UNIWERSYTET WROCA
AWSKI
WYDZIAA
NAUK SPOA
ECZNYCH
INSTYTUT POLITOLOGII
PRZEWODNIK DO STUDIOWANIA
PROBLEMATYKI SAMORZ
DU
I POLITYKI LOKALNEJ
MGR PATRYCJA ŚCIEBIOR-JOC
SKA
WROCA
AW 2012
Studia stacjonarne w Instytucie Politologii. III rok.
Czas trwania zajęć: 30 godzin ćwiczeń.
Forma zajęć: ćwiczenia.
1. Zajęcia organizacyjne
2. Lokalny system społeczny. Terytorialne systemy społeczne - zbiorowość
terytorialna - społeczność terytorialna-społeczność lokalna. Podstawowe pojęcia oraz
kategorie metodologiczne i teoretyczne stosowane w opisie i analizie lokalnych
systemów społecznych. Różne ujęcia społeczności lokalnej. Społeczność lokalna we
współczesnych społeczeństwach z uwzględnieniem Polski. Społeczność lokalna jako
wspólnota polityczna. Podziały społeczne politycznie doniosłe i ich polityczne
konsekwencje.
Literatura podstawowa:
1. Jałowiecki B., Szczepański M.S., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej,
Wyd. Scholar, Warszawa 2002.
2. Turowski J., Społeczność lokalna, Studia Socjologiczne 1977 nr 3, s. 105 i nast.
3. Olszewska-Dyoniziak B., Metodologiczne i socjologiczne problemy badań nad
społecznościami lokalnymi, Studia Socjologiczne 1972 nr 1, s. 99-137.
Literatura uzupełniająca:
1. Z. Bauman, Glokalizacja, czyli komu globalizacja, a komu lokalizacja, Studia
Socjologiczne, 1997 nr 3.
2. Podmiotowość społeczności lokalnych, pod red. R.Cichockiego, Poznań 1996.
3. Społeczności lokalne. Teraz
niejszość i przyszłość, pod red. B. Jałowieckiego, K.Z.
Sowy, P. Dutkiewicza, Warszawa 1989 /artykuły: K.Z.Sowy, Zmierzch i odrodzenie
się lokalizmu w XX stuleciu, s.23-43, A.Turskiej, Kreatywne i destrukcyjne czynniki
aktywności grup lokalnych, s.102-118/.
4. P. Starosta Społeczne skutki globalizacji w: Globalizacja pod. red. J. Klicha, Kraków
2001, s. 41-64.
3-4. Lokalny system polityczny. Konceptualizacja pojęcia. Instytucjonalne i
strukturalno-funkcjonalne ujęcie lokalnej sceny politycznej. Podstawowe procesy
zachodzące w strukturach władzy lokalnej. Proces decyzyjny i jego uwarunkowania.
Przesłanki efektywności działań politycznych.
Literatura podstawowa:
1. Gieorgica J.P., Tarkowski J., Żółtaniecki R., Władza i polityka lokalna, Warszawa
1980, s. 183-189.
2. Porębski L., Behawioralny model władzy, Kraków 1996, rozdz. V , s. 113 - 145.
3. Swianiewicz P., Klimska U., Mielczarek A., Nierówne koalicje  liderzy miejscy w
poszukiwaniu nowego modelu zarządzania rozwojem, Wydawnictwo Scholar 2004,
rozdz. 2.
4. Swianiewicz P., Kto rządzi gminą? Teorie lokalnej władzy politycznej, Samorząd
Terytorialny 2000, nr 3.
5. Śmigielska J., Teatr władzy lokalnej, Warszawa 2004, s. 11-40.
Literatura uzupełniająca dotycząca metod i technik badań społecznych:
1. E., Babbie, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2007, /rozdz. 5, 8, 9, 10,
11/.
2
2. H., Ogryzko-Wiewiórkowski H., Wprowadzenie do metod badawczych w socjologii,
Lublin 1986 /cz. II, s. 89-253/.
3. J., Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995 /cz. II
rozdz. 2, 3, 5, 6, 7, 8/.
5. Samorząd terytorialny jako systemowa wartość polityczna. Totalitarne i
autorytarne reżimy polityczne wobec interesów lokalnych. Demokracje parlamentarne
a interesy lokalne. Samorząd terytorialny jako polityczno-prawny i organizacyjny
wyraz interesów lokalnych. Atrybuty samorządu terytorialnego.
Standardy europejskie w zakresie struktury i mechanizmów działania samorządu
lokalnego. Wartości podstawowe samorządu terytorialnego i demokracji lokalnej.
Europejska Karta Samorządu Lokalnego.
Literatura podstawowa:
1. Europejska Karta Samorządu Lokalnego z dnia 15.X.1985 r. /Dz.U. 1994 r., nr 124,
poz. 607/.
2. Ferens A., Lokalna polityka ochrony środowiska naturalnego w: Polityka ochrony
środowiska w społeczności lokalnej, pod red. H.Lisickiej, Wrocław 1994, s.19-23.
3. Smith G., Życie polityczne w Europie Zachodniej, Warszawa 1992, Wymiar
terytorialny, s.293-330.
4. Szczepański M., System światowy - między lokalizmem a globalizmem, Transformacje
nr 1-2(3-4), 1993-1994, s.50-54.
5. Wartości podstawowe samorządu terytorialnego i demokracji lokalnej, Warszawa
1997.
6. Sokolewicz W., Samorząd terytorialny w państwie socjalistycznym, Nowe Drogi 1983
nr 1, s. 45-62.
Literatura uzupełniająca:
1. Millon-Delsol Ch., Zasada pomocniczości, Kraków 1995, rozdz. III, s. 54-74.
2. M. Barański, S. Kantyka, S. Kubas, M. Kuś, Samorząd terytorialny i wspólnoty
lokalne, Warszawa 2007. R: 1 (s. 8  31).
3. Z. Niewiadomski, Samorząd terytorialny w Polsce na tle standardów europejskich,
W: Materiały z konferencji Samorząd terytorialny w III RP, Wrocław 2005.
4. J. Stępień, Miejsce samorządu we współczesnym państwie, z
ródło j.w.
5. B. Gąciarz, Instytucjonalizacja samorządności. Aktorzy i efekty, Warszawa 2004, s. 57
 89.
6. ABC samorządu terytorialnego. Poradnik nie tylko dla radnych, Warszawa 2006, s. 11
 26.
7. Piekara, Samorząd terytorialny i inne formy aktywności społecznej dawniej i dzisiaj,
Warszawa 2005, s. 13  26.
6  7. Przebieg i funkcje wyborów samorządowych. Lokalny rynek polityczny.
Lokalne strategie polityczne. Strategie wyborcze partii politycznych i komitetów.
Większościowa i proporcjonalna formuła wyborcza. Bezpośrednie wybory organu
wykonawczo zarządzającego i ich skutki polityczne dla lokalnych scen politycznych.
Wpływ alternatywnych metod głosowania na wybory samorządowe.
3
Literatura:
1. Alberski R., Antoszewski A., Cichosz M., Ferens A., Lisicka H., Skrzypiński D.,
Solarz R. Wybory samorządowe do rad gmin w 2002 roku w Województwie
Dolnośląskim, Wrocław 2003.
2. Alberski R., Antoszewski A., Lisicka H., Skrzypiński D., Solarz R. Wybory do rad
gmin na Dolnym Śląsku, Wrocław 2001.
3. Raciborski, J., Polskie wybory, Warszawa 1997, s. 116-129.
4. Piasecki, A., K., Wybory parlamentarne, samorządowe, prezydenckie 1989-2002,
Toruń 2002, s. 129-215.
5. Śmigielska J., Teatr władzy lokalnej, Warszawa 2004, s. 41-77.
6. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw z dnia
16.07.1998 r. /Dz.U. nr 95, poz. 602/.
7. Ustawa o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta z dnia
27.10.2001 r. /Dz.U. nr 113, poz. 984/.
8. Ustawa Kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 r. (Dz.U. z 2011 nr 21, poz. 112).
Literatura uzupełniająca:
1. Borucka J., Skrzypiński D., Polityka skuteczna. Marketingowa analiza sukcesu
wyborczego, Wrocław 1995.
2. Ferens A., Przebieg i rezultaty wyborów a zdolność rady miejskiej do realizacji i
wyrażania interesów mieszkańców Wrocławia w: Wybory samorządowe 1990 roku na
terenie Wrocławia, pod red. H. Lisickiej, Wrocław 1991, s. 102-120. i inne artykuły z
niniejszego zbioru.
3. Sobkowiak L., Determinanty walki i współpracy w kampanii wyborczej w: Dlaczego i
jak ..., op. cit., s. 110-122.
4. Sękowska E., Kryteria i warunki kształtowania składu organów przedstawicielskich
samorządu terytorialnego. Wybory 90 - raport z badań, Warszawa 1994, s. 52-102.
5. P. Sarnecki, Ordynacja wyborcza w wyborach samorządowych, W: Wybory
samorządowe w kontekście mediów i polityki, red. M. Magolska, Kraków 2008.
6. Wybory samorządowe na Dolnym Śląsku w 2006 roku. Wzorce rywalizacji w
lokalnych systemach politycznych, red. R. Alberski, Wrocław 2008.
8  9. Partycypacja społeczna i polityczna na poziomie lokalnym. Uczestnictwo w
wyborach samorządowych. Specyfika referendów lokalnych  ich uwarunkowania i
skutki polityczne i społeczne. Funkcjonowanie partii politycznych w warunkach
lokalnych. Funkcjonowanie organizacji społecznych w warunkach lokalnych.
Formalna i nieformalna aktywność społeczna. Liderzy lokalni. Funkcjonowanie
jednostek pomocniczych. Procesy artykulacji potrzeb i interesów w środowisku
lokalnym. Jak Polacy oceniają władze samorządowe? Konflikty w lokalnych
systemach politycznych. Polityczno  prawne sposoby regulacji konfliktów lokalnych.
Typologia konfliktów na lokalnej scenie politycznej.
Literatura podstawowa:
1. P. Buczkowski, P. Matczak /red./, Konflikt nieunuikniony. Wspólnoty i władze lokalne
wobec konfliktów spowodowanych rozwojem, Poznań 2001.
2. Macek I., Konflikty ekologiczne w: Polityka ochrony środowiska ... , op. cit., s. 69-96.
3. Solarz R., Negocjacje jako sposób rozwiązywania konfliktów, j.wyżej, s. 106 - 119.
4. Korzenie demokracji. Partie polityczne w środowisku lokalnym, red. M. Grabowska,
T. Szawiel, Warszawa 2000.
5. R. Kamiński, Aktywność społeczności wiejskich. Lokalne inicjatywy organizacji
pozarządowych, Warszawa 2008, s. 15  53.
4
6. A. Ratajczak, Percepcja społeczna władz lokalnych i jej znaczenie dla funkcjonowania
samorządu terytorialnego, W: Samorząd ponadgminny w Polsce. Tradycje,
odrodzenie, doświadczenia, red. B. Nawrot, J. Pokładecki, Poznań 2004.
7. Przywództwo lokalne a kształtowanie demokracji partycypacyjnej, red. S.
Michałowski, K. Kuć  Czajkowska, Lublin 2008, tam artykuły: B. Węglarz, M.
Rachwał, K. Fakiszek, J. Florczyk.
8. A.K. Piasecki, Referenda w III RP, Warszawa 2005, s. 81  130.
Literatura uzupełniająca:
1. A.K. Piasecki, Samorząd terytorialny i wspólnoty lokalne, Warszawa 2009, R: IX.
2. A. Tucholska, Powiat  między zbiorowością a wspólnotą, Warszawa 2007, s. 207 
249.
3. H. Izdebski, Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2008,
R.: VII.
4. Władza lokalna a problemy rozwoju samorządności i decentralizacji w Polsce, red. P.
Dobrowolski, Katowice 2000, tam: s. 66  92.
5. Polska demokracja. Koncepcje, płaszczyzny, instytucje. Red. S. Wróbel, Toruń 2008,
s. 311  360.
6. S. Wróbel Artykulacja interesów w społecznościach lokalnych, W: Polityczne życie
lokalne, red. J. Wódz, Katowice 1994.
7. Władza lokalna po reformie samorządowej, red. J.J. Wiatr, Warszawa 2002, R: II.
8. S. Wróbel, Partycypacja polityczna członków społeczności lokalnej, W: Władza
lokalna a problemy& , op. cit.
9. A. Janus, Polityczna partycypacja lokalna wyborcza i referendalna, W: Samorząd
lokalny w Polsce. Społeczno  polityczne aspekty funkcjonowania, red. S.
Michałowski, A. Pawłowska, Lublin 2004.
10. Konflikt nieunikniony. Wspólnoty i władze lokalne wobec konfliktów spowodowanych
rozwojem, red. P. Buczkowski, P. Matczak, Poznań 2001.
11. T. Sasińska  Klas, O absencji wyborczej w Polsce, W: Wybory samorządowe w
kontekście& , op. cit.
12. Partycypacja obywatelska w życiu społeczności lokalnej. Stan, Bariery, rekomendacje,
red. G. Prawelska  Skrzypek.
13. W. Siemiński, Współzarządzanie gminą. Rada i zarząd gminy we wspólnocie
samorządowej, Warszawa  Zielona Góra 1999, R: V  IX, XI.
10  11. Struktura i funkcje instytucji samorządowych w Polsce. Historyczne
uwarunkowania rozwoju polskiej samorządności i jej formy. Geneza i ewolucja
polskiego samorządu terytorialnego. Tradycje samorządu terytorialnego. Nominalny
układ instytucji i relacji między nimi. Gmina. Powiat. Województwo. Faktyczny
wymiar zasady decentralizacji i zasady subsydiarności.
Literatura:
5
1. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r., o samorządzie gminnym (Dz. U. z 1990 r. nr 16, poz.
95 z póz
niejszymi zmianami)
2. Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym i o samorządzie
województwa (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1592 i 1590 z póz
niejszymi zmianami).
3. H. Izdebski, Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2008,
R: V, VI, VII, X, XX
4. Samorząd terytorialny. Ale jaki?, red. A. Lutrzykowski, Toruń 2009, tam artykuły: H.
Izdebskiego, A.K. Piaseckiego, M. Barańskiego, M. Legiędz
 Gałuszki, L. Rajcy, B.
Słobodzian.
5. J. Regulski, Samorząd III Rzeczypospolitej. Koncepcje i realizacja., Warszawa 2000.
6. M. Barański, S. Kantyka, S. Kubas, M. Kuś, Samorząd terytorialny i wspólnoty
lokalne, Warszawa 2007, R: III.
7. S. Wójcik, Samorząd terytorialny w Polsce w XX wieku, Lublin 1999.
8. M. Kulesza, L. Węgrzyn, Vademecum skutecznego działania w samorządzie,
Warszawa 2006, 13  76.
9. B. Gąciarz, Instytucjonalizacja samorządności. Aktorzy i efekty. Warszawa 2004, s. 90
 115.
10. Studia nad samorządem terytorialnym, red. A Błaś, Kolonia Limited 2002, R: I, II, IV,
V, VI.
11. B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Zakamycze 2006.
12. Przemiany polityczne lat dziewięćdziesiątych, red. J.J. Wiatr, Warszawa 1999, s. 99 
137.
13. M. Rutkowska, Samorządy zawodowe w okresie transformacji w Polsce, Wrocław
2004
14. M. Tabernacka, Zakres wykonywania zadań publicznych przez organy samorządów
zawodowych, Kolonia Limited 2008
12. Międzynarodowe aspekty funkcjonowania władz lokalnych. Wspólnoty
europejskie wobec problemów lokalnych i regionalnych. Komitet Regionów. Formy
współpracy międzysamorządowej. Euroregiony i współpraca bilateralna, Europejska
Konferencja władz Lokalnych i Regionalnych. International Union of Local
Authorities /IULA/.Transgraniczna i zagraniczna współpraca jednostek samorządu
terytorialnego. Badanie jakości współpracy międzynarodowej polskich gmin.
Literatura podstawowa:
1. C. Ross, Władze lokalne a lobbying w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Elipsa,
Warszawa 2000.
2. Polityka regionalna Unii Europejskiej w praktyce krajów członkowskich, I. Pietrzyk
/red./, Wydawnictwo AE Kraków 1999.
3. Polska lokalna wobec integracji europejskiej, red. Z. Mach, D. Niedz
wiedzki, Kraków
2001.
4. P. Jasiński, C. Ross, Unia Europejska a władze lokalne i regionalne, Wydawnictwo
Elipsa, Warszawa 2000.
5. T. Kaczmarek, Struktury terytorialno  administracyjne i ich reformy w krajach
europejskich, Poznań 2005, s. 230  323.
6
Literatura uzupełniająca:
1. Społeczności lokalne w perspektywie integracji ze strukturami europejskimi, pod red.
D. Walczak - Duraj, Plock 2001.
2. P. Jasiński, Europa jako szansa: Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej
instrumenty a władze lokalne i regionalne, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2000.
13. Samorząd terytorialny w UE. Perspektywy rozwoju samorządu terytorialnego w
warunkach integracji i modernizacji. Rola władz terytorialnych w UE. Formy
reprezentacji interesów lokalnych na forum europejskim i ich skuteczność.
Literatura:
1. M. Sakowicz, Modernizacja samorządu terytorialnego w procesie integracji Polski z Unią
Europejską, Warszawa 2007, s. 211  230.
2. M. Sapała, Rola władz terytorialnych w Unii Europejskiej.
3. Funkcjonowanie firm i samorządów terytorialnych w warunkach Unii Europejskiej, red. S.
Czaja, E Tyszkiewicz, tam:  Część samorządowa .
14. kolokwium
15. Systemy władz lokalnych w wybranych systemach politycznych. USA,
Szwajcaria, RFN, Austria, Francja, Hiszpania/Włochy, Wielka Brytania, Europa
Środkowo  Wschodnia.
15.1 System władzy lokalnej w USA. Podstawowe struktury i mechanizmy władztwa
lokalnego, ich status polityczno-prawny. Lokalni aktorzy polityczni- partie i grupy
nacisku w układach lokalnych. Formy partycypacji obywateli w lokalnym życiu
politycznym - wybory i demokracja bezpośrednia. Zarządzanie gminą i powiatem
wiejskim w USA. Systemy zarządzania miastem w USA. Finanse lokalne w USA.
Literatura:
1. Instytucje polityczno-prawne St. Zj. Ameryki, red. W.Sokolewicz, Wrocław 1977,
Rozdz. VII. Administracja stanowa i samorząd lokalny, s. 425-468.
2. Langer T., Stany w USA. Instytucje-praktyka-doktryna, Warszawa 1988, Cz.V.
Władztwo lokalne, s. 298-377.
3. Ostrom V., Tiebout Ch.M., Warren R., Organizacja rządu w aglomeracjach
wielkomiejskich: analiza teoretyczna w: V.Ostrom, Federalizm amerykański,
Warszawa 1994, s. 137-158.
Literatura uzupełniająca:
Osborne D., Gaebler T., Rządzić inaczej. Jak duch przedsiębiorczości przenika i
przekształca administrację publiczną, Poznań 1994.
Smith M.P., Współudział obywateli w modernizacji miast w dwóch systemach
federalnych (na przykładzie USA i RFN), Problemy Rad Narodowych nr 36\1977 r.
Tocqueville A., O demokracji w Ameryce , Warszawa 1976, s. 70-82.
15.2 System władzy lokalnej w Szwajcarii. Funkcjonowanie gminy w warunkach
państwa federalnego. Gminna scena polityczna - podstawowe struktury i mechanizmy.
Rodzaje gmin. Demokracja bezpośrednia, jej formy i znaczenie. Układ zależności
między gminą, kantonem a konfederacją. Partie polityczne na lokalnej scenie
politycznej. Związki międzykomunalne i ich rola polityczna.
Literatura podstawowa:
7
1. Bassand M.,Fragniere J-P., Trwałość i zmiana w systemie społeczności terytorialnych
Szwajcarii w: Tendencje rozwoju władzy lokalnej we współczesnym świecie, red. S.
Zawadzki, Warszawa 1976, s.280-300.
2. Schaffhauser R., W Szwajcarii w: Gmina w wybranych państwach Europy Zachodniej,
pod. red. J.Jeżewskiego, Wrocław 1995, s.269-292.
Literatura uzupełniająca:
Nowacka E., Organizacja gmin w Szwajcarii, Samorząd Terytorialny 1994 nr 3, ss.
62-67.
15.3 System władzy lokalnej w Republice Federalnej Niemiec i Republice
Austrii. Gminny i powiatowy szczebel zarządzania sprawami publicznymi. Typy
organizacji władz gminnych i ich relacje z ponadlokalnymi szczeblami zarządzania.
Zakres gminnej władzy publicznej.
Literatura podstawowa:
1. Dolnicki B., Ustrój samorządu terytorialnego w Niemczech po Reformie, Samorząd
Terytorialny 2001 nr 3, s. 63-79.
2. Korczak J., W Niemczech w: Gmina w wybranych państwach ..., op. cit., s. 235-267.
3. Nowacki K., W Austrii w: Gmina w wybranych..., op. cit., s. 65-100.
Literatura uzupełniająca:
1. Kawalec W., Systemy władz lokalnych w dwóch państwach niemieckich, Warszawa
1980, s. 97-217.
2. Schroeder M., Reforma aglomeracji miejskich w Republice Federalnej Niemiec w:
Administracja Republiki Federalnej Niemiec pod red. J.A
ętowskiego i
J.Pruszyńskiego, Wrocław 1983, s.162-184.
3. Wagener F., Rozwój struktury administracji publicznej w Republice Federalnej
Niemiec w: Administracja Republiki Federalnej Niemiec, op. cit. s.26-49.
15.4 System władzy lokalnej we Francji. Organizacja gminnej, departamentalnej i
regionalnej sceny politycznej. Mechanizmy wyborcze. Ewolucja systemu lokalnego w
latach osiemdziesiątych i jej skutki polityczne. Kryzys finansów lokalnych.
Literatura podstawowa:
1. Chorąży K., Zagadnienia ustroju lokalnego Francji, Lublin 1998, Wydawnictwo
 Verba .
2. Jeżewski J., We Francji w: Gmina w wybranych państwach ..., op. cit., s. 127-169.
3. Pierot R., Samodzielność finansowa związków lokalnych i niedawne reformy
decentralizacyjne we Francji, Problemy Rad Narodowych nr 62\1985 r.
4. Ruśkowski E., Ewolucja stosunków między administracją centralną a samorządem
terytorialnym we Francji, Problemy Rad Narodowych nr 55\1983 r.
5. Wiener C., Władza centralna i władza lokalna - mity i rzeczywistość. Kontrola czy
ingerencja? w: Administracja Republiki Francuskiej pod red. J. A
ętowskiego,
Wrocław 1984, s. 157-190.
15.5 System władzy lokalnej w innych państwach
1. Samorząd terytorialny w Polsce i w Europie (doświadczenia i nowe wyzwania), red. J.
Marszałek  Kawa, Toruń 2008. (Francja, Finlandia, Dania, Wielka Brytania i
Irlandia).
2. J. Wojnicki, Samorządy lokalne w Polsce i w Europie, Pułtusk 2008. (Francja, Wielka
Brytania, Niemcy, Austria, Hiszpania, Belgia, Holandia, Szwajcaria).
3. Władza i finanse lokalne w Polsce i w krajach ościennych, red. E. Ruśkowski, B.
Dolnicki, (Czechy, Litwa, Słowacja, Niemcy).
4. M. Popławski, Samorząd terytorialny w Królestwie Szwecji, Toruń 2007
8
5. Władze lokalne w Europie Środkowo  Wschodniej, red. M. Barański, Katowice 1998.
(Czechy, Słowacja)
6. Demokracja lokalna w krajach Europy Środkowo  Wschodniej, red. A. Miszczuk,
Lublin 1995. (Czechy, Słowacja).
7. M. Barański, S. Kantyka, S. Kubas, M. Kuś, Samorząd terytorialny i wspólnoty
lokalne, Warszawa 2007. (Anglia, Francja, Niemcy, Czechy, Słowacja, Węgry).
8. Samorząd terytorialny i administracja w wybranych krajach. Gmina w państwach
Europy Zachodniej, red., J. Jeżewski, Wrocław 1999. (Anglia, Austria, Belgia, Francja,
Hiszpania, Niemcy, Szwajcaria, Hollandia)
9