Prof. dr hab. Krzysztof Krajewski

Katedra Kryminologii

Kryminologia

Rok akademicki 2010/2011

Semestr zimowy

Wykład 2

Główne nurty

(paradygmaty) kryminologii

3

Główne nurty (paradygmaty) kryminologii



Wszystkie koncepcje kryminologiczne opierają się o
pewne podstawowe założenia dotyczące człowieka,
społeczeństwa, istoty przestępstwa, zachowania
przestępnego i zjawiska przestępczości;



Uwzględniając te założenia wyodrębnić można trzy
podstawowe typy refleksji kryminologicznej, czy też
uprawiania kryminologii (paradygmaty
kryminologiczne):

4

Główne nurty (paradygmaty) kryminologii

 kryminologia klasyczna oraz neoklasyczna;

 kryminologia pozytywistyczna;

 kryminologia krytyczna i radykalna

(antynaturalistyczna);

5

Kryminologia klasyczna

6

S

zkoła klasyczna prawa karnego (XVIII - XIX w.)

Cesare Beccaria

(1738

– 1794)



Dei delitti e delle pene
(O przestępstwach i
karach) (1764)

7

S

zkoła klasyczna prawa karnego (XVIII - XIX w.)

Jeremy Bentham

(1748

– 1832)

8

S

zkoła klasyczna prawa karnego (XVIII - XIX w.)

Immanuel Kant

(1724

– 1804)

9

S

zkoła klasyczna prawa karnego (XVIII - XIX w.)

Georg Wilhelm

Friedrich Hegel
(1770

– 1831)

10

S

zkoła klasyczna prawa karnego (XVIII - XIX w.)

Paul Johann Anselm

von Feuerbach

(1775

– 1833)

11

Kryminologia klasyczna

Z

ałożenia dotyczące człowieka:

1.

Indeterminizm



człowiek jest istotą wolną, wyposażoną w wolną
wolę;



człowiek ma wolność wyboru postępowania, w tym
wolność wyboru pomiędzy dobrem a złem;



wolny człowiek jest indywidualnie odpowiedzialny za
swe czyny;

12

Kryminologia klasyczna

Z

ałożenia dotyczące człowieka:

2. Pesymistyczna wizja natury ludzkiej.



człowiek jest z natury zły; z natury skłonny do wyboru
zła;

 k

ażdy jest potencjalnym przestępcą;



nawiązanie do koncepcji umowy społecznej: państwo i
prawo są instrumentami mającymi chronić człowieka
przed jego złą naturą;

13

Kryminologia klasyczna

Z

ałożenia dotyczące człowieka:

3. Liberalizm


człowiek jest racjonalny;

4. Hedonizm


naturalną cechą człowieka jest dążenie do unikania
kar i uzyskiwania nagród;



człowiekiem można sterować z zewnątrz;

14

Kryminologia klasyczna

Koncepcja prawa karnego:

5. Prawo karne czynu.



kara ma być reakcją na to co sprawca uczynił;



kara ma być dostosowana do wyrządzonego zła;



dla wymiaru kary istotnym jest to co sprawca uczynił
(strona przedmiotowa, w mniejszym podmiotowa), a
nie to kim sprawca jest (właściwości i warunki
osobiste);



karę wymierza się

ponieważ popełniono

przestępstwo

, jako reakcję na fakt jego popełnienia;

15

Kryminologia klasyczna

Koncepcja kryminologii:

6. Kryminologia zorientowana na normę.

 kryminologia rozumiana jako nauka dedukcyjna na

temat zasad odpowiedzialności wolnego człowieka za
jego czyny;



dążenie do optymalizacji zasad tej odpowiedzialności z
punktu widzenia naczelnej zasady karania, jaką jest
dążenie do wymierzenia

kary sprawiedliwej

(sprawiedliwościowa, absolutna racjonalizacja kary);

16

Kryminologia pozytywistyczna

17

Szko

ła pozytywna prawa karnego

(druga po

łowa XIX w.)

Cesare Lombroso

(1836

– 1909)



L’uomo delinquente
(Cz

łowiek -

zbrodniarz) (1876)

18

Szko

ła pozytywna prawa karnego

(druga po

łowa XIX w.)

Enrico Ferri

(1856

– 1929)

19

Szko

ła pozytywna prawa karnego

(druga po

łowa XIX w.)

Rafaele Garofalo

(1851

– 1934)

20

Szko

ła pozytywna prawa karnego

(druga po

łowa XIX w.)

Franz von Liszt

(1851

– 1919)

21

Kryminologia pozytywistyczna

1.

Scjentyzm



wiara w nieograniczone możliwości poznania
naukowego;



wiara w nieograniczone możliwości przekształcania
rzeczywistości (także społecznej) w oparciu o wyniki
badań naukowych;

22

Kryminologia pozytywistyczna: naturalizm

metodologiczny

August Comte

(1798

– 1857)

23

Kryminologia pozytywistyczna: naturalizm

metodologiczny

Herbert Spencer

(1820

– 1903)

24

Kryminologia pozytywistyczna

2. Naturalizm metodologiczny



założenie, iż jest nie tylko możliwym, ale i koniecznym
uprawianie nauk społecznych przy zastosowaniu
wzorów metodologicznych nauk przyrodniczych;



wzorowanie się na metodologii nauk przyrodniczych
ma zagwarantować naukom społecznym precyzję i
efektywność w opisie, wyjaśnianiu i przewidywaniu
zjawisk społecznych porównywalną ze zdolnością w
tym zakresie nauk przyrodniczych w odniesieniu do
zjawisk przyrodniczych;

25

Kryminologia pozytywistyczna

3. Determinizm



założenie o istnieniu wolnej woli jest spekulacyjne i
nienaukowe;



wszystkie zjawiska w świecie przyrody mają swoje
przyczyny;



człowiek jest częścią przyrody;



swoje przyczyny mają zatem także zachowania

człowieka i zjawiska społeczne;



człowiek i jego zachowania są zdeterminowane

działaniem określonych przyczyn;

26

Kryminologia pozytywistyczna

Konsekwencje stanowiska deterministycznego dla

kryminologii:



również zachowania przestępne mają swoje
przyczyny;

 kryminologia jako nauka o przyczynach

przest

ępczości tj. etiologia przestępczości;

 pytanie lombrozja

ńskie (pytanie etiologiczne):



dlaczego jedni ludzie pope

łniają przestępstwa a inni

nie?

27

Kryminologia pozytywistyczna

4. Indywidualizm



koncentracja badań kryminologicznych na

osobie

sprawcy przestępstwa



sprawca przestępstwa

głównym przedmiotem badań kryminologicznych;



wynik tego, że pierwsi kryminolodzy byli lekarzami,

psychologami, reprezentantami dyscyplin dla których

przedmiotem zainteresowania była zawsze
jednostka;



sprawca przestępstwa różni się w jakiś sposób od
wszystkich innych ludzi;



sprawca przestępstwa jest „odmieńcem”;

28

Kryminologia pozytywistyczna

Konsekwencje indywidualizmu dla kryminologii:



człowiek jest z natury dobry (optymistyczna wizja natury
ludzkiej);



przestępcami stają się tylko nieliczni, należący do

relatywnie niewielkiej mniejszości ludzi posiadających

pewne szczególne cechy;



podstawowym przedmiotem badań kryminologicznych

powinna być ta mniejszość;



wiedza na temat osoby sprawcy przestępstwa i istoty jego

odmienności da odpowiedź na pytanie etiologiczne o

przyczyny przestępczości;

29

Kryminologia pozytywistyczna

5. K

ryminologia zorientowana na sprawcę;

 koncepcja kryminologii, jako indukcyjnej nauki

empirycznej, w której centrum zainteresowań

znajduje się osoba sprawcy przestępstwa i jego
zachowanie;

30

Kryminologia pozytywistyczna

6. „Korekcjonizm” (correctionalism).



jeśli sprawca przestępstwa jest osobą odmienną od
wszystkich innych ludzi, to podstawowym sposobem

oddziaływania nań powinno być usuniecie owej

odmienności, „uczynienie go na powrót normalnym”;



wówczas przestanie on też zachowywać się w

niepożądany sposób;

 analogia medyczna

: kryminologia powinna stawiać

diagnozę

(na czym polega odmienność sprawcy) i

przepisywać

terapię

(jak usunąć owa odmienność, tj.

sprawcę „wyleczyć”);

31

Kryminologia pozytywistyczna

6. Prawo karne sprawcy:

 kara i inne

środki stosowane wobec sprawcy

przest

ępstwa nie powinny służyć (przede wszystkim)

realizacji tak czy inaczej rozumianej koncepcji kary
sprawiedliwej;

 nie powinny te

ż służyć (przede wszystkim) odwetowi

czy odstraszaniu (leczenie objawowe);

 kara powinna oddzia

ływać na przyczyny

przest

ępczości:

32

Kryminologia pozytywistyczna

Istota prawa karnego sprawcy:

 celowy charakter kary;
 prewencyjny charakter kary:

karę wymierza się po to

aby nie popełniono (ponownie) przestępstwa

;

 prewencja indywidualna (specjalna);
 oddzia

ływanie karą na sprawcę (ang. treatment,

niem. Behandlung)

; kara nie ma być tylko

dolegliwością; kara ma „leczyć”;



kara ma być dostosowana nie do tego

co sprawca

uczynił

(strona przedmiotowa), lecz do tego

kim on

jest

(przede wszystkim jego właściwości i warunki

osobiste, w mniejszym stopniu strona podmiotowa);

33

Kryminologia pozytywistyczna

7. Kryminologia jako nauka stosowana na usługach

prawa karnego.

 kryminalistyka

ma dostarczać naukowych metod

wykrywania sprawców przestępstwa i dowodzenia ich
winy;

 kryminologia

ma dostarczać naukowych metod

postępowania ze sprawcami przestępstw:

34

Kryminologia pozytywistyczna

Kryminologia jako nauka stosowana na usługach
prawa karnego



jeśli kara ma mieć charakter korekcjonistyczny, jej wymiar
nie jest kwestią czysto normatywną (dostosowanie do
czynu sprawcy)



jeśli kara ma być dostosowana do tego kim sprawca jest
musi opierać się na stosownej diagnozie owego sprawcy;



taka diagnoza wymaga „wiadomości specjalnych”;



taką diagnozę jest w stanie postawić ekspert-kryminolog;

35

Kryminologia pozytywistyczna

Dwa nurty kryminologii pozytywistycznej

 nurt indywidualistyczny

(paradygmat rodzajów ludzi):

przyczyny przestępstwa tkwią w samej jednostce;



koncepcje biologiczne i antropologiczne przyczyn
przestępstwa;



koncepcje psychologiczne przyczyn przestępstwa;

 nurt

środowiskowy (paradygmat rodzajów otoczenia):

przyczyny przestępstwa tkwią w środowisku jednostki;



koncepcje socjologiczne przyczyn przestępstwa;

36

Kryminologia pozytywistyczna:

teoria kontroli

Emile Durkheim

(1858

– 1917)

37

Kryminologia pozytywistyczna

Szczególny przypadek teorii kontroli w kryminologii

(E.Durkheim)



„odwrócona” wersja pytania etiologicznego w wersji
Lombroso:

 pytanie durkheimowskie:



dlaczego wi

ększość ludzi nie popełnia przestępstw?

38

Kryminologia pozytywistyczna

Szczególny przypadek teorii kontroli w kryminologii

 sprawca przest

ępstwa nie różni się zasadniczo od

innych ludzi,



wszyscy ludzie są tak samo skłonni popełniać

przestępstwa,



większość nie robi tego dzięki mechanizmom kontroli,

 w przypadku

niektórych ludzi mechanizmy te

zawodzą jednak.

 p

esymistyczna wizja natury człowieka:



ludzie bez kontroli są skłonni do przestępstwa;

39

Kryminologia pozytywistyczna

Szczególny przypadek teorii kontroli w kryminologii

Czy teoria kontroli w kryminologii należy do nurtu
klasycznego czy pozytywistycznego?



z klasycyzmem łączy ją pesymistyczna wizja natury
ludzkiej, powszechnej skłonności do zła i nieodzowności
kontroli społecznej dla utrzymania zła w ryzach.



z pozytywizmem łączy ją jednak więcej:



koncentracja na osobie sprawcy przestępstwa;



koncentracja na przyczynach, dla których pewni ludzie
wyłamują się spod kontroli;

40

Kryminologia krytyczna i

radykalna (antynaturalistyczna)

41

Kryminologia antynaturalistyczna

Georg Simmel

(1858

– 1918)

42

Kryminologia antynaturalistyczna

George Herbert Mead

(1863

– 1931)

43

Kryminologia antynaturalistyczna

Ralph Dahrendorf

(1929

– 2009)

44

Kryminologia antynaturalistyczna

Edwin Lemert (1912

– 1996)

Howard S. Becker (1928 -

….)

Edwin Schur

(…. - ….)

45

Kryminologia krytyczna i radykalna

(antynaturalistyczna)

1. Antynaturalistyczna postawa metodologiczna.



akcentowanie swoistości metodologicznej nauk
społecznych i niemożności uprawiania ich na wzór
przyrodoznawstwa



jest to wynik m.in. przyjęcia interakcjonistycznej i
konstruktywistycznej wizji społeczeństwa: świat
społeczny to nie tylko fakty (jak chcieli pozytywiści),
ale także wartości, oceny i znaczenia tworzone w
procesie interakcji społecznych;

46

Kryminologia krytyczna i radykalna

(antynaturalistyczna)

2.

Konfliktowa wizja spo

łeczeństwa i prawa karnego.



społeczeństwa nie opierają się na powszechnym

podzielaniu podstawowych norm i wartości (konsens

społeczny), lecz na powszechnym konflikcie norm i

wartości uznawanych przez różne grupy społeczne;



tym co umożliwia istnienie społeczeństwa nie jest

konsens społeczny, lecz instytucja władzy utrzymująca

konflikt społeczny w ryzach;



prawo karne i wymiar sprawiedliwości nie są wyrazem

podzielanych powszechnie norm i wartości służącym na

równi wszystkim, lecz instrumentem w rękach grup

sprawujących władzę i służącym ich interesom;

47

Kryminologia krytyczna i radykalna

(antynaturalistyczna)

3.

Interakcjonistyczna koncepcja przest

ępstwa.



żadne zachowania nie mają same przez się charakteru

przestępnego;



przestępny charakter zachowań jest wynikiem

społecznych procesów interakcji, w ramach których

niektórym zachowaniom nadawana jest cecha

przestępności;



p

ytanie „reaktywne” (ang. reactive question):



dlaczego pewne zachowania s

ą uznawane za

przest

ępstwa, a pewni ludzie za przestępców?

48

Kryminologia krytyczna i radykalna

(antynaturalistyczna)

4. Mechanizmy funkcjonowania instytucji kontroli

społecznej jako przedmiot zainteresowania;

 mechanizmy tworzenia norm, przede wszystkim norm

prawa karnego (mechanizmy kryminalizacji),

 mechanizmy stosowania norm, przede wszystkim norm

prawa karnego.

 kryminologia zorientowana na norm

ę:



koncepcja kryminologii jako socjologii prawa karnego i
kontroli społecznej;

49

Kryminologia krytyczna i radykalna

(antynaturalistyczna)

5.

Problem warto

ści i ocen w kryminologii (kryminologia

neutralna czy zaanga

żowana)



przest

ępstwo jako kategoria obiektywna czy normatywna;



czy mo

żliwe są neutralne wobec wartości wypowiedzi o

przest

ępczości;



kryminologia pozytywistyczna jako przykład pomieszania
wypowiedzi o faktach z wypowiedziami o warto

ściach;

problem przestępczości vs. problem kontroli społecznej

50

Kryminologia antynaturalistyczna

6. Problem niezale

żności kryminologii jako nauki

 odrzucenie koncepcji kryminologii jako nauki

stosowanej i d

ążenia do „praktyczności”;

 koncepcja kryminologii jako niezale

żnej nauki

spo

łecznej o charakterze teoretycznym i krytycznym;

51

Kryminologia neoklasyczna

52

Kryminologia neoklasyczna

Reakcja na dominacj

ę w kryminologii amerykańskiej

socjologicznych teorii przest

ępczości i ich konsekwencje

kryminalnopolityczne:

 pozytywistyczna polityka kryminalna nie sprawdza si

ę w

praktyce jest kosztowna;

 nie prowadzi do redukcji przest

ępczości;

53

Kryminologia neoklasyczna

 postulat powrotu do prawa karnego opartego na

tradycyjnych zasadach sprawiedliwej odp

łaty, bądź

odstraszania;

 mo

żliwości wywierania wpływu na indywidualne i

spo

łeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy

minimalne;

 zagro

żenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami,

które ma do dyspozycji państwo w walce z
przest

ępczością;

54

Kryminologia neoklasyczna

Inspiracje kryminologii neoklasycznej:

 koncepcja racjonalnego sprawcy przest

ępstwa

 psychologia behawiorystyczna
 ekonomiczna teoria przest

ępczości

 teoria kontroli w socjologii i kryminologii

55

Kryminologia neoklasyczna

• Andrew von Hirsch

• Ernest van den Haag (1914 – 2002)

56

Kryminologia neoklasyczna

James Q. Wilson

(1931 - )

57

Kryminologia neoklasyczna

Gary S. Becker

(1930 -

….)

58

Kryminologia neoklasyczna

Istota neoklasycyzmu w kryminologii:

 odej

ście od deterministycznego modelu sprawcy

przest

ępstwa i etiologicznego modelu kryminologii:

 kontrola spo

łeczna jako przedmiot zainteresowania

(elementy klasycyzmu i teorii kontroli);

 podstawowe zagadnienie: jakie s

ą możliwości

zwi

ększenia efektywności instytucji kontroli

społecznej we współczesnych społeczeństwach, tak
aby stosunkowo najmniejszym kosztem osi

ągnąć

mo

żliwie największe efekty w postaci redukcji

nasilenia przest

ępczości;

59

Kryminologia neoklasyczna

Kryminologia neoklasyczna a pozytywizm:

Elementy wspólne:


scjentystyczne podejście do przedmiotu badań;



czysto praktyczne i pragmatyczne traktowanie badań
kryminologicznych;

Różnice:
 neoklasycyzm zdecydowanie odrzuca

deterministyczną wizję człowieka



neoklasycyzm odrzuca koncepcję kryminologii, jako

nauki o przyczynach przestępczości;