadomo to grupa z Salonik miała odegrać kluczową rolę w wydarzeniach z 1908

roku.

522

Ibidem, s. 210-217.

523

Ibidem, s. 210-211.

524

T. Wituch, op. cit., s. 71.

525

T. Zarcone, op. cit., s. 243-244.

526

T. Wituch, op. cit., s. 98;

B. Lewis, op. cit., s. 257-258.

527

T. Zarcone, op. cit., s. 243-244.

- 128 -

Warto dodać, że młodoturcy mogli również liczyć w tym okresie na pomoc

niektórych bractw derwiszów, w tym działających legalnie mewlewije i melamije, a

także bektaszije, którego tajne struktury mogły być dla konspiratorów bardzo

użyteczne. Członkami tego ostatniego zakonu byli m. in. Talât, Abdülhak Hamid

i

Rıza Tevfik (na marginesie, bektaszytą był również jeden z twórców ruchu

młodoosmanów Namık Kemal)

528

.

Można powiedzieć, że „Macedonia Risorta” za Emanuela Carraso stała się

prawdziwą komórką rewolucyjną i organizacyjnie związała się z Jednością i

Postępem. Młodoturcy dokonywali selekcji kandydatów do organizacji, przy czym

mniej wartościowi byli dopuszczani jedynie do specyficznej wzorowanej na

masońskich rytuałach ceremonii, a następnie składali przysięgę na rewolwer, w

której przyrzekali być gotowymi do przelania krwi w sprawie wolności oraz

posłusznymi rozkazom komitetu. Dla takich „szeregowych członków” kierownictwo

przeznaczało mniej odpowiedzialne zadania. Natomiast zdolniejsi byli kierowani do

masonerii. Po przyjęciu w jej szeregi, droga do najbardziej odpowiedzialnych

stanowisk w organizacji spiskowej stała dla nich otworem

529

.

Przebieg samej rewolucji kierownictwo Jedności i Postępu zaplanowało

następująco: część członków miała zająć się agitacją wśród ludności poprzez wiece i

artykuły prasowe, oficerowie mieli pozyskiwać i przekonywać żołnierzy, a komitet

wykonawczy organizacji miał zająć się kontaktami z sułtanem i jego otoczeniem by

wymusić realizację postulatów politycznych. Zwycięstwo przyszło zaskakująco

łatwo, a w kraju zapanowało wielkie poruszenie i radość. Miały miejsce

spontaniczne demonstracje wyrażające zadowolenie z przywrócenia konstytucji,

choć większość ludzi nie do końca rozumiała, czym ona jest. Na ulicach Salonik

całkowicie jawnie świętowali swoje zadowolenie również masoni, a na czele ich

pochodu szedł mistrz loży „Macedonia Risorta” Emanuel Carraso, który wygłosił

krótkie przemówienie do ludności

530

.

Wielki Wschód Włoch przyjął to zwycięstwo z prawdziwym entuzjazmem, a

wielki mistrz obediencji Ettore Ferrari wysłał nawet list gratulacyjny do Emanuela

Carraso, w którym chwalił jego wkład w powstanie komitetu Jedności i Postępu. Te

528

T. Wituch, op. cit., s. 98, 137;

B. Lewis, op. cit., s. 474-476;
S. Guliński, op. cit., s. 98-99.

529

T. Zarcone, op. cit., s. 243-245.

530

Ibidem, s. 246-247.

- 129 -

dobre stosunki z masonerią z Italii (zepsuły się one dopiero w wyniku wojny

osmańsko-włoskiej w latach 1911-1912) oraz pomoc jej warsztatów w

zorganizowaniu antysułtańskiej opozycji spowodowały również, że mające się

wkrótce uformować wolnomularstwo tureckie wzorowało się przede wszystkim na

Włochach. Reakcję masonerii francuskiej również można uznać za bardzo

przychylną młodotureckiej rewolucji, choć była ona nieco bardziej stonowana niż u

Włochów. W jednym z artykułów we francuskim czasopiśmie masońskim, autor

zapewniał, że sama masoneria nie była bezpośrednio zaangażowana w wydarzenia w

Imperium Osmańskim, a przy okazji podkreślał, że zasady masońskie, które właśnie

zatryumfowały w Turcji, nie były zasadami wolnomularstwa angielskiego

531

.

Rewolucja młodoturecka doprowadziła do utworzenia, jak to ujął Thierry

Zarcone, „masońskiego państwa”, które miało istnieć do 1918 roku

532

.

Nie jest to do końca prawda, na pewno nie w sensie objęcia całej władzy w

państwie przez wolnomularską lożę. Komitet Jedności i Postępu początkowo nie

przejął rządów, a jedynie próbował nadzorować i wpływać na decyzje polityczne

oficjalnych władz.

Poza tym nie był on w całości złożony z członków wolnomularstwa. Tak ważne

w organizacji osoby jak np. Ahmed Rıza, który stanął na czele osmańskiego

parlamentu czy Mehmed Tahir, który był przez pewien czas przewodniczącym

komitetu nie należały do masonerii

533

.

Przy tym, jak sugeruje Tomasz Wituch, relacje i wzajemne stosunki członków

Jedności i Postępu wynikały raczej z powiązań osobistych niż z faktu przynależności

osób do masonerii czy ich stopnia wtajemniczenia w zakonie. Nie mniej w oczach

wielu ówczesnych obserwatorów sam komitet jawił się po prostu jako

wolnomularska loża

534

.

Np. ambasador angielski w Stambule Lowther wysłał do Foreign Office raport, w

którym napisał, że prawdziwym rządem Imperium jest Osmański Wielki Wschód, na

którego czele stoi Talât. Podkreślił, że masoneria turecka jest całkowicie odmienna

od angielskiej i amerykańskiej, a bardziej przypomina francuską (ma też z nią silne

więzi) – jest bardziej od angielskiej sekretna i upolityczniona. Jego zdaniem polityka

531

Ibidem, s. 247-248;

T. Wituch, op. cit., s. 119.

532

T. Zarcone, op. cit., s. 249.

533

Ibidem, s. 243-244, 248.

534

T. Wituch, op. cit., s. 130.

- 130 -

„żydowskiego” komitetu Jedności i Postępu była jeszcze gorsza niż za czasów

sułtana Abdülhamida II, a przy tym syjonistyczna

535

.

Bernard Lewis pisze również, że niektórzy komentatorzy cały przebieg wydarzeń

z roku 1908 zrzucili na karb spisku masonów czy też żydów. Nie ulega wątpliwości,

ż

e wnioski takie miały charakter propagandowy lub były oparte na błędnych bądź

bardzo płytkich obserwacjach rzeczywistości. Trzon ruchu młodotureckiego

stanowili przede wszystkim patriotyczni muzułmanie i Turcy – głównie młodzi

oficerowie i inteligencja. Zdecydowana większość z nich tak naprawdę niewiele

interesowała się kwestiami ideologicznymi czy filozoficznymi. Wolnomularstwo

jako takie odegrało w ruchu ważną rolę, ale jedynie o charakterze pomocniczym, a

konspiracja młodoturecka powstawała i działała niezależnie od intencji przywódców

jakiejkolwiek obediencji. Mistrz loży „Macedonia Risorta” Emanuel Carraso, choć

bardzo młodoturkom dopomógł, to nigdy nie odgrywał w komitecie roli wiodącej, a

jedynym „żydem”, który uzyskał poważne wpływy w Jedności i Postępie był

należący do sekty dönme Cavid

536

.

Raport Lowthera jest słuszny jedynie o tyle, że sam salonicki komitet nieco

przypominał organizację masońską – przez długi czas pozostawał w cieniu i stosował

półoficjalne środki dla prowadzenia swojej polityki. Faktem jest też, że w swej

działalności posługiwał się masonerią.

Mimo wszystko, główny wpływ jaki wywarło wolnomularstwo na państwo

osmańskie w tym okresie, nadal pozostał wpływem o charakterze ideowym. W tym

sensie można się zgodzić z określeniem „masońskie państwo” Thierry Zarcone’a,

choć lata dyktatury „masońskiego triumwiratu” Envera, Talâta i Cemala

537

oraz

wzrastająca rola nacjonalizmu w ideologii młodotureckiej niespecjalnie zgadzają się

z ideami wolności, równości i braterstwa.

Po zakończeniu I wojny światowej wpływy wolnomularstwa wyraźnie zmalały,

aczkolwiek niewątpliwie nadal miały swoje miejsce. W roku 1935 członkami zakonu

było sześciu ministrów, przewodniczący parlamentu i więcej niż 60 posłów

538

.

Mimo tego, wolnomularstwo zostało w tym samym roku zdelegalizowane przez

rządzącą Partię Republikańsko-Ludową, a większość lóż tureckich została zmuszona

do uśpienia się. Trzeba jednak powiedzieć, że w programie reform Mustafy Kemala

535

T. Zarcone, op. cit., s. 263-264.

536

B. Lewis, op. cit., s. 257-258.

537

Wszyscy trzej należeli do masonerii. S. Chazbijewicz, Wolnomularstwo w islamie, s. 107.

538

C. Layiktez, The Hystory... .

- 131 -

widać wyraźne piętno odciśnięte przez zachodnie idee, pod którymi podpisałoby się

wielu wolnomularzy. Widać inspirację ideami, które na grunt osmański przenieśli

wcześniej młodoosmanie, młodoturcy, osmańscy reformatorzy i liberałowie, wśród

których wielu najwybitniejszych było masonami.

Oczywiście oddziaływanie wolnomularstwa na osmańskie społeczeństwo miało

ograniczony zasięg, jednak fakt, że często należeli do niego ludzie z elity sprawia, że

wpływ ten nie może być uznany za marginalny. Wszak większość wysiłków

reformatorskich w ottomańskim państwie, podejmowali właśnie członkowie bardzo

wąskich elit, którzy często działali w oderwaniu od społeczeństwa, a nawet od

licznych przedstawicieli kręgu władzy. Ich programy polityczne łączące idee

zachodnie z miejscowymi zwyczajami lub adaptujące idee zachodnie do

miejscowych warunków nie powstałyby, gdyby nie istniały kanały łączące Europę z

Imperium Osmańskim i umożliwiające wymianę intelektualną między dwoma

ś

wiatami. Takimi kanałami były m. in. nowoczesne szkoły, biura tłumaczeń,

przedstawicielstwa dyplomatyczne i właśnie wolnomularstwo. Nie dziwi zatem fakt,

ż

e w tych elitach politycznych i intelektualnych nie brakowało członków zakonu.

- 132 -

Zakończenie

Imperium Osmańskie nie było państwem barbarzyńskim, które z przypadku

zdołało zawładnąć znacznymi połaciami chrześcijańskiej Europy. Jego sukcesy w

wiekach XV i XVI wynikały z jego dobrej organizacji, nowoczesnej armii i sprawnej

administracji, która zapewniała stały dopływ pieniędzy z podatków do skarbu

państwa. System społeczny i polityczny ówczesnego Imperium Osmańskiego budził

zainteresowanie, respekt, a czasem i podziw Europejczyków.

Wystarczyło by minęły dwa wieki i ta sytuacja diametralnie się zmieniła.

Mocarstwa Europy odkrywały nowe lądy, rozbudowywały swoje floty handlowe,

zakładały kolonie i wzmacniały swoje gospodarki. Europejscy filozofowie,

naukowcy i intelektualiści dokonywali nowych wynalazków i opracowywali wybitne

dzieła z różnych dziedzin wiedzy.

W tym samym czasie państwo osmańskie nie tylko się nie rozwijało w dziedzinie

gospodarki, ale wobec degeneracji systemu timariockiego, nastąpił w niej wręcz

regres. Osmańska elita intelektualna przepisywała ręcznie księgi, ograniczała w

programach szkolnych ilość zajęć z „niestosownych” nauk przyrodniczych oraz

poszukiwała w świętych pismach odpowiedzi na to, jak przywrócić idealny porządek

z czasów Sulejmana Wspaniałego. Uprzywilejowana grupa uczonych islamskich,

bardzo przy tym dbała, by zachodnie nowinki nie przenikały do „domu pokoju”, a jej

sojusznikami były tu również inne zadowolone ze swojego położenia kliki, jak coraz

bardziej zdemoralizowani janczarzy czy mistrzowie średniowiecznych cechów

rzemieślniczych. Sytuacji takiej sprzyjała też ścisła segregacja wyznaniowa oraz

powszechne u osmańskich muzułmanów przekonanie o wyższości własnej kultury i

religii.

Dysonans wywoływany przez coraz liczniejsze klęski militarne w wojnach z

pogardzanymi „Frankami” jeszcze przez długi czas rekompensowano sobie

wspominaniem chwalebnej przeszłości. Nawet jeśli „barbarzyńcy z Frengistanu”

zwyciężali osmańskich muzułmanów w bitwach, nawet jeśli ich jeden okręt mógł

zniszczyć dziesięć tureckich galer, to wciąż muzułmanin niejako apriorycznie

zakładał, iż jest kimś lepszym od „Franka”.

System osmański okazał się sztywny, skostniały i w niewielkim stopniu zdolny

do adaptacji do zmieniających się warunków. Zanik innowacyjności społeczeństwa

oraz jego szczelne zamknięcie się i oddzielenie od świata zachodniego stanowiło

- 133 -

jeden z najistotniejszych powodów, dla jego zapóźnienia oraz utraty sprawności

całego systemu, a w końcu jego degeneracji. To militarne państwo, którego sens

istnienia stanowiła wojna z ideologicznym wrogiem, nie było już w stanie pokonać

swoich adwersarzy, a wsparcie w postaci napływu cudzoziemskich renegatów i

awanturników, bez zmian o charakterze systemowym, nie mogło uratować sytuacji.

Gotowe do zastosowania wzorce dla zmian istniały w postaci sprawnie

funkcjonujących instytucji europejskich. Jednakże względy ideologiczne i opór

zachowawczych grup społecznych uniemożliwiały proste ich zapożyczenie. Mimo

własnego bankructwa system osmański skutecznie bronił się przed reformą i obcym

wpływem ideowym.

Jednak w barierze oddzielającej od siebie dwa światy pojawiły się szczeliny,

którymi mogła dokonywać się wymiana intelektualna, a w zasadzie trzeba tu mówić

głównie o napływie dorobku intelektualnego z zachodu do Imperium Osmańskiego.

Kanałami, przez które do państwa i społeczeństwa ottomańskiego wdzierały się

nowe prądy, stały się nieliczne nowoczesne szkoły (głównie wojskowe), biura

tłumaczeń, misje dyplomatyczne oraz wolnomularstwo.

Przy tym przynależność do braterskiego, liberalnego stowarzyszenia, w którym

panowała równość, wolność oraz tolerancja religijna i światopoglądowa oznaczała

dla pierwszych osmańskich masonów pewną rewolucję w myśleniu. Siłą rzeczy

poznawali oni zupełnie nowe dla świata islamu pojęcia i idee, kroczyli ścieżkami

niedostępnymi dla ulemów i większości społeczeństwa. Wnosili je potem i

zaszczepiali na gruncie osmańskim w postaci własnych prac, dzieł literackich, bądź

reformując państwo. Tak jak europejskie wykształcenie, przynależność do

wolnomularstwa pozwalała zerwać poddanym osmańskim ze zniewalającym

religijnym paradygmatem, który nakazywał patrzeć z góry na „prostackich Franków”

i ich osiągnięcia.

Otwarte na mówiących po turecku muzułmanów Loże Wielkiego Wschodu

Francji stały się w Imperium Osmańskim prawdziwymi centrami zrzeszającymi

myślących postępowo i nowatorsko intelektualistów osmańskich, w których mogli

oni nie tylko poznać, ale i omówić czy przyswoić zachodnie idee, a także podjąć

próbę ich zaadaptowania do warunków osmańskich.

W europejskich warsztatach Turcy mogli spotkać różnorodne i często bardzo

ciekawe osoby. Nierzadko były one gruntownie wykształcone oraz posiadały liczne

przymioty intelektu i charakteru. Należeli do nich m. in. dyplomaci, ambasadorzy,

- 134 -

konsulowie, kupcy, demokratyczni konspiratorzy, agenci organizacji narodowych,

podróżnicy, rewolucjoniści, wybitni uczeni i przedstawiciele wolnych zawodów.

Oczywiście bezpośredni wpływ europejskiego wolnomularstwa na ogół

osmańskiego społeczeństwa nie był znaczny, gdyż ruch ten z natury miał charakter

elitarny. Jednakże pośredni wpływ, poprzez pracę, dokonania i pisma członków

osmańskiej elity inelektualnej i wolnomularzy zarazem, miał już znaczenie bardzo

poważne, co świetnie ilustruje przykład Namıka Kemala, Mustafy Fâzila Paszy czy

Midhata Paszy.

Przy tym większość głównych wysiłków modernizacyjnych podejmowały w

państwie

osmańskim

bardzo

wąskie

grupy

postępowych

dygnitarzy

i

intelektualistów. Niejednokrotnie działali oni przy braku zrozumienia i akceptacji, a

nawet opozycji znacznej części dworu, ulemów i większości społeczeństwa. Nie jest

niczym zaskakującym, że w gronie tym nie brak członków masonerii.

Rola ta jest szczególnie ważna ze względu na w dużej mierze zamknięty

charakter społeczeństwa osmańskiego oraz jego uprzedzenia w stosunku do

innowierców (wyjątkiem są tu najbardziej tolerancyjne zakony derwiszów).

Szczególnego znaczenia w historii reform osmańskich nabrała transmisja idei

rewolucyjnych, w której ważną rolę odegrały loże masonerii włoskiej. Inspiracja

włoskimi ruchami rewolucyjnymi i ich ideologią wywarła pewien wpływ na

młodoosmanów, a także znaczny wpływ na młodoturków.

Wolnomularstwo i ugrupowania parawolnomularskie odegrały również swoją

rolę, jako wzorce organizacyjne dla osmańskich grup spiskowych i patriotycznych.

Przykładem tego jest zalążek organizacji młodoosmańskiej, dla której wzór

stanowiły stowarzyszenia karbonarskie oraz młodoturecka komórka konspiracyjna

Ibrahima Temo wzorowana na karbonariuszach i włoskich grupach masońskich.

Trudnym do pełnego zbadania jest wątek współpracy między osmańskimi

organizacjami opozycyjnymi a masonerią zagraniczną, szczególnie poza granicami

Imperium. Wiadomo jednak, że wolnomularstwo włoskie odegrało ważną rolę w

wydarzeniach z roku 1908. Współpraca między konspiratorami młodotureckimi z

Salonik, a lożami Wielkiego Wschodu Włoch, z „Macedonia Risorta” na czele miała

duże znaczenie dla sukcesu owej konspiracji w rewolucji i wymuszenia na sułtanie

realizacji jego postulatów politycznych, a także późniejszego przejęcia władzy przez

komitet Jedności i Postępu.

- 135 -

Wpływ wolnomularstwa, choć nie był jedynym, który miał swój udział w

powstaniu nowoczesnego państwa tureckiego i przemianie cywilizacyjnej

osmańskiego społeczeństwa, niewątpliwie można określić mianem jednego z

najważniejszych.

- 136 -

Abstract

The question of occidentalization of Ottoman Empire is not only fascinating but

also very current and instructive. The path taken by Turkey is still being thoroughly

analised by both „East” and „West”.

Ottoman system of power and its Islam-based society of the classical period

(1300-1600) proved to be totally ineffective in comparison to challenges of modern

world. Once a great empire and an European superpower, the Ottoman state became

a weak, backward and dependent country. Its society proved to be not only

uninnovative but also highly conservative, stubborn and not at the least willing to

learn from its western adversaries. While most of Ottoman learned ulema were busy

looking for ways to restore greatness of „Golden Age” of times of Suleiman the

Magnificent, only a few people were eager to look for salvation for the Ottoman

Empire by studying the ways of European Christians who in general were despised

and loathed.

The first steps to form a modern army and to improve efficiency of Ottoman

administration were taken by sultans Selim III (1789-1807) and Mahmud II (1808-

1839). Then came the era of Tanzimat (1839-1876) which changed almost every

aspect of life of the Ottoman country. But it was not enough – Ottoman economy

remained weak while great modernization efforts of Tanzimat proved to be very

expensive. Also, lack of reform of political power jeopardized the whole process of

occidentalization. Thoughtless actions of sultan Abdülâziz (1861-1876) slowed down

process of reforms and led Ottoman state to bankruptcy. In 1876 he was dethroned

by liberal opposition of young Ottomans and followers of Midhat Pasha, who were

planning to transform Ottoman Empire into a constitutional monarchy. Constitution

was proclaimed in 1876, but this success was to be very short-lifed. New sultan

Abdul Hamid II (1876-1909) proved to be not interested in sharing his absolute

power with any liberal politician. Young Ottomans and Midhat Pasha’s parties were

shattered and their leaders sentenced to exile or murdered. Yet another opposing

power was formed – the party of Young Turks or Committee of Union and Progress

forced despotic Abdul Hamid II to restore the constitution of 1876 in year 1908 and

dethroned him in following year. Soon the leaders of the young Turkish committee

started a new era of political and social reforms in Ottoman Empire. However the

leaders of Young Turks’ committee Talât, Enver and Cemal were not careful enough

- 137 -

to stay away from the great war of 1914-1918. Their alliance with Central Powers led

to war with France, Great Britain, Russia and Italy and they dealt a fatal blow to the

weak Ottoman state. Empire was very likely to be divided between the winners and

to be totally wiped out of maps of the world. Still a Turkish nationalists movement

rose in Anatolia and it got a leader – Kemal Atatürk. He managed to defend

sovereignty of the Turkish country, though it lost all of its unturkish provinces.

Kemal proved not only to be a worthy military commander, but also an outstanding

politician, reformer and a statesman. On the ruins of Ottoman Empire he built a state

of a new quality – a secular and thouroughly occidentalized national republic of the

Turks.

Freemasonry played an important role in the process of occidentalization and

modernization of Ottoman Empire, though it was not mainly a role of conspiracy and

plotting, as one might think. Freemasonry served as a major gap in a „curtain” that

separated world of Islam from the West and allowed western philosophical and

political ideas to be transferred to the intelectual elites of Ottoman society. Many

great Ottoman reformers and prominent members of Young Ottomans and Young

Turks were admitted to the craft, including the „father of Turks” Kemal Atatürk.

Lodges belonging to Grand Orient of France and Grand Orient of Italy like „l’Union

d’Orient”, „I Proodos”, „l’Etoile du Bosphore” or „Macedonia Risorta” were more

than significant centers of progressive and reformist thinking and Italian workshops

of Thessalonica played an important role during the Young Turk revolution of 1908.

- 138 -

Bibliografia

Książki i prace zbiorowe:

1. Armstrong, K., Historia Boga, Warszawa 1998.

2. Babinger, F., Z dziejów imperium Osmanów. Sułtan Mehmed Zdobywca i jego

czasy

, Warszawa 1977.

3. Bałczewski, M., Znajomość edukacji Turków osmańskich w Polsce, Warszawa

2001.

4. Cegielski,T., Sekrety masonów. Pierwszy stopień wtajemniczenia, Warszawa

1992.

5. Danecki, J., Podstawowe wiadomości o islamie, Warszawa 1998.

6. Gervaso, R., Bracia przeklęci. Historia masonerii, Warszawa 2005.

7. Guliński, S., Alewizm i bektaszyzm. Historia i rytuał, Kraków 1999.

8. Hale, W., Turkish foreign policy 1774-2000, Londyn; Portland 2002.

9. Hass, L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie

Ś

rodkowo-Wschodniej 1905-1928

, Warszawa 1984.

10. Hass, L., Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX

wieku

, Wrocław 1982.

11. Hass, L., Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821-1999. Słownik

biograficzny

, Warszawa 1999.

12. Hass, L., Zasady w godzinie próby. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-

Wschodniej 1929-1941

, Warszawa 1987.

13. Inalcik, H., Imperium Osmańskie. Epoka klasyczna 1300-1600, Kraków 2006.

14. Jevakhoff, A., Kemal Atatürk. Droga do nowoczesności, Warszawa 2004.

15. Kołodziejczyk, D., Turcja, Warszawa 2000.

16. Kuksewicz, Z., Zarys filozofii średniowiecznej, Warszawa 1982.

17. Kunt, M., Woodhead, Ch. (red.), Sulejman Wspaniały i jego czasy. Imperium

osmańskie we wczesnej epoce nowożytnej

, Wrocław 1998.

18. Lewis, B., Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972.

19. Lewis, R., śycie codzienne w Turcji osmańskiej, Warszawa 1984.

20. Łątka, J. S., Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji,

Kraków 2005.

21. Machiavelli, N., Książę, Warszawa 1984.

22. Machowski, J., Pod czarną banderą, Warszawa 1970.

- 139 -

23. Majda, T. (red.), Leksykon wiedzy o Turcji, Warszawa 2003.

24. Mardin, Ş., The Genesis of Young Ottoman Thought. A Study in the

Modernization of Turkish Political Ideas

, Princeton 1962.

25. Pelczar, J. S., Masonerya. Jej istota, zasady, dążności, początki, rozwój,

organizacya, ceremoniał i działanie

, Kraków 1914.

26. Reychman, J., Dzieje Turcji od końca XVIII wieku, Warszawa 1970.

27. Roux, J.-P., Historia Turków, Gdańsk 2002.

28. Runciman, S., Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1994.

29. Rypka, J. (red.), Historia literatury perskiej i tadżyckiej, Warszawa 1970.

30. Sikorski, R., Prochy świętych. Afganistan - czas wojny, Warszawa 2007.

31. Sołdaczuk, J., Misala, J., Historia handlu międzynarodowego, Warszawa 2001.

32. Sołowiow, L., Przygody Hodży Nasreddina, Warszawa 2003.

33. Trimingham, J. S., The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971.

34. Wituch, T., Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Warszawa 1980.

35. Zarcone, T., Mystiques, philosophes et francs-maçons en islam, Paryż 1993.

36. śygulski jun., Z., Sztuka turecka, Warszawa 1988.

37. Wolnomularstwo w świetle encyklopedyj, Warszawa 1934.

Artykuły w pracach zbiorowych, czasopismach i Internecie:

38. Cegielski, T., Masoneria a państwo (I), W: „Ars regia”, nr 2 [online], Dostęp:

19.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://www.arsregia.pl/?m=artykul&id_artykulu=81.

39. Chazbijewicz, S., Islam a polityka, W: „Dziś. Przegląd społeczny”, nr 8/2005

[online], Dostęp: 10.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://www.dzis.com.pl/archiwum_all.php3?nr=08_2005

.

40. Chazbijewicz, S., Masoneria w islamie, W: „Dziś. Przegląd społeczny”, nr

10/2002, s. 104-109.

41. Chmielowska, D., Kılıç-Eryılmaz, A., Społeczna i rodzinna sytuacja kobiety

tureckiej

, W: Być kobietą w oriencie, pod red. D. Chmielowska, B. Grabowska, E.

Machut-Mendecka, Warszawa 2001.

- 140 -

42. Di Bernardo, G., Definicja masonerii, W: „Ars regia”, nr 2 [online], Dostęp:

18.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://arsregia.pl/?m=artykul&id_artykulu=79&page=0.

43. Earle, E. M., The New Constitution of Turkey, W: „Political Science Quarterly”,

nr 1/1925 [online], Dostęp: 16.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://www.bilkent.edu.tr/~genckaya/1924constitution.pdf

.

44. Kołodziejczyk, D., Kryzys Turcji w XVII wieku – prawda czy fikcja [online],

Dostęp: 24.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=462.

45. Kubicki, J. R., "Szkoci" przeciwko "francuzom"? [online], Dostęp: 19.6.2007,

Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=199&Itemid=30.

46. Layiktez, C., Freemasonry in the Islamic World [online], Dostęp: 19.6.2007,

Dostępne w Internecie: http://www.freemasons-freemasonry.com/layiktez1.html

.

47. Layiktez, C., The Hystory of Freemasonry in Turkey [online], Dostęp: 19.6.2007,

Dostępne w Internecie:

http://www.freemasons-freemasonry.com/layiktez.html.

48. Leżeński, C., Czy wolnomularzom potrzebny jest rytuał? [online], Dostęp:

19.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=282&Itemid=30.

49. Pasterz, J., Zrozumieć masonerię [online], Dostęp: 18.6.2007, Dostępne w

Internecie:

http://www.wlnp.pl/zrozumiec.htm.

50. Racewicz, K., Esprit maçonnique [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w

Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=30&Itemid=30.

51. Racewicz, K., Masoneria a państwo [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w

Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=43&Itemid=30.

- 141 -

52. Rohoziński, J., Wolnomularstwo a świat islamu w XIX stuleciu. Kielnia i pion w

cieniu półksiężyca

, W: „Ars regia”, nr 15-16 [online], Dostęp: 22.6.2007, Dostępne

w Internecie:

http://arsregia.pl/?m=artykul&id_artykulu=294

.

53. von Sebottendorf, R., Praktyka starożytnych masonów tureckich, W: „Rocznik

Tatarów Polskich”, 2005, s. 121-155.

54. Wierniewski, H., Muzułmańskie zakony mistyczne i wolnomularstwo [online],

Dostęp: 18.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=291&Itemid=51

.

55. Aleksander Hołyński [online], Dostęp: 23.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Ho%C5%82y%C5%84ski.

56. Konstytucja Andersona [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=271&Itemid=30.

57. Lewant [online], Dostęp: 5.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lewant.

58. Loża P2, Opus Dei i Watykan [online], Dostęp: 19.6.2007, Dostępne w

Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=207&Itemid=28.

59. Przewodnik [online], Dostęp: 18.6.2007, Dostępne w Internecie:

http://wolnomularstwo.pl/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=6&id=13&Itemi

d=30

.

Inne źródła:

60. Freemasonry and the state system – the influence of freemasonry upon the

political process and the national liberty movement in the Ottoman Empire and

particulary on the Balkan Peninsula

, Sofia 2006.