E

WA

M

ASŁOWSKA

Z problemów pejoratywizacji
lub melioracji nazw własnych
uz˙ytych w funkcji appellatiwów

Zjawiska melioracji lub pejoratywizacji wyrazów dokonuja˛ce sie˛ w wyniku przebudowy
ich struktur semantycznych obejmuja˛ róz˙ne sfery słownictwa, głównie apelatywnego

1

.

W wypadku słownictwa pospolitego proces ten polega na rozwoju polisemii, otwieraja˛cej
wielorakie moz˙liwos´ci kreowania znaczen´ wtórnych o odpowiednim negatywnym lub
pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym. Derywacja semantyczna obejmuje równiez˙,
choc´ w mniejszym stopniu, nomina propria, wykorzystywane jako wyrazy funduja˛ce, które
w znaczeniach pochodnych uz˙ywane sa˛ juz˙ jako appellatiwa

2

. W wypadku nazw własnych

proces pejoratywizacji lub melioracji dokonuje sie˛ analogicznie do przeobraz˙en´ zachodza˛-
cych w obre˛bie słownictwa pospolitego, ma tylko bardziej skomplikowany przebieg, gdyz˙
sama zmiana ma juz˙ charakter kategorialny. Wtórne uz˙ycie nazwy własnej sprawia, z˙e jako
znak polisemiczny obsługuje ona dwie oddzielne kategorie semantyczne, jakimi sa˛ nomina
propria (dla wyrazu motywuja˛cego) i nomina appellatiwa (dla derywatu). Znaczenie
pochodne (ZP) nazwy własnej uzyskane bywa w rezultacie przeobraz˙en´ metaforycznych
(na zasadzie podobien´stwa sensów) lub metonimicznych (na zasadzie stycznos´ci sensów)

3

.

Ze wzgle˛du na ograniczona˛ pojemnos´c´ semantyczna˛ nazw własnych

4

podstawe˛ dery-

wacji stanowia˛ cechy konotacyjne (K), które wykształciły sie˛ w wyniku społecznych
i kulturowych dos´wiadczen´ oraz utrwaliły sie˛ w s´wiadomos´ci uz˙ytkowników je˛zyka na
tyle mocno, by zyskac´ znaczeniowa˛ niezalez˙nos´c´ konieczna˛ do rozwoju polisemii

5

.

Wartos´c´ konotacyjna˛ be˛da˛ wie˛c miały wszekie stereotypowe cechy przypisywane danej
nazwie, obiegowe opinie i sa˛dy z nia˛ zwia˛zane.

Pocza˛wszy od Lippmana

6

przyjmuje sie˛ zgodnie, z˙e stereotypy sa˛ sa˛dami wartos´ciu-

ja˛cymi o charakterze emocjonalnym. Zatem appellatiwa ze stereotypowa˛ motywacja˛ mu-
sza˛ zawierac´ w swej strukturze oba te elementy: ocene˛ i wartos´c´ emocjonalna˛.

Apelatywizacja nazw własnych - w wyniku ich metaforycznego lub metonimicznego

przeobraz˙enia - powoduje zmiany w systemie leksykalnym. Pojawia sie˛ nowa nazwa
pospolita, napotykaja˛ca zwykle istnieja˛cy juz˙ w je˛zyku synonim, od którego róz˙nic´ sie˛
be˛dzie zarówno wartos´cia˛ ekspresywna˛, jak tez˙ struktura˛ semantyczna˛ i hierarchicznym
układem składników jej budowy (semów)

7

, np.: kalwin ‘bezboz˙nik’ (= człowiek bezboz˙ny

jak Kalwin): bezboz˙nik (= człowiek nie wierza˛cy w Boga + negatywna ocena). W struktu-
rze znaczeniowej neologizmu wykorzystane sa˛ zarówno elementy znaczenia synonimu,
jak tez˙ motywuja˛cej nazwy własnej (cechy konotacyjne K + wartos´c´ emocjonalna E)

8

.

W procesie konstytuowania sie˛ wartos´ci emocjonalnej derywatu istotne jest to, czy

konotacyjne tres´ci wyrazu motywuja˛cego (nazwy własnej) w znaczeniu pochodnym (ZP)
przeniesione zostana˛ na appellativum zawieraja˛ce implicite w strukturze znaczeniowej
elementy oceny, a takz˙e to, na jakim poziomie (składników obligatoryjnych czy fakulta-
tywnych) i w jakim stopniu zostana˛ skonwencjonalizowane

9

, por. np. bezboz˙nik, czy tez˙

przeniesione na leksem neutralny pod wzgle˛dem aksjologicznym, np. ewangelik: šwab
‘ewangelik’.

Najbardziej ekspresywne (w stosunku do swych synonimów) sa˛ te znaczenia pochodne

nazw własnych, które przeniesione zostaja˛ na appellatiwa (przeniesione na zasadzie
podobien´stwa lub stycznos´ci sensów) zawieraja˛ce elementy oceny na poziomie składni-
ków obligatoryjnych. W ZP wykorzystane zostaja˛ wówczas zarówno elementy oceny
i emocjonalnos´ci znaczenia wyjs´ciowego (ZW), jak tez˙ synonimicznego appellatiwu,
w wyniku czego osia˛gaja˛ one w ZP taka˛ identyfikacje˛, z˙e wysuwaja˛ sie˛ na naczelna˛
pozycje˛ w stosunku do pozostałych cech dyferencjalnych. Uz˙ycie nazwy własnej Hitler w
znaczeniu apelatywnym ‘sadysta’ wymaga wprowadzenia do ZP cech podobien´stwa
ła˛cza˛cych obie struktury:

Hitler - ZW: człowiek + o nazwisku Hitler (+ K: zły, okrutny, ludobójca etc. + E:

pejor.).

sadysta - ZW: człowiek + okrutny + czerpia˛cy zadowolenie z zadawania komus´ cier-

pienia + ocena negatywna.

hitler - ZP: ‘sadysta’ = człowiek + pejor. + ocena negatywna + okrutny.

Synonimy

10

sadysta: hitler róz˙nia˛ sie˛ nie tylko zawartos´cia˛ tres´ciowa˛, ale równiez˙

pozycja˛ elementów oceny i barwy emocjonalnej, w wyniku czego tylko jedna z nich
- hitler - pełni funkcje˛ ekspresywna˛.

W wypadku gdy dla wtórnego znaczenia nazwy własnej, np. etnonimu Kozak, wyko-

rzystane be˛dzie appellativum z mniej ustabilizowanym elementem oceny (na poziomie
składników fakultatywnych), pozwalaja˛cym na wariantywne wartos´ciowanie w teks´cie,
np. zawadiaka (moz˙liwe konotacje o zabarwieniu negatywnym lub pozytywnym), w zna-
czeniu pochodnym kozak ‘zawadiaka’ naste˛puje: 1

o

- konkretyzacja oceny (negatywna lub

pozytywna), 2

o

- przeniesienie elementu oceny z poziomu konotacyjnego do obligatoryj-

nego, choc´ nacechowanie emocjonalne nie osia˛ga takiej intensyfikacji, by zaja˛c´ pozycje˛
naczelna˛, 3

o

- wprowadzenie semów podobien´stwa ła˛cza˛cych obie struktury do ZP. Np.:

Kozak - ZW: człowiek + mieszkaniec Zaporoz˙a (+ K: wolny, zuchwały, dzielny,

odwaz˙ny + pozytywna wartos´c´ emocjonalna).

zawadiaka: ZW: człowiek + zuchwały, szukaja˛cy zwady (+ K: oceniany pozytyw-

nie/negatywnie).

kozak - ZP: ‘zawadiaka’ = człowiek + zuchwały + odwaz˙ny + dzielny + ocena pozy-

tywna + pozytywna wartos´c´ ekspresywna.

W znaczeniach wtórnych (ZP) element oceny osia˛ga zwykle wysoki stopien´ skon-

wencjonalizowania, staja˛c sie˛ na tyle trwałym składnikiem znaczenia, by utrzymac´ sie˛

30

w jego strukturze nawet w wypadku, gdy dany wyraz straci juz˙ swa˛ wartos´c´ ekspresywna˛
w wyniku rozluz´nienia zwia˛zków motywacyjnych mie˛dzy derywatem a podstawa˛ (nazwa˛
własna˛). Tak np. salomon ‘człowiek ma˛dry, oczytany’ (SGP: brak znaczenia wyjs´ciowego
sugeruje zatarcie wie˛zi mie˛dzy ZW a ZP) utrzymał dodatnia˛ wartos´c´ mimo braku wyraz´-
nego zwia˛zku ze znaczeniem wyjs´ciowym Salomon ‘król Izraela’, co rysuje sie˛ wyraz´nie
w zestawieniu z nazwami fizyk, filozof - zbliz˙onymi tres´cia˛ (w znaczeniach prymarnych),
lecz nacechowanymi negatywnie, funkcjonuja˛cymi w gwarach jako przezwiska ludzi
głupich.

Cechy stereotypowe nazw własnych moga˛ byc´ w ZP zestawiane z leksemami pod

wzgle˛dem aksjologicznym neutralnymi. Jes´li konotacje ZW be˛da˛ miały wyrazista˛ barwe˛
emocjonalna˛, to juz˙ kontrastowe porównanie z nienacechowanym synonimem sprawi, z˙e
neologizm nie be˛dzie pozbawiony ekspresji. Metaforyczne uz˙ycie nazw szwab, niemiec w
znaczeniu ‘ewangelik’ czyni derywat wyraz´nie pejoratywnym ze wzgle˛du na negatywne
asocjacje zwia˛zane z antroponimem Niemiec i jego przezwiskowym ekwiwalentem Szwab.

Wartos´c´ ekspresywna moz˙e realizowac´ sie˛ w wyniku niespodziewanego zestawienia

nazwy własnej z pospolita˛ niezalez˙nie od emocjonalnego nacechowania tres´ci stereotypu
ZW, np. wykorzystanie nazwy własnej Anglik w znaczeniu pochodnym anglik ‘wychodek’
nadaje nazwie sens z˙artobliwy, sugeruja˛c jednoczes´nie nieco pogardliwy lub nieche˛tny
stosunek do cech konotacyjnych etnonimu (chłodny, wyobcowany, dystansuja˛cy sie˛).

Leksykalne z´ródła dialektologiczne (por. wykaz z´ródeł) dostarczaja˛ bardzo bogatego

materiału ilustruja˛cego proces apelatywizacji nazw własnych. Mimo ograniczen´ informa-
cyjnych, jakie cia˛z˙a˛ na danych słownikowych, zwłaszcza w sferze ocen, ustalania zakresu
uz˙ycia, znaczenia, konotacji, wydaje sie˛, z˙e analiza struktury semantycznej badanych
wyrazów w ich znaczeniach wyjs´ciowych i pochodnych pozwala, choc´ w bardzo ograni-
czonym zakresie, na rekonstrukcje˛ ludowej wizji s´wiata wraz z obowia˛zuja˛cym społecz-
nos´c´ wiejska˛ systemem wartos´ci, niejednokrotnie odmiennym od utrwalonych w je˛zyku
ogólnym.

W opisie nie uwzgle˛dniam geograficznego zasie˛gu poszczególnych wyrazów z uwagi

na nierównomierne opracowanie leksykograficzne dialektów. Ponadto przedmiotem roz-
waz˙an´ be˛da˛ przede wszystkim typy przeobraz˙en´ semantycznych, jakim ulegaja˛ nazwy
własne w odniesieniu do zagadnien´ wartos´ci w je˛zyku, sposobów jej wyraz˙ania oraz
miejsca w strukturze semantycznej wyrazów, a nie ich dialektologiczna charakterystyka.
Ze wzgle˛du na róz˙norodnos´c´ zapisów fonetycznych w poszczególnych opracowaniach
zachowuje˛ pisownie˛ zgodna˛ z oryginałem.

Podstawe˛ derywacyjna˛ ekspresywów stanowiły głównie antroponimy, pojedyncze

przykłady reprezentuja˛ nazwy geograficzne lub terenowe.

1. 0. Szczególnie wyraz´nie zarysowały sie˛ stereotypowe cechy nazw narodowos´ci

11

,

grup etnicznych i społecznych. Element oceny wia˛z˙e sie˛ z relacja˛ swój : obcy na zasadzie
odrzucania lub akceptacji cech uznanych za reprezentatywne dla przedstawicieli poszcze-
gólnych nacji. Ocene˛ pozytywna˛ otrzymuja˛ te cechy, z którymi dana społecznos´c´ moz˙e sie˛
utoz˙samiac´ lub które podziwia i ceni. Wszystkie inne uznane za obce spotykaja˛ sie˛
z dezaprobata˛. Znaczenia pochodne nazw narodowos´ci (i grup etnicznych lub społecz-
nych) obsługuja˛ głównie kategorie˛ nosicieli cech. Emocjonalny stosunek do poszczegól-
nych nacji wyraz˙a sie˛ zastosowaniem wybranego etnonimu nosiciela cech ujemnych lub
dodatnich.

31

1. 1. Zwerbalizowana aprobata cech obcego jest zjawiskiem rzadszym niz˙ je˛zykowa

manifestacja nieche˛ci, zwykle tez˙ nie pokrywa sie˛ ze wzorcem utrwalonym w polszczyz´nie
ogólnej, por.:

bamber ‘bogaty gospodarz’ (SGP: kal, kasz; SKoc)

≤

bamber ‘przezwisko osadników

spod Poznania przybyłych tu z miasta Bamberg’ (KSWO)

≤

bamber ‘mieszkaniec miasta

Bamberg’.

Poza tym nazwa ta funkcjonuje jako pogardliwe przezwisko rolnika (SGP: szam,

kos´cian´, Jarosławiec, s´r-wlkp, wa˛gr, tcz; MAGP IX 446: gliw; AJS

´ V 41: lubl, krot, rawic,

jaroc). Szerokie rozprzestrzenienie wyrazu sugeruje, z˙e podstawa˛ derywacyjna˛ było juz˙
appellativum bamber ‘bogaty gospodarz’ (K: osadnik, przybysz z obcych stron), co
doprowadziło w rezultacie do zwe˛z˙enia znaczenia z dodaniem pogardliwego zabarwienia
emocjonalnego, wyraz˙aja˛cego ogólna˛ nieche˛c´ do obcych (zwłaszcza do osadników nie-
mieckich, znajduja˛cych sie˛ w uprzywilejowanej sytuacji):

hucuł ‘człowiek dobrze zbudowany, te˛gi’ (PME IV 139, K).
kozak ‘s´miałek, zawadiaka’ (K, PME IV 140, KucS), ‘chwat, odwaz˙ny’ (RŁTN XXIII

229); wyja˛tkowo zgodny ze stereotypem ogólnopolskim.

lach ‘człowiek wysokiego wzrostu’ (S)

≤

Lach ‘Polak, mieszkaniec Polski centralnej

(nie Kaszuba) - u Sychty tylko appellativum.

ormján ‘me˛z˙czyzna wysokiego wzrostu’ (K).
rusk ‘człowiek zdrowy, zahartowany’ (S).
tërk ‘człowiek silny, zahartowany’ (S)

≤

Tërk ‘ Turek’.

1. 2. Bogatszym materiałem pos´wiadczony jest proces pejoratywizacji etnonimów

w ich apelatywnych znaczeniach pochodnych. Nieche˛c´ do obcych manifestuje sie˛ w je˛zy-
ku znacznie silniej niz˙ podziw i aprobata, por.:

biłgoraj, bigoraj ‘człowiek biedny, niezgrabny’ (PF V 698)

≤

biłgoraj ‘mieszkaniec

Biłgoraja’.

cygan ‘kłamca, oszust’ (oggwar., tez˙ w je˛zyku ogólnym).
filistyn ‘człowiek lekkomys´lny’ (K), ponadto notowano znaczenie z ocena˛ dodatnia˛

‘ma˛dry, dowcipny’, ‘dowcipnis´’(K).

góral ‘człowiek głupi, nieokrzesany, niezgrabny’ (PME IV 139).
niemiec ‘ewangelik’ (PME IV 140, AJK kart).
szwab ‘niedowiarek’ (PME IV 140).
škop ‘ewangelik’ (AJK kart).
niemra ‘kobieta brzydka i niezgrabna’ (PME IV 140) - wartos´c´ ekspresywna appella-

tiwów švab, škop, niemra wzmocniona została dodatkowo pejoratywnym charakterem
podstaw derywacyjnych.

rusin ‘człowiek gburowaty, nieokrzesany’ (PME IV 139).
sarason ‘brutal’ (MSGP: s´redz), ‘człowiek ms´ciwy’ (MSGP: gniez´), ‘człowiek bezczel-

ny’ (MSGP: Mogilno); ‘człowiek ordynarny, cham’ (MSGP: gniez´, szam, wa˛gr, s´redz),
‘łobuz’ (MSGP: jaroc)

≤

Saracen; bezpos´rednia˛ podstawe˛ derywacyjna˛ stanowiła najpra-

wdopodobniej sama nazwa z dobrze utrwalonymi cechami konotacyjnymi najez´dz´cy bez
bezpos´redniego odniesienia do Saracenów.

tatar ‘sadysta’ (SzymS).

32

zmudzin ‘nudziarz, maruda’ (S).

1. 3. Najbardziej wyraziste (aksjologicznie) okazuja˛ sie˛ pozornie puste semantycznie

derywaty funkcjonuja˛ce jako obelz˙ywe wyzwiska. Kaz˙dorazowe uz˙ycie pozwala na reali-
zacje˛ dowolnych w zasadzie tres´ci. Rekonstrukcja struktury semantycznej pozwala jednak
na wyodre˛bnienie wykładników emocji (pejoratywnego zabarwienia emocjonalnego i ne-
gatywnej oceny) jako jedynych elementów znaczenia, por.:

kaszuba - wyraz obelz˙ywy, nazywano tak osadników niemieckich spod Poznania (PME

IV 139).

lacha - na S

´ la˛sku Cieszyn´skim przezwisko (PME IV 140)

≤

Lach.

litwin - wyraz obelz˙ywy w ustach Podlasiaka (PME IV 140).
podlasiak - dla ludu mazowieckiego wyraz obelz˙ywy (PME IV 139).
rusin - wyzwisko (MSGP: młp).

W opisanym wyz˙ej materiale (obejmuja˛cym p. 1. 0 - 1. 3.) zmiana przebiegała w jed-

nym polu semantycznym przy zachowaniu archisemu człowiek w ZW i ZP.

1. 4. Moz˙liwe sa˛ równiez˙ inne przeobraz˙enia, polegaja˛ce na przeniesieniu nazwy

własnej do innej klasy wyrazów (zmiana pola). Dobór obiektów, którym przypisana zostaje
dana nazwa na zasadzie podobien´stwa lub stycznos´ci sensów (wspólnych cech znaczenio-
wych), ma duz˙y wpływ na wartos´c´ emocjonalna˛ ZP, por.:

ZP anglik ‘wychodek’ (SGP).
ZP kraków ‘wychodek’ (KucS, MSGP: mys´l, gorl).

Metonimia eksponuja˛ca w obu strukturach ZW i ZP (wychodek: Anglik) wspólne cechy

dystansu, odosobnienia sugeruje jednoczes´nie nieco pogardliwy stosunek do stereotypo-
wych cech Anglika, wykorzystanych w tym eufemistycznym okres´leniu ubocznego miej-
sca. Biora˛c pod uwage˛ fakt, z˙e dla mieszkan´ców podkrakowskich wsi Kraków konotowac´
moz˙e podobne cechy (odległos´ci, dystansu), drugi przykład interpretowałabym w podobny
sposób.

Z punktu widzenia ocen i wartos´ciowan´ znamienne jest równiez˙ apelatywne wykorzy-

stanie naste˛puja˛cych nazw: francuzy (Mac 59, PME IV 14), prusaki (PME 141), rusy/
rusoki (AJS

´ IV 592), szwaby (Mac 59, AJS´ IV 592, 593; Mogilany AK) w znaczeniu

‘robactwo domowe’, ‘karaluchy’.

Oceny upatrywac´ nalez˙y w negatywnych asocjacjach, jakie budzi robactwo domowe:

rozłazi sie˛ po domu, szkodliwe, trudne do wyte˛pienia, budza˛ce nieche˛c´ i wstre˛t, wykorzy-
stanych jako semy podobien´stwa w stosunku do odpowiadaja˛cych im nazwom własnym.
Umieszczenie Francuza w towarzystwie zaborców Polski wia˛z˙e sie˛ zapewne z przykrymi
dos´wiadczeniami z okresu przemarszu wojsk francuskich przez ziemie polskie w dobie
wojen napoleon´skich. Zwia˛zek znaczeniowy mie˛dzy derywatem a podstawa˛ z pewnos´cia˛
został juz˙ zerwany, a mimo to element negatywnej oceny zachował sie˛ w znaczeniu
pochodnym.

Negatywne konotacje nazw narodowos´ci znalazły równiez˙ odbicie we wtórnych zna-

czeniach antroponimów Z˙ydówka, Prusaczka

≤

z˙ydówka ‘krosta’, prusaczka ‘s´mierc´’.

Metonimiczna eksplikacja appellatiwu z˙ydówka ‘krosta’ znajduje uzasadnienie w ana-

logicznym przekształceniu parch ‘Z

˙ yd’, choc´ o przeciwnym kierunku derywacji. W obu

33

wypadkach wykorzystano te same cechy konotacyjne antroponimu Z˙yd + K: biedny,
brudny, cze˛sto o ciele pokrytym parchami/krostami na skutek ne˛dzy i zaniedbania.

W wypadku prusaczki ‘s´mierc´’ w znaczeniu pochodnym wykorzystane byc´ mogły

tylko negatywne asocjacje zwia˛zane z Prusami. Forma prusaczka (f.) została uz˙yta jako
personifikacja zjawiska s´mierci budza˛cego strach i wrogos´c´. Elementem ła˛cza˛cym obie
struktury (Prusaczka: s´mierc´) sa˛ wie˛c tylko asocjacje budza˛ce analogiczne stany emocjo-
nalne.

Nazwy chorób angielka ‘krzywica kos´ci’ (SGP), hiszpanka (Mac 177) wia˛z˙a˛ sie˛ raczej

z ich pochodzeniem niz˙ ze stereotypami przypisywanymi nazwom narodowos´ci.

S

´ ladów emocjonalnego stosunku do przedstawicieli poszczególnych nacji, utrwalone-

go w znaczeniach pochodnych, dopatrywac´ sie˛ moz˙na w appellatiwach grek pejor. ‘stary
kon´’ (Mac 63) oraz moskal ‘cos´ duz˙ego, silnego’ (+ pozytywna ocena), choc´ bezpos´rednio
zwia˛zki motywacyjne, nawia˛zuja˛ce do stereotypów omawianych antroponimów, w pier-
wszym wypadku uległy całkowitemu zatarciu, w drugim zas´ zostały wyraz´nie rozluz´nione.

2. 0. Przejrzysta˛ motywacja˛ charakteryzuja˛ sie˛ znaczenia pochodne imion konkretnych

postaci historycznych lub mitologicznych. Derywaty nawia˛zuja˛ semantycznie do utrwalo-
nych w kulturze cech stereotypowych przypisywanych owym postaciom:

barabasz ‘człowiek zły, rozbójnik’ (SGP).
iwan ‘diabeł’ (K, MSGP: Jelen´ tcz, AP, PKJ XVI 132, Pobł)

≤

I wan Groz´ny (+ K: zły,

okrutny).

kaim pogardl. ‘Z

˙ yd’ (K).

kajfasz pogardl. ‘Z

˙ yd’ (RWF XX 429).

kalwin ‘bezboz˙nik’ (PME IV 140, PF V 755, RŁTN XXIII 156).
łazarˇ ‘ubogi gospodarz’ (Sob APGS 30), łazårˇ ‘z˙ebrak’ (S). kasz. remijåš (S) ‘opry-

szek, bumelant’ (S); jeremijåš ‘opryszek, rozbójnik’ (S)

≤

Remijåsz ‘kaszubski Madej’

(Ber, Pobł).

tomk ‘niedowiarek’ (S), ‘głupiec’ (KwOp II 118).

Do grupy tej nalez˙ec´ be˛da˛ ponadto przykłady wykorzystania nazw własnych z utrwa-

lonymi pozytywnymi konotacjami do kreowania negatywnie nacechowanych appellati-
wów. Stereotypowe cechy wspólne przeniesione do ZP na zasadzie kontrastu pełnia˛
funkcje˛ wykładników emocji:

jezusek ‘człowiek fałszywy, choc´ ugrzeczniony’ (RŁTN XXII 262).
s´wie˛ty józef ‘przesadnie poboz˙ny’ (PF XXIII 154).

2. 1. Antroponimy odnosza˛ce sie˛ do postaci staroz˙ytnych lub mitologicznych mogły

przenikna˛c´ do gwar ba˛dz´ w znaczeniach wtórnych jako appellatiwa, ba˛dz´ tylko w postaci
gotowych stereotypów (tzn. nazwa + cechy konotacyjne, np. Salomon ‘ma˛dry król’, itp.),
daja˛cych podstawe˛ dalszym przeobraz˙eniom. Mimo braku zwia˛zku z podstawa˛ element
oceny dobrze sie˛ w nich zachował, co s´wiadczy o stabilnej pozycji, jaka˛ zajmuje w stru-
kturze znaczenia, por.:

dijanka ‘pie˛kna kobieta’ (S)

≤

Diana ‘bogini łowów’ + K: młoda, pie˛kna.

goelijot ‘człowiek bardzo wysoki, olbrzym’ (Ram)

≤

Goliat ‘ król olbrzym’.

haman ‘chłop te˛gi jak da˛b’ (PF V 745)

≤

Haman ‘dostojnik perski, postac´ z Ksie˛gi

Estery’; w kulturze polskiej postac´ znana z obrze˛dów z˙ydowskich. W je˛zyku polskim

34

(literackim) wyraz ten utrwalił sie˛ w znaczeniu ‘olbrzym, potwór’ (KSWO), daja˛c prawdo-
podobnie podstawe˛ gwarowym znaczeniom pochodnym.

hermus ‘bliz˙ej nieokres´lony zły duch’ (S)

≤

Hermes ‘bóg gór’ bez wyraz´nej specjali-

zacji, co przyczyniło sie˛ do braku wyraz´nego stereotypu tej postaci. Konotacja motywuja˛ca
ZP daje sie˛ rekonstruowac´ do postaci: bóg mitologiczny -> bóg pogan´ski, a wie˛c -> ‘zły
duch’.

salomon ‘ma˛dry, oczytany’ (PF XXIII 54)

≤

Salomon ‘król Izraela’ + K: słynny ze swej

ma˛dros´ci i sprawiedliwos´ci.

3. 0. Najmniej przejrzysta˛ strukture˛ maja˛ appellatiwa utworzone na podstawie imion

chrzestnych. W wie˛kszos´ci wypadków imiona - jes´li nie sa˛ zwia˛zane z postaciami kon-
kretnych osób lub sylwetkami s´wie˛tych - nie posiadaja˛ w zasadzie odre˛bnych konotacji
kulturowych. Brak wykształconych stereotypów zwia˛zanych z konkretnymi imionami
powoduje dos´c´ duz˙a˛ dowolnos´c´ w doborze znaczen´ pochodnych. W obre˛bie zmian zacho-
dza˛cych w polu semantycznym człowiek derywaty motywowane sa˛ głównie cechami
konotacyjnymi realizuja˛cymi opozycje˛ swój : obcy. O przynalez˙nos´ci do okres´lonej grupy
decyduje popularnos´c´ (lub jej brak) danego imienia w okres´lonym s´rodowisku.

3. 1. Imiona chrzestne powszechnie uz˙ywane ws´ród danej społecznos´ci, z którymi moz˙e

sie˛ ona utoz˙samic´, wykorzystywane sa˛ jako appellatiwa o dos´c´ duz˙ej pojemnos´ci seman-
tycznej. Charakteryzuja˛ sie˛ poufałym lub pieszczotliwym zabarwieniem emocjonalnym
bez wzgle˛du na to, czy odnosza˛ sie˛ do cech negatywnych, czy tez˙ pozytywnych. Dodatnia˛
wartos´c´ zyskuja˛ w zasadzie wszystkie nazwy nosicieli cech uznanych za swojskie, por.:

banach ‘niezgrabny młodzieniec’ (K), ‘niegrzeczne dziecko’ (K, Pobł, SGP), ‘człowiek

gruby, niezgrabny’ (SGP)

≤

Benedykt (dem. Banach, analogicznie do Stach, Bolecha).

bartek ‘me˛z˙czyzna wysoki, rosły’ (PME IV 113).
bolecha ‘grubas’ (RWF XVII 27, SKJ IV 362, Pobł, Ram), ‘flegmatyk’ (Pobł, Ram, S);

‘len´, próz˙niak’ (Pobł, Ram, S)

≤

Bolesław (dem. Bolecha).

butrym ‘człowiek otyły, ocie˛z˙ały’ (PF IV 803, SKJ IV 362).
józek ‘me˛z˙czyzna s´redniego wzrostu’ (PME IV 113).
kuba ‘me˛z˙czyzna silny, gruby’ (PME IV 113).
maciek ‘grubas, obz˙artuch’ (K, PME IV 112, RWF XXVI 282, SKJ IV 358, ZarS, Zb

I 45).

marcinek ‘człowiek mrukliwy’ (PME IV 112).

Do grupy tej zaliczyc´ tez˙ moz˙na nazwy z˙artobliwe, powstałe w wyniku przypisania

imion me˛skich kobietom o cechach typowych dla me˛z˙czyzn, imion z˙en´skich zas´ me˛z˙czy-
znom wykazuja˛cym cechy niewies´cie:

józefka ‘dziewczynka przypominaja˛ca zewne˛trznym wygla˛dem chłopca’ (S).
kas´ka ‘me˛z˙czyzna nie umieja˛cy utrzymac´ tajemnicy, gaduła, plotkarz’ (K), ‘gaduła’

(PME IV 112, K).

agnieszka ‘me˛z˙czyzna przezywany imieniem z˙ony, pantoflarz’ (PF XXIII 53).

W wypadku małych społecznos´ci wiejskich nie moz˙na wykluczyc´ moz˙liwos´ci wyko-

rzystania imion konkretnych osób (wszystkim we wsi doskonale znanych) jako derywa-
cyjnych podstaw przezwisk. Jednakz˙e nawet w takich wypadkach nie moz˙na mówic´

35

o stereotypie zwia˛zanym kulturowo z danym imieniem. Juz˙ sam proces apelatywizacji
powoduje zerwanie wie˛zi z włas´cicielem, nosicielem imienia na korzys´c´ utrwalenia cech
zwia˛zanych z jego imieniem, np. głupi Jas´ X

≥

głupi jak Jas´ X

≥

jas´ ‘głupi’.

3. 2. Imiona uznane za typowe dla społecznos´ci obcych funkcjonuja˛ zwykle jako

apelatywne przezwiska. Funkcja taka wia˛z˙e sie˛ z wyeksponowaniem oceny w hierarchii
składników znaczenia, z reguły negatywnej, oraz z pejoratywnym zabarwieniem emocjo-
nalnym (obcy = zły).

Do grupy tej nalez˙a˛ nazwy mieszkan´ców miast (głównie przedmies´c´) nadawane im

przez społecznos´c´ wiejska˛:

andrus ‘ulicznik, złodziej’ (PF V 753, K), ‘łobuz’, ‘chuligan’ (SGP, RŁTN XX 202,

SzymS), ‘urwis miejski’ (KucS).

antek ‘łobuz miejski’ (SGP), pogardl. ‘o Polaku z centralnej Polski’, bosy antek (S),

dawne pogardl. ‘mieszkan´cy Kongresówki’ (KwOp I 107).

karlus ‘chłopak obcy, z innej wsi’ (AJS

´ IV 57), ‘ulicznik gdan´ski z czasów zaborów’,

‘smarkacz, młokos’ (S).

majka pogardl. ‘dziewczyna z przedmies´cia’ (MPKJ II).

Mieszkan´cy miast przezywali wies´niaków typowymi dla nich imionami:

bartek pogardl. ‘chłop’ (PME IV 111), ‘mruk, gbur, prostak’ (PME IV 112).
maciek ‘przezwisko chłopa’ (PME IV 111).

3. 3. Czysto wyzwiskowy charakter maja˛ derywaty omawianej grupy uz˙ywane w od-

niesieniu do ludnos´ci etnicznie obcej:

icek (KwOp I 111),

χ

aja (Ram, K), mosiek (K), pogardl. ‘Z

˙ yd’.

hanysek ‘przezwisko Opolan i Górnos´la˛zaków nadawane im przez nie-S

´ la˛zaków’

(KwOp I 111), na Górnym S

´ la˛sku ‘przezwisko Prusaka’ (PF IV 110).

pepik, pepiczek (PME IV 10, KwOp I 114)

≤

Pepik, Pepicˇek - dem. od Jozef,

wendiczek (PME IV 110)

≤

Vendicˇek - dem. od Vaclav - ‘przezwiska Czecha”.

3. 4. W derywatach opartych na imionach chrzestnych wykraczaja˛cych poza pole

semantyczne człowiek przejawia sie˛ postawa antropocentryczna. Wykorzystanie popular-
nych, dobrze znanych imion (o konotacji: swój = dobry, znajomy, niegroz´ny) na oznacze-
nie zjawisk nieznanych, groz´nych lub niebezpiecznych ma pełnic´ funkcje˛ magiczna˛:
odwrócenia niebezpieczen´stwa, pozbawienia złej mocy, oswojenia złego, np.: bas´ka (SGP,
K), jagusia (K), jadwisia (K) oznaczaja˛ ‘s´mierc´’; bartek (PJ 1963 290, SGP), jas´ (K, SKoc),
jasio, jasiek (PJ 1963 290), felus´ (SKoc), mëtk ( mietek, S), jura (PF V 695), jurek (SKoc),
jurk (S), kubus´ (S), walek (MPKJ II), antypko (K: gwary ukr) oznaczaja˛ ‘diabła’.

Imiona uz˙yte na okres´lenie diabła poparte sa˛ dodatkowa˛ motywacja˛. Zwykle tez˙

uz˙ywane sa˛ jako okres´lenia ludzi głupich lub obła˛kanych, co ewokuje konotacje˛: nawie-
dzony (przez siły nieczyste, zwia˛zany z siłami nieczystymi), ska˛d prosta juz˙ droga do
przekształcenia metonimicznego.

Magiczna funkcja imion wykorzystana jest ponadto do tworzenia eufemistycznych

nazw zaja˛ca, maja˛cych na celu us´pienie jego czujnos´ci, a tym samym zapewnienie sukce-
sów w polowaniu: anton (S), jacek (K), maciek (S) ‘zaja˛c’.

36

Popularne imiona wykorzystywane bywaja˛ równiez˙ jako z˙artobliwe lub eufemistyczne

okres´lenia cze˛s´ci ciała, np.: maciek ‘brzuch’ (K, RWF XX 430, XXVI 382, SzymS, MPKJ
II, SKJ IV 358), kasper ‘penis’ (MPKJ VII 42), józefk ‘ts. ’ (S).

Antropomorficzna postawa człowieka wobec otaczaja˛cego go s´wiata przejawia sie˛

ponadto w stosowaniu imion w odniesieniu do róz˙nych fragmentów rzeczywistos´ci, zwła-
szcza do szeroko poje˛tej przyrody, np.: boles´, klara z˙art. ‘ksie˛z˙yc’ (S); je˛drulki, chuda,
jewa, morcinek, wojtek ‘nazwy grzybów’ (Bart).

Nazywanie po imieniu ma, byc´ moz˙e, na celu zmniejszenie dystansu mie˛dzy człowie-

kiem a natura˛, jak tez˙ usytuowanie go w centrum poznawanej rzeczywistos´ci.

Powyz˙sze przykłady ilustruja˛ szeroki wachlarz moz˙liwos´ci twórczego wykorzystania

nazw własnych w procesie derywacji semantycznej. Stereotypy, które rozwine˛ły sie˛ poza
podstawowa˛ struktura˛ semantyczna˛ nazw własnych (na poziomie składników fakultatyw-
nych), znalazły utrwalona˛ postac´ w appellatiwach. Mimo ograniczen´, jakie niesie ze soba˛
materiał słownikowy, rekonstrukcja tres´ci konotacyjnych, stanowia˛cych kulturowa˛ otocz-
ke˛ nazw własnych, ukazała pewien aspekt ustalania sie˛ w s´wiadomos´ci wiejskiej kanonu
wartos´ci. Emocjonalny stosunek do zjawisk ocenianych dodatnio wyraz˙any jest poprzez
nadawanie im popularnych imion ba˛dz´ tez˙ przejmowanie nazw obcych (np. postaci
mitologicznych lub historycznych) - głównie za pos´rednictwem je˛zyka literackiego - które
na gruncie wiejskim osia˛gne˛ły wysoki stopien´ asymilacji (np. dijanka, haman). Podobnie
wykorzystanie popularnych (swojskich) imion w funkcji magicznej wyraz˙a potrzebe˛ je˛zy-
kowego oswojenia niezbadanych zjawisk przyrody, budza˛cych naturalny strach (typ
jagusia, bas´ka, ‘s´mierc´’). Znaczenia wtórne pozwoliły równiez˙ na okres´lenie emocjonal-
nego stosunku do s´rodowisk obcych: społecznos´ci miejskiej oraz ludnos´ci etnicznie obcej.
Zarówno imionom obcym danej społecznos´ci (por. andrus, pepiczek, hanysek), jak tez˙
nazwom przedstawicieli poszczególnych nacji z reguły przypisywano cechy ujemne.
Znamienne dla omawianej postawy emocjonalnej jest wykorzystanie etnonimów w funkcji
obelz˙ywych wyzwisk, degradacja znaczeniowa niezasymilowanych nazw mitologicznych
(por. np. hermus ‘zły duch’). Apelatywizacja idzie tu zwykle w parze z pejoratywizacja˛.
Wtórne znaczenia antroponimów, zawieraja˛ce w swej strukturze (na poziomie składników
obligatoryjnych) elementy obiegowych sa˛dów i opinii o s´wiecie, oddaja˛ je˛zykowy obraz
najbliz˙szego człowiekowi fragmentu rzeczywistos´ci, który on ocenia i nazywa z pozycji
„ja i s´wiat otaczaja˛cy”.

Przypisy

1

E. M a s ł o w s k a, Derywacja semantyczna rzeczowników ekspresywnych, Wrocław 1988.

2

Cz. K o s y l

,

O przechodzeniu nazw własnych do kategorii nazw pospolitych (Na materiale gwary

studenckiej), „Onomastica” XIX, 1974, s. 85-104; J. M i o d e k, K. O r z e c h o w s k i, J. P i o t r o w s k i,
Nomina propria w funkcji wyrazów pospolitych, „Je˛zykoznawca”, z. 16/17, Lublin 1967, s. 65-72; M. S c h a-
b o w s k a, Apelatywizacja rzeczowników własnych na przykładzie wyrazów zapoz˙yczonych do je˛zyka polskie-
go, [w:] Symbolae polonicae in honorem S. Jodłowski, Wrocław 1972, s. 155-164.

3

Cz. K o s y l, Metaforyczne uz˙ycie nazw własnych, [w:] Z zagadnien´ współczesnego je˛zyka polskiego,

Wrocław 1978, s. 133-143. W odróz˙nieniu od Cz. Kosyla, szerzej rozumieja˛cego przekształcenia metaforyczne,
przyjmuje˛ tradycyjna˛ klasyfikacje˛ S. Ullmanna uwzgle˛dniaja˛ca˛ podział zmian znaczeniowych na metaforyczne
i metonimiczne, por.: S. U l l m a n n, The Principles of Semantics, Glasgow 1959.

4

Cz. K o s y l, Forma i funkcja nazw własnych, Lublin 1983; E. G r o d z i n´ s k i, Zarys ogólnej teorii imion

37

własnych, Warszawa 1973; L. Z a b r o c k i, Z teorii imion własnych, [w:] Studia indoeuropejskie, Wrocław
1974, s. 285-294.

5

R. T o k a r s k i, Znaczenie słowa i jego modyfikacje w teks´cie, Lublin 1987.

6

W. L i p p m a n n, Public Opinion, New York 1922. Krytyczny przegla˛d stanowisk badawczych dotycza˛-

cych stereotypu por. A. S c h a f f, Stereotyp: definicja i teoria, [w:] „Kultura i Społeczen´stwo” XXII, 3, 1978,
s. 43-77.

7

Korzystam tu z podstawowych załoz˙en´ analizy semowej: podzielnos´ci znaczenia na elementy proste (semy),

dystynktywne, hierarchicznie w stosunku do siebie usytuowane, por. A. J. G r e i m a s, Semantique structurale.
Recherché de méthode, Paris 1966; W. G. G a k, Sopostawitelnaja leksikołogija, Moskwa 1977; R. T o k a r s k i,
Struktura pola znaczeniowego, Warszawa 1984.

8

J. P u z y n i n a, O elementach ocen w strukturze znaczeniowej wyrazów, „Biuletyn Polskiego Towarzy-

stwa Je˛zykoznawczego” XL, 1986, s. 121-129.

9

M. G r o c h o w s k i, O poje˛ciu konwencji (Wprowadzenie do analizy semantycznej), „Przegla˛d Humani-

styczny” 1987, z. 2, s. 95-102.

10

Oczywis´cie mowa tu o synonimach niepełnych w uje˛ciu zgodnym z koncepcja˛ Ju. D. A p r e s j a n a,

Semantyka leksykalna. Synonimiczne s´rodki je˛zyka, Wrocław 1980.

11

Do antroponimów wła˛czyłam równiez˙ nazwy narodowos´ci, mimo z˙e ich pozycja w obre˛bie nazw własnych

jest przez badaczy kwestionowana. Por.: E. G r o d z i n´ s k i, op. cit.; W. T a s z y c k i, Kilka uwag o nazwach
mieszkan´ców krain i miejscowos´ci, „Prace Filologiczne” XVIII, 1964, s. 261-265. Encyklopedia wiedzy o je˛zyku
polskim, Wrocław 1978, s. 20, wymienia nazwy narodowos´ci w obre˛bie hasła „antroponimia”. O współczesnym
stereotypie nazw narodowos´ci por.: K. P i s a r k o w a, Konotacja semantyczna nazw narodowos´ci, „Zeszyty
Prasoznawcze” 17, 1976, s. 5-24.

12

Szerzej o roli stereotypu w kreowaniu je˛zykowego obrazu s´wiata por. zwłaszcza: J. B a r t m i n´ s k i,

R. T o k a r s k i, Je˛zykowy obraz s´wiata a spójnos´c´ tekstu, [w:] Teoria tekstu, Wrocław 1986, s. 65-83; J. B a r t-
m i n´ s k i, Kryteria ilos´ciowe w badaniu stereotypów je˛zykowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Je˛zyko-
znawczego” XLI, 1988, s. 91-104; t e n z˙ e, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii
słowian´skiej, t. III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1985, s. 25-55; Słownik ludowych stereotypów
je˛zykowych. Zeszyt próbny, Wrocław 1980.

Wykaz skrótów z´ródeł

AJK kart - kartoteka Atlasu je˛zykowego kaszubszczyzny i dialektów sa˛siednich, oprac. przez Zespół Zakładu

Słowianoznawstwa PAN pod kierunkiem Z. Stiebera, od t. VII pod kierunkiem H. Popowskiej-Taborskiej,
t. I-XV, Wrocław 1964- 1978.

AJS

´ - A. Z a r e˛ b a, Atlas je˛zykowy S´la˛ska, t. I-II, Kraków 1969-1970, t. III-VI Warszawa-Kraków 1972-

1980.

AP - M. M a ł e c k i, K. N i t s c h, Atlas je˛zykowy polskiego Podkarpacia, Kraków 1934.
Bart - B. B a r t n i c k a - D a˛ b k o w s k a, Polskie ludowe nazwy grzybów, Wrocław 1964.
Ber - A. B e r k a, Słownik kaszubski porównawczy, „Prace Filologiczne” III, 1981, s. 357-442, 585-690.
BrzezS - W. B r z e z i n´ s k i, Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróz˙na w Złotowskiem, t. I:

A-G, Wrocław 1982.

K - J. K a r ł o w i c z, Słownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków 1900-1911.
KSWO - J. K a r ł o w i c z, Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia uz˙ywanych w je˛zyku

polskim, Kraków 1894-1905.

KucS - M. K u c a ł a, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957.
KwOp - Sz. K o s z y k, Wyzwiska, przezwiska i dosadne wyraz˙enia opolan, „Kwartalnik Opolski” II, 1957,

s. 107-120.

Mac - J. M a c i e j e w s k i, Słownik chełmin´sko-dobrzyn´ski (Siemon´, Dulsk), Torun´ 1959.
MAGP - Mały atlas gwar polskich, oprac. przez Pracownie˛ Atlasu i Słownika gwar polskich Zakładu

Je˛zykoznawstwa PAN w Krakowie pod kier. K. Nitscha, t. III-VIII pod red. M. Karasia i Z. Stamirowskiej, od
t. IX pod kier. M. Karasia, t. I-XIII, Wrocław 1957-1970.

MPKJ II - K. N i t s c h, Dwie gwary małopolskie, Materiały i Prace Komisji Je˛zykowej Akademii Umieje˛t-

nos´ci w Krakowie, II, 1907, s. 360- 378.

MPKJ VII - W. K o s i n´ s k i, Słownik okolicy Czchowa, Materiały i Prace Komisji Je˛zykowej Akademii

Umieje˛tnos´ci w Krakowie, VII, 1915-1920, s. 27-74.

38

Mogilany AK - Materiały ze wsi Mogilany zebrane przez ksie˛dza Stanisława Krawczyka w latach dwudzies-

tych XX w., uprzejmie udoste˛pnione mi przez dr A. Krawczyk z Pracowni Dialektologicznej Instytutu Je˛zyka
Polskiego PAN w Krakowie.

MSGP - Magazyn Słownika Gwar Polskich Zakładu Dialektologii Polskiej Instytutu Je˛zyka Polskiego PAN

w Krakowie.

PF IV - Z. G l o g e r, Słownik gwary ludowej w okr. tykocin´skim, 1893, s. 795-904.
PF V - H. Ł o p a c i n´ s k i, Przyczynki do słownika je˛zyka polskiego, „Prace Filologiczne” V, 1899,s. 681-

976.

PF XXIII - K. D ł u g o s z, W. K u p i s z e w s k i, Analiza semantyczno-słowotwórcza przezwisk ludo-

wych, „Prace Filologiczne” XXIII, 1972, s. 51-61.

PJ - „Poradnik Je˛zykowy”, obecnie organ Towarzystwa Kultury Je˛zyka. Od 1901 Kraków, od 1932 Warsza-

wa.

PKJ - A. T o m a s z e w s k i, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Prace Komisji Je˛zyko-

wej Akademii Umieje˛tnos´ci w Krakowie, XVI, 1930.

PME IV - J. B y s t r o n´, Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych, Prace i Materiały

Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne PAU IV, Kraków 1927, s. 95-151.

Pobł - X. G. P o b ł o c k i, Słownik kaszubski z dodatkiem idyotyzmów chełmin´skich, Chełmno 1887.
Ram - S. R a m u ł t, Słownik je˛zyka pomorskiego, czyli kaszubskiego, Kraków 1893.
RTŁTN XX-XXX - K. D e j n a, Słownictwo ludowe z terenów województw kieleckiego i łódzkiego, Roz-

prawy Komisji Je˛zykowej, Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Łódz´ 1974 i n.

RWF XVII - L. M a l i n o w s k i, O niektórych wyrazach ludowych polskich. Zapiski porównawcze, Roz-

prawy (i Sprawozdania z Posiedzen´) Wydziału Filologicznego Akademii Umieje˛tnos´ci XVII, Kraków 1893,
s. 1-102.

RWF XX - G. B l a t t, Gwara ludowa we wsi Pysznica w powiecie niskim, Rozprawy (i Sprawozdania

z Posiedzen´) Wydziału Filologicznego Akademii Umieje˛tnos´ci XX, Kraków 1894, s. 365-438.

RWF XXVI - S. D o b r z y c k i, O mowie ludowej we wsi Krze˛cinie, Rozprawy (i Sprawozdania z Posie-

dzen´) Wydziału Filologicznego Akademii Umieje˛tnos´ci XXVI, Kraków 1898, s. 332-405.

S - B. S y c h t a, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocław 1967-1976.
SGP - Słownik gwar polskich, t. I i n., Wrocław od 1979 roku.
SKJ IV 357-61 - L. R z e s z k o w s k i, Spis wyrazów ludowych z okolicy Z

˙ ywca, Sprawozdania Komisji

Je˛zykowej Akademii Umieje˛tnos´ci w Krakowie, 1891.

SKJ IV 362-73 - W. M a t l a k o w s k i, Zbiór wyrazów ludowych dawnej ziemi czerskiej, Sprawozdania

Komisji Je˛zykowej Akademii Umieje˛tnos´ci, Kraków 1891.

SKoc - B. S y c h t a, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I: A-F, Wrocław 1980, t. II: G-N

´ ,

1980, t. III: O-Z

˙ , 1985.

Sob APGS - Z. S o b i e r a j s k i, Atlas polskich gwar spiskich na terenie Polski i Czechosłowacji, t. I-III,

Poznan´ 1966-1973.

SzymS - M. S z y m c z a k, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łe˛czyckim, cz. I-VIII, Wrocław

1962-1973.

ZarS - A. Z a r e˛ b a, Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim, Kraków 1960.
Zb I - W. K o s i n´ s k i, Słowniczek prowincjonalizmów w okolicach Krakowa, Bochni i Wadowic, Zbiór

Wiadomos´ci do Antropologii Krajowej wydany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umieje˛tnos´ci
I, Kraków 1877, s. 37- 56.

Wykaz skrótów okres´len´ geograficznych

gliw - gliwicki (Gliwice)
gniez´ - gniez´nien´ski (Gniezno)
gorl - gorlicki (Gorlice)
jaroc - jarocin´ski (Jarocin)
kal - kaliski (Kalisz)
kasz - kaszubski (Kaszuby)
kos´cian´ - kos´cian´ski (Kos´cian)
krot - krotoszyn´ski (Krotoszyn)
lubl - lubliniecki (Lubliniec)

39

młp - małopolski (Małopolska)
mys´l - mys´lenicki (Mys´lenice)
rawic - rawicki (Rawicz)
szam - szamotulski (Szamotuły)
s´redz - s´redzki (S

´ roda S´la˛ska)

s´r-wlkp - s´redzki (S

´ roda Wielkopolska)

tcz - tczewski (Tczew)
ukr - ukrain´ski (Ukraina)
wa˛gr - wa˛growiecki (Wa˛growiec)
wlkp - wielkopolski (Wielkopolska)

40