Zagadnienia tematyczne z przedmiotu Archeologia pradziejowa: epoka brązu

Częśd I

1. Datowanie EB i wEŻ. Systemy Monteliusa i Reineckego
2. Kultury stepów europejskich w epoce brązu do poł. II tys.



k.grobów jamowych, 3400-2500, od Dunaju po nadczarnomorskie, groby szkieletowe jamowe, czasami z

wozami, posypywane ochrą, pod kurhanami, na kurhanach niekiedy posążek, pasterze



k.grobów katakumbowych, 2800-1800, stepy nadczarnomorskie(Dniestr-Wołga), na bazie jamowych,

szkieletowy pochówek w niszach w szybach, również duże kurhany, raczej pasterstwo, jednak też hodowla i u.
sprzężajna. Współczesna jej nowotitorowska na stepach azowsko-kubaoskich z pochówkami z wozem.



k.Sintasta-Petrovka-Arkaim, przełom III/IItys., szkieletowe, nie tylko kurhanowe, również kurhany-

świątynie, ufortyfikowane osiedla, rejon Orska, kultura efektem ludności z pd.



k.cer.wielowałeczkowatej, 2000-1800, ufortyfikowane osiedla, częśd ludności osiadły tryb życia,

szkieletowy-podkurhanowy w drewnianych k. zrębowych, listwy dolepiane na naczyniach



k.g.zrębowych, 1800-1000, s.nadczarnomorskie, szkieletowy, k.zrębowe lub dachy+kurhan, pasterze, a w

młodszej fazie uprawa ze stałymi osiedlami, na bazie połtawkioskiej z północy



k.połtawkioska, 2750-2200, m. Wołgą a Uralem, szkieletowy-podkurhanowy

3. Kultury stepów azjatyckich w epoce brązu



k.okuniewska, 2300-1900, okolice Nowokuźniecka



k.andronowska, 2200-1500, stepy naduralskie, szkieletowy, jamowy nakryty belkami, czasem na zrąb,

podkurhanowy lub z kamiennym ogrodzeniem, czasem ciałopalny, pasterstwo z hodowlą, brązy andronowskie



k.karasukska, 1400-700, stepy między Ałtajem a Wielkim Chinganem, p.szkieletowe w kamiennych

skrzyniach na rodowych cmentarzyskach, sezonowy wypas, brązownictwo



k.chwałyoska-Powołże i stepy uralskie



k.afanasjewska(3200-2300)-pasterstwo nowością

4. Kultury Zakaukazia i Przedkaukazia w EB



k.kuroarakska, 3500-2500, wschodnie Przedkaukazie, szkieletowy(skurczony na boku), czasem

podkurhanowy, osiedla otwarte i obronne,
z kuroarakskiej: bedeoska, z niej Trialeti i centralnokaukaska



k.majkopska, 3600-2300, dorzecze rz. Kubao, szkieletowy podkurhanowy, pasterstwo, o.metalurgiczny



k.dolmenów kaukaskich, 3200-2300, kaukaskie wyb. M. Czarnego, na jej podłożu k.kolchidzka



z majkopskiej:



północnokaukaska, 2900-1500, szkieletowy, kurhany i inne odmiany grobów, rzadko ochra, hodowla owiec

i kóz, metalurgia, załamana przez k.g.katakumbowych lub zrębowych



k.kubaoska



k.kobaoska, 1600-800, a młodsza faza nawet do 400, szkieletowy z obstawą, hodowla



k.kolchidzka



k.kajakentsko-choroczajewska

5. Dorzecze dolnego i środkowego Dunaju we wczesnej i starszej EB



wpływy anatolijsko-bałkaoskie z kulturami Glina III Schneckenberg(Rumunia, Bułgaria) i Vucedol-Zok-

kremacja(Bałkany), telle, często ufortyfikowane, z czasem duże osady, dominuje p.szkieletowy,



Vucedol-Zok, grupy: Samogyvar-Vinkovci, Maka Cosihy Caka, Nyirsyy, k.lublaoska,



k.Kisapostag z Samogyyvar-Vinkovci



k.Otomani



k.Nagyrev z Maka Cosihy Caka-kremacja



k. Hatvan-kremacja



na miejscu Glina III Schneckenberg kultury:



k.Wietenberg, Tei, Monteoru, Costisa, GirlaMare(kremacja)



z neolitu oprócz Glina III i Vucedol : Bubanj Hum III i Cernavoda



k.panooskiej ceramiki inkrustowanej w miejsce Kisapostag,



k.Vatya na podłożu Nagyrev



k.Maruszy



k.Fuzesabony na podłożu Hatvan

6. Krąg unietycko-straubioski



k.unietycka,

2350-1750,

g.saska,

łużycka,

czeska,

morawsko-słowacka,

śląsko-wielkopolska,

środkowoniemiecka, obrządek szkieletowy, p.skurczona na boku, płaski, uprawa i hodowla, kurhany książęce
Łęki Małe, metalurgia



k.straubioska, Bawaria, szkieletowy, więcej wyrobów metalowych, rolnictwo-d.słupowe



k.unterwolbing-Austria



k.adlerberska, środkowy Ren i Men, szkieletowy, niekiedy trumna dębowa



g.iwieoska

7. Europa południowo-zachodnia i zachodnia we wczesnej i starszej EB



Płw. Apenioski, koniec III i pocz.IItys.:k.Polada(tradycje Vucedol-Zok), k.terra mare, k.apenioska,

szkieletowy, czasami w jaskiniach, uprawa i hodowla



Francja i Belgia:nadrodaoska, armorykaoska, Hillversum(kontakty z Wessex)-głównie szkieletowy, w

Hillversum ciałopalny,



Płw. Iberyjski:k.b.katalooskiego(NE) i walencjaoskiego(ślady kontaktów z EUśr), k.El Argar(SE)-kontakty z

fenicjanami, g.skrzynkowe i pitosy; szkieletowy, czasem w jaskiniach



Wyspy Brytyjskie



Irlandia:Boyne:t.megalityczne, birytualizm, dużo wyrobów metalowych, galerie do grobowców



Anglia, Szkocja, Walia:Food-Vessel-megality, w.metalowe, Wessex-Stonehenge

8. Krąg episznurowy(2400-1800) i Europa płn-wsch(strefa leśno-stepowa) we wczesnej EB



f.protomierzanowicka(Chłopice-Vesele), grn. Odra, Wołyo, Słowacja, śrdk.Wisła, szkieltowy, skurczony na

boku, hodowla i ruchliwy tryb życia, rozw.krzemieniarstwo



k.mierzanowicka(g.strzyżowska, nitrzaoska, kosztiaoska,samborzecka), p.szkieletowe płaskie, stałe osady,

uprawa i hodowla



k.niemeoska, rzucewska, środkowodnieprzaoska KCS-podkurhanowy



Strefa leśno-stepowa:Dniest, Dniepr, Don, Wołga, Ural, ludnośd hodowlano-rolnicza



k.fatianowska(g.Dniest, d.Wołga), p.cechy neolityczne, w.kamienne i krzemienne, uprawa i hodowla,

g.przyswajalna,



k.bałanowska(Wołga, Kama), stałe osadnictwo, grody obronne, kamienne topory bojowe, w III/II tys.

ustąpiła k.abaszewskiej, szkieletowy płaski lub podkurhanowy



k.turbioska, środkowy Ural, w III/II tys. eksploatacja rud miedzi i cyny, szkieletowy płaski

9. Kultura nordyjska i inne kultury Europy północnej w EB



k.nordyjska, Dania, płn. Niemcy, Skandynawia, p.szkieletowe w trumnach z kłody, czasami kurhanach,

wysoki poziom metalurgii, surowiec importowany, od III OEB ciałopalny, około 700 roku w dobie wahnięcia
subatlantyckiego k. nordyjska schodzi na południe, zdobienia spiralne, płn. Zelandia-centrum, w młodszym
brazie przesycenie rynku i uniezależnienie się od dostaw surowca



k.wschodniobałtycka, głównie na terenie Sambii, poch. szkieletowy, handel bursztynem

10. Krąg mogiłowy



1700-1300, Lochham, środkowa, Riegsee, p.szkieletowy, wyprostowany, na wznak, trumna z kłody, bogate

kopce i mogiły, ciałopalny stopniowo od wschodu, gosp.rolniczo hodowlana, dużo ozdób w grobach i skarbów z
tego okresu.



cz.zachodnia:g.wirtemberska,

meklemburska,

luneburska,

środkoworeoska,

alzacka,

bawarska,

wsch.hesko.turyoska, czesko-palatynacka



cz.wschodnia:g.Rakoczifalva, Hajdubagos, tape, karpacka kultura mogiłowa, środkowodunajska kultura

mogiłowa-głównie ciałopalenie



k.przedłuzycka, Śląsk, Wielkopolska, Małopolska, Łużyce, szkieletowy podkurhanowy, pjd płaskie i

ciałopalne, miejscowy ośrodek metalurgiczny
11. Krąg Trzciniec-Komarów-Sośnica(1poł. IItys.)



zastępuje k.episznurowy, stabilizacja osadnictwa, o.otwarte, g.rolniczo-hodowlana na terenach dobrych, na

gorszych duży udział g.przyswajalnej, birytualizm, w komarowskiej zwłaszcza ciałopalny jamowy lub
podkurhanowy pod ustryną, przerwany w 2poł II tys. przez k.p.p. oraz Noua i biełogrudowską



k.trzciniecka(Warta, Wisła po Wołyo)



k.wschodniotrzciniecka(Wołyo i Poddniestrze)



k.sośnicka(Dniepr, Desna, Sejm)



k.komarowska(Podole, Podkarpacie, Wołyo)-zanik przez Gava-Holihrady

12. K.pilioska i inne ugrupowania w dobie dominacja k.mogiłowych



k.pilioska 1400-1200(gr. Zagyrapalfalva, Barca), Słowacja/Węgry, tradycje Hatvan i Otomani, groby

kremacyjne przy Rudawach, bogactwo metalurgii, p.ciałopalny płaski popielnicowy, osiedla otwarte



k.Suciu de Sus(pogranicze rumuosko-węgierskie)-na podłożu Otomani, i k.Berkesz-Demescer, groby

ciałopalne bezpopielnicowe, wazy ze zwierzęcymi zakooczeniami,



k.Girla Mare, Rumunia nad Dunajem, wielkie cmentarzyska ciałopalne popielnicowe

13. Kultura Łużycka w EB 1400-300



p.ciałopalny płaski popielnicowy i bezpopielnicowy, uprawa i hodowla, u schyłku szkieletowy zaczyna

przeważad



g.śląska-Kietrz, trumny na słupach, o.obronne, najwięcej ceramiki w grobach



g.sasko-łużycka-o.obronne



g.brandenbursko-lubuska, zachodniopomorska, wschodniopomorska, chełmioska, warmiosko-mazurska,

górnośląsko-małopolska, słowacka, kyjatycka, konstantynowska, środkowopolska, wsch.mazowiecko-podlaska,
ulwówecka, tarnobrzeska
14. Kultury pól popielnicowych w Europie Środkowej, g.sąsiedzko rodowe, terytorializacja osadnictwa, osiedla
refugialne



środkowodunajska k.p.p., 1400-800, ciałopalny płaski, uprawa i hodowla, łowiectwo, osady otwarte, na

podłożu mogiłowym



g.czekaoska, w najwcześniejszej fazie jamowy, z czasem popielnicowy, bogate podkurhanowe w BrD, zanik

kurhanów t. Caka przez migracje elit, bądź zmiany obrządku pogrzebowego



południowoniemiecka k.p.p., ciałopalny płaski pop



dolnoreoska k.p.p., bez tradycji mogiłowej, ciałopalenie od XI, Xw.



Czechy



k.knovisko-milawecka, BD-HB3, silne podłoże mogiłowe, ludożerstwo, ciałopalny pochówek, naczynia

piętrowe



k.unstrucka(Turyngia), na tradycji mogiłowej, region z birytualizmem, swoista metalurgia

Częśd II

1. Środowiskowe uwarunkowania rozwoju kulturowego w EB i wczesnej EŻ na terenie Europy i stepowej
sfery Azji zachodniej i środkowej. Rudy miedzi i ich złoża



klimat: IVtys., klimat bardziej suchy, chod ciepły, około 700r.-okres halsztacki, ochłodzenie, wzrost

wyludnienia Skandynawii, wzrost liczby ludności w Północnych Niemczech- wahnięcie subatlantyckie i zmiana
idąca do wilgotniejszego
Katastrofa na w.Terra, ok.1626, migracje ludności i zanik kultur, odbicie w sferze duchowej, kryzys ekologiczny z
II/I tys., wysychanie stepów, upadek stepowego rolnictwa-masowe migracje



miedź: wsch. Bałkany, Siedmiogród, Płw. Iberyjski(Asturia, Katalonia, Sierra Morena), płd. Irlandia, zach.

Anglia i Walia, Bretania, Alpy:wschodnie, zachodnie, Salzburskie, Tyrol, Rudawy, Góry Harzu, płd. Ural, region
doniecki

Miedź rodzima(od grud po głazy), w Europa Środkowa patyczki), m.arsenowa, węglany miedzi, tlenki miedzi,
siarczki miedzi, siarczki miedziowo-arsenowe i miedziowo-antymonowe



cyna: z aluwialnych rozsypisk, Zach.Anatolia, Banat, Rudawy, Soława, Kaukaz, Ural, płd. i zach. Płw.

Iberyjski, Bretania, Kornwalia, płd. Irlandia
2. Techniki wydobycia miedzi, odlewania i obróbki brązu



Miedź

w

rudach

dostępnych

powierzchniowo

lub

przy

zastosowaniu

prostych

technik

górniczych(Mittelberg-szyny po kilkadziesiąt metrów), wydobywanie metoda wody i ognia, na miejscu
sortowanie, oczyszczanie, płukanie i wyprażanie, mielenie, później wytapianie w dymarkach(wielokrotne) z
wsadem węgla drzewnego, powstają miskowate placki. Wytapianie w formach jamowych, skrzyniowych,
glinianych jednorazowych, na tracony wosk, odlewnicy chowani ze sprzętem
3. Europa zachodnia i południowo zachodnia w młodszej EB



k.Elp(Holandia), 1300-800, wielkie trójnawowe domy



pd.zach.k.e.b(Płw. Iberyjski), 1100-800, szkieletowy z obstawami kamiennymi dekorowanymi



k.z murami cyklopowymi, (wyspy zach. M. Śródziemnego), 1200-1000, ciałopalny w jaskiniach, uprawa,

hodowla, fortyfiakcje z murów kamiennych-nuragi, zniszczona przez Kartagioczyków



Wyspy Brytyjskie



k.grobów ciałopalnych, Anglia, Szkocja Irlandia, ciałopalny, pop,



k.Deverell-Rimbury, pd.Anglia, 1300-600, ciałopalny pop, uprawa I hodowla, pola celtyckie



Płw. Apenioski



Este, Golaseca, Villanova(wazy t. Villanova), Melaun, 1100-600, ciałopalny pop. z brązami



k.protoetruska, śr. Włochy, ciałopalny pop. jamowy-groby studniowe, urny domkowe, bogate groby



k.Torre Galii, pd. Italia, szkieletowy, hodowla



Bałkany



k. Belegis, Wojwodina, 1200-800, ciałopalny, pop., wpływy gawskie



k.Dolna Brnijca, Serbia, ciałopalny pop.



k. Glasinac, Bośnia, szkieletowy podkurhanowy, jądro kamienne i zewn. pierścieo

4. Kultura Gava i inne kultury w dorzeczu środkowego i dolnego Dunaju



k.Gava, 1200-850,d.Górnej Cisy z Siedmiogrodem, podłoże postotomaoskie(Suciu de Sus, Cruceni), zajmuje

miejsce k. pilioskiej w zach. części, o.ciałopalny, pop. płaski, intensywne wydobycie i metalurgia ośrodka
Siedmiogrodzkiego, osiedla otwarte i obronne



k.Noua, 1350-1100, Dunaj, Siedmiogród, Dniestr, szkieletowy, płaski, skurczony na boku, podłoże g.

zrębowe, przynosi kres Monteoru, komarowskiej, Wietenberg, zniszczona przez Gava, ludnośd pasterska, osiedla
otwarte, zolniki, przybywa na te tereny przez degradacje stepów w XIVw., pokrewna Coslogeni znajdującej się w
pd.wsch Munteni



k.holihradzka, 1100-700, ciałopalny płaski i podkurhanowy, osady otwarte, liczne skarby, rolniczo

hodowlana z pasterstwem
5. Europa płn.wsch. w młodszej EB



k.czarnoleska, prawobrzeże środkowego Dniepru, 1100-700, szkieletowy-wyprostowany, ale możliwy

birytualizm, wpływy ze strefy naddunajskiej stepowej, uprawa i hodowla, liczne importy



k.bondarichowska, pn. i wsch. Ukraina, 1200-700, osady



k.pozdniakowska, t.m.Oką a Wołgą, 1850-800, szkieletowy, osady otwarte, gosp. rolniczo-hodowlana,

łowiectwo i rybactwo



k.nadkazaoska, 1850-900, szkieletowy-płaski, kontakty z nordyjską, osiedla na cyplach chronione walem i

rowem, ośrodek metalurgiczny, hodowla i uprawa uzupełniana łowiectwem i rybactwem
6. Kultury stepów Europy w młodszej EB



k.g.zrębowych, 1800-1000, s.nadczarnomorskie, szkieletowy, k.zrębowe lub dachy+kurhan, pasterze, a w

młodszej fazie uprawa ze stałymi osiedlami, na bazie połtawkioskiej z północy



k.kizył-kobaoska, górzysta częśd Krymu, szkieletowy w skrzyniach kamiennych, osiedla obronne,

pochodzenie ze zmieszania kemi-obioskiej i kobaoskiej



k.kobakowska, ujście Donu, osiadły tryb zycia, hodowla, rybołówstwo



k.sabatinowska, m.Dnieprem a d. Dunajem, 1500-1200, podłoże wielowałeczkowatej, koniec przez

pustynnienie stepów w XIIIw. b.dużo osad, silny ośroidek metalurgiczny, uprawa i hodowla



k.białozierska, 1200-800, powrót do nomadyzmu

7. Halsztacki krąg kulturowy w Europie środkowej



HaC, impulsy stepowe, śródziemnomorskie, miejscowe popielnicowe, książęta na szczycie(wozy rytualne,

pjd przypadki stelli nagrobnych-od Scytów), rozbudowana warstwa wojowników, ufortyfikowane osiedla
zazwyczaj z kurhanami władców obok, rolnictwo i hodowla, met. żelaza, sztuka situl, górnictwo soli, szlak
bursztynowy+inne łączące Italię z bałtykiem



k.wschodniohalsztacka, wschodnie Alpy, po Słowację-ciałopalny podkurhanowy głównie, czasami płaski,

osiedla fortyfikowane,



k.zachodniohalsztacka-szkieletowy podkurhanowy i płaski



g.bylaoska, Czechy, szkieletowy



g.horakowska, Morawy, ciałopalny



pd.wsch. k.halsztacka-dawne tereny Jugosławii, ciałopalny



halsztatyzacja po Płw. Iberyjski przez dolny Ren i płd Anglię, dotknęła śląskiej grupy k. lużyckiej-stąd tam

ceramika malowana wschodniohalsztacka, zahamowana przez najazdy Scytów w I poł VIw. i przecięcie szlaków
handlowych
8. Kultura halsztacka i inne kultury Europy zachodniej wczesnej epoki żelaza



kultura środkowej i południowej Italii, p.szkieletowy, sarkofagi w podziemnych grobach nakrytych

kurhanami, cywilizacja etruska, metalurgia brązowa i żelazna, ceramika, flota morska, miasta o regularnej
zabudowie, pismo

•

Francja, Płw. Iberyjski, Portugalia:horyzont kimmeryjski, zróżnicowanie społeczne, bogate pochówki z

inwentarzem, cz. rzędu kooskiego



k.halsztacka- wschodnia Francja, ciałopalny.pop. płaski, grupy przybyłe ze wschodu podkurhanowy, w fazie

koocowej birytualizm, arystokraja rycerska w fazie starszej, w młodszej napływ ludności ze wschodu



Płw. Iberyjski:k.iberyjska-szkieletowy skrzynkowy, wpływ fenicki, mesety hiszpaoskiej-szkieletowy, Tajo-

Stara i Nowa Kastylia, Duero-Stara Kastylia, Castro-Galicia-brak grobów



Anglia:k.Wessex-grody

9. Kimmerowei i Scytowie w świetle źródeł archeologicznych



Homer „Iliada”-Trojanie wspierani przez Traków



Herodot „Dzieje”-wyprawa Dariusza I na Scytów w 514r. i jego przegrana



Tukidydes „Wojna peloponeska”, Odrysowie zajmujący miejsce Persów po ich wyparciu



Tukidydes „Wojna peloponeska”, Odrysi mający podobne uzbrojenie i jazdę łuczników co Scytowie, pisząc o

silnych wpływach scytyjskich w Tracji w Vw.



Tukidydes „Wojna peloponeska”, Sitalkes będący wodzem Odrysów w 2poł. Vw. jest sojusznikiem Aten



Herodot „Dzieje”, konflikt trackich Agatyrsów ze Scytami w VI-Vw.



Pompejus Trogus, walki w 200r. króla Daków Ordesa z germaoskimi Bastarnami



Herodot „Dzieje”, epizod Dariusza i Idatyrsosa, chęd walki , ale odmowa ze strony Idatyrsosa bo nie musza

bronid miast, zaatakują gdy Persowie zniszczą jeden z ich kurhanów



Pisma asyryjskie, walki z Medami(Scytowie) w rejonie Jeziora Urmia



Homer „Odyseja”, koczownicy nadczarnomorscy(Kimmerowie) pod koniec VIIIw.



Herodot „Dzieje”-azjatyckie pochodzenie Scytów



Homer-nazywanie Kimmerów Hippemologami



Biblia, Kimmerowie nazwani ludem Gomer



Herodot „Dzieje”-Scytowie rolnicy i oracze oraz królewscy i koczownicy



Heraklides, migracja Sarmatów w IVw. do Scytii

10. Kultura scytyjska i inne kultury stepowe oraz kultury Kaukazu we wczesnej EŻ



Mezoscat(przedscytyjska), 800-600, Nizina Węgierska, szkieletowe, wyprostowane na wznak, t.po gawskiej,

koczownicy ze wschodu Europy, którzy przeniknęli przez Siedmiogród i zniszczyli k.gawską(Kimmerowie lub
Trako-kimmerowie)



Scytowie koczownicy-strefa stepowa m. Donem a Dnieprem, i leśno-stepowa, 700-250, szkieltowy,

podkurhanowy, pochówki władców w podziemnych kryptach, wielkie kurhany, tam też ludzkie szkielety i
kooskie, pasterze koczownicy, kontakty z koloniami nadczarnomorskimi, łuk refleksyjny, motywy roślinne i
zwierzęce



Scytowie rolnicy, szkieletowy-podkurhanowy, na zachodnich peryferiach także ciałopalny, osady otwarte,

grody ufortyfikowane, rozwinięta produkcja ceramiki, mniej importów greckich



k.kusztanowicka, wsch. Karpaty, ciałopalny pop. lub jamowy, niskie kurhany bez konstrukcji kamiennych,

popielnice przykrywane misami, w młodszych fazach cer. z koła garncarskiego



VIIIw. Scytowie z Sajanów i Ałtaju na Przedkaukazie spychając na płd i zach. Kimmerów, Vw. silne wpływy

scytyjskie w Tracji i okres wielkich kurhanów, 342r. trakowie pod kontrolą Filipa II, , , klęska Scytów w 339(Filip II)
i 313(Tracja-Lizymach), Scytowie wypierani na Naddnieprze i stepy nadczarnomorskie przez Sauromatów(stepy
dooskie i wołżaoskie), Massageci(M.Kaspijskie), Sakowie(s.przyuralska), Dakowie



Sarmaci(koniec IVw.), groby jamowe, niszowe, katakumbowe

11. Kultura łużycka we wczesnej EŻ



gr.śląska, ciałopalny, bardzo bogate importy wschodniohalsztackie, kontrola nad wymiana handlową m.

Pomorzem a s.halsztacką, ozdobna ceramika-grafitowanie



gr.białowicka-kontynuacja sasko-łużyckiej, osady otwarte i grody



gr. górzycka, gliniana figurka kobiety trzymającej naczynie



gr. chełmioska, kanibalizm, grody



gr.mazowiecko-podlaska i leżnicka



gr.górnosląsko-małopolska, birytualizm, ślady najazdów scytyjskich



łużycka na Słowacji, osady obronne w miejscach dogodnych, konstrukcje drewniano-kamienno-ziemne,

ośrodek odlewniczy



gr.wschodniowielkopolska, b.bogate pochówki, wojownicy z bronią, czasem z cz. rzędu kooskiego, przejęcie

od grupy śląskiej pośrednictwa w handlu bursztynem, metalurgia, źródła solne, osady obronne(Biskupin), przez
jakiś czas konkurowała z k.pomorską, ale uległa jej supremacji



gr. tarnobrzeska, ciałopalny popielnicowy płaski, oryginalne formy ceramiczne

12. Europa północna we wczesnej EŻ

•

k.nordyjska, Dania, płn. Niemcy, Skandynawia, p.szkieletowe w trumnach z kłody, czasami kurhanach,

wysoki poziom metalurgii, surowiec importowany, od III OEB ciałopalny, około 700 roku w dobie wahnięcia
subatlantyckiego k. nordyjska schodzi na południe, zdobienia spiralne, płn. Zelandia-centrum, w młodszym
brazie przesycenie rynku i uniezależnienie się od dostaw surowca



k.pomorska, 700-200, ciałopalny płaski, popielnicowy(urny twarzowe), często z obstawa kamienną, także

przystawki, urny twarzowe z k.etruskiej, zniszczyła k. łużycką, bo przystosowała się do wahnięcia klimatycznego
uprawiając mniej wymagające rośliny, np.żyto



k.kurhanów zachodniobałtyckich, Warmia, Mazury, Sambia, od 600, ciałopalny, kurhany ziemno-kamienne,

uprawa, hodowla, osiedla otwarte, ale charakterystyczne gródki-obronne, czasami na brzegach jezior, wymiana
importów za bursztyn



bałtycka k. grobów skrzynkowych, Z.Ryska, wyb. Szwecji nad Z. Botnicką, szkieletowy rzadziej ciałopalny,

podkurhanowy z konstrukcjami kamiennymi, hodowla, na pn. rybołówstwo i łowiectwo



k.ceramiki tekstylnej,Łotwa, Estonia, Rosja, ceramika z domieszką muszli i organiki



k.ceramiki azbestowej, Finlandia, Karelia, Rosja, okolice Ładoga i Onega



k.jastorfska, Saksonia, Turyngia, Jutlandia i pd. Skandynawia, ciałopalny płaski popielnicowy, p.nakryte

misami, w małych skrzynkach lub obstawą, tradycje nordyjskie
13. Europa północno-wschodnia we wczesnej EŻ



k.miłogardzka, 600-200, Polesie, d.Prypeci, ciałopalny pop płaski, uprawa, hodowla, łowiectwo, niewielkie

gródki,



k.cer.sztrychowanej, Dniepr, Dźwina, Niemen, osiadły tryb życia, niewielkie grody, domy o konstrukcji

zrębowej, ceramika chropowacona przez obmazywanie



k.juchnowska, 700-200, Desna, Sejma, Dniepr, podłoże bondarichaoskiej, uprawa, hodowla, łowiectwo,

zbieractwo, małe gródki, rogate podstawki



k.diakowska, 800-, m. Wołgą a Oką, hodowla i łowiectwo, małe znaczenie uprawy, gródki na cyplach

rzecznych



k.gorodecka, 800-, osiedla otwarte i gródki z wewnętrzną zabudową, cer.jajowata obmazywana miotełką



k.ananioska, d.Wołgi, Kamy, Białej i Wiatki, szkieletowy, dośd bogaty w metal, ozdoby ze złota, pjd.

ciałopalne, o podłożu k.nadkazaoskiej i scytyjskim, hodowla, łowiectwo, rybactwo, osiedla otwarte i gródki,
metalurgia na dużą skalę, miejscowe złoża uralskie
14. Europa południowa i południowo-wschodnia we wczesnej EŻ



k.tracka, VIII-VI i II do III, ciałopalny i szkieletowy, podkurhanowy, od VIw. groby książęce, wpływy greckie i

scytyjskie, plemiona: Tryballowie, Odrysowie, Gatowie, Tynowie; strefa tracka rozdzielona na dwie cz. pasmem
Bałkanów; region pn.-wsch. (ok.Warny), pn.-zach. (ok. Łomu i Widynia) - silne wpływy scytyjskie; ośrodek
pd.tracki w dorzeczu Maricy i Tundży, Nizina Tracka (paostwo Odrysów) drugi ośrodek: Rodopy i dorzecza Mesty
i Strumy; hodowla (konie), uprawa; osiedla otwarte; rozw. metalurgia; naczynia toczone od VI w. (od Greków)



gr.istryjska(ciałopalny, pop., płaski, ufortyfikowane osiedla), gr.północnoadriatycka(szkieletowy płaski),

gr.Lika(szkieletowy z obstawą, od k.p.p ciałopalny a potem znów szkieletowy, osiedla obronne, wpływy italskie),
gr.Gorica(szkieletowy płaski, o.obronne), gr. Glasinac(szkieletowy, podkurhanowy, od VI rozpowszechnia się
ciałopalny, importy greckie, osiedla ufortyfikowane, górnictwo, groby książęce), gr. Dali(ciałopalny pop., silne
wpływy kimmeryjskie), gr. Zlot(szkieletowy i ciałopalny podkurhanowy, osadnictwo w jaskiniach), gr.
pelagooska(szkieletowy z obstawa kamienną, podkurhanowy, hellenizacja od Vw.)