Vol. 2/2003 Nr 1(2)

Endokrynologia Pediatryczna

Pediatric Endocrinology

STRESZCZENIE/ABSTRACT

9

Ocena wielokierunkowych zmian zachodzących w rozwoju osobniczym ująć je w kilku różnych wymia-

rach (aspektach):

– fizycznym (cechy morfologiczne, budowa i wymiary ciała),

– ruchowym (funkcja, motoryka, sprawność, wydolność),

– psychicznym (intelekt, kształtowanie cech osobowości),

– społecznym (funkcjonowanie w grupie, rodzinie, szkole itp.).

Każda z wymienionych sfer rozwoju osobniczego kształtuje się indywidualnie w obrębie gatunku i róż-

nie w czasie. Rozwój psychospołeczny najczęściej nie nadąża za rozwojem biologicznym, który kończy

się zwykle około 20 roku życia. Najpóźniej jednak dochodzi do uzyskania dojrzałości (stabilizacji) ekono-

micznej, często dopiero w czwartej dekadzie życia, a dla niektórych pozostaje ona nieosiągalna.

Chociaż dynamika rozwoju ontogenetycznego człowieka podlega ogólnym zasadom stadialności (etapo-

wości), to jednak tor rozwoju biologicznego jednostki jest indywidualnie różny. Każde dziecko rozwija

Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna dzieci i młodzieży w Polsce

na przełomie XX i XXI wieku

The developmenf and physical fitness of children and adolescents

in Poland on the turn of the 20th century

Marian Krawczyński

Klinika Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych Instytutu Pediatrii AM w Poznaniu

Adres do korespondencji:

Instytut Pediatrii AM, Szpitalna 27/33, 60-572 Poznań, e-mail: [e-mail]

Słowa kluczowe: rozwój, wzrastanie, dojrzewanie, środowisko, akceleracja rozwoju, sprawność fizyczna

Key words: development, growth, adolescence, environment, secular trend, physical fitness

Przedstawiono kierunek zmian zachodzących w procesie rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej dzieci i młodzie-

ży w Polsce. Analizowano czynniki społeczno-środowiskowe, różnicujące proces wzrastania i dojrzewania, akcelera-

cję rozwoju fizycznego i zmiany w wynikach testów motorycznych młodzieży.

Direction of changes in the process of development and physical fitness (data of growth and motoric tests) of adole-

scents in Poland, is presented. Secular trend, social and environmental factors differentiating growth and maturation

are analyzed.

10

Praca oryginalna

Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16

11

Kraczyński M. – Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna...

się bowiem według własnego, w znacznym stopniu

uwarunkowanego genetycznie, odziedziczalnego

po rodzicach, programu. Na kanwę genetycznie za-

programowanego rozwoju tkanek i narządów oraz

metabolizmu ustrojowego nakłada się stymulacyjne

oddziaływanie tzw. gry hormonalnej, o zróżnicowa-

nym stopniu jej natężenia w zależności od rodzaju

hormonu i okresu rozwoju osobniczego.

Integracja ustroju w morfologicznie i funkcjo-

nalnie zintegrowaną jednostkę biologiczną zacho-

dzi pod modyfikującym (dodatnim lub ujemnym)

wpływem szeroko pojętego środowiska, w któ-

rym zasadniczą rolę spełnia żywienie i aktywność

ruchowa. Są to niekwestionowane biologiczne atry-

buty życia i rozwoju.

Zróżnicowanie oddziaływania środowiska i stopień

nasilenia migracji ludności. sprzyjają umiarkowa-

nej heterozji, czyli wymianie genów. Z biologicz-

nego punktu widzenia jest to zjawisko pozytywne,

umożliwia bowiem formowanie nowych fenotypów

osobniczych w następnych pokoleniach.

O tzw. wariancji fenotypowej decydują dwie jej

składowe: endogenna, głównie genetyczna i egzo-

genna (środowiskowa), które muszą być uwzględ-

niane dla prawidłowej oceny indywidualnego prze-

biegu rozwoju [1].

Uwzględniając wieloczynnikowe uwarunkowa-

nia procesu rozwoju nie można pominąć czynni-

ków środowiskowo-rodzinnych, w tym poziomu

wykształcenia rodziców (ojca). Pośrednio, przez

sposób wykorzystania dóbr materialnych, warun-

kuje ono poziom kultury zdrowotnej rodziny, a co

raz częściej także kształtowanie postaw prozdrowot-

nych, decydujących o właściwej relacji do najwięk-

szej naszej wartości, jaką stanowi zdrowie.

Ostatecznym wyrazem adaptabilności, czyli

przystosowania ustroju do zmieniających się wa-

runków środowiska, jest przede wszystkim spraw-

ność funkcjonalna ustroju, a nie tylko wielkość

i wymiary ciała.

W zależności od udziału czynników genetycz-

nych w uwarunkowaniu danej cechy (wysokość

ciała jest np. silnie zdeterminowana genetycznie),

kształtują się związki pomiędzy tzw. średnią ro-

dzicielską tej cechy, a jej rozwojem u potomstwa.

Na przykład zróżnicowanie wysokości ciała dzieci

rodziców ze skrajnych grup (najwyższych i naj-

niższych) sięgać może dwóch odchyleń standardo-

wych [1].

Stopień zaawansowania rozwoju danej cechy

ocenić można poprzez badania przekrojowe, czyli

przeprowadzone jednorazowo w krótkim czasie

w wybranej grupie populacyjnej lub klasie wieku.

W ten sposób obliczając wartości średnie badanej

cechy uzyskać można informację o poziomie jej roz-

woju w chwili badania.

Ponieważ rozwój nie jest stanem, lecz procesem

kształtującym się w czasie, obiektywna jego oce-

na musi obejmować to zjawisko w ujęciu dyna-

micznym, przez śledzenie jego przebiegu w obrębie

tej samej grupy lub indywidualnie, w możliwie

najdłuższym czasie, najlepiej od urodzenia do uzy-

skania dojrzałości.

Dane przekrojowe nie pozwalają na uchwy-

cenie indywidualnych różnic dynamiki wzrasta-

nia, szczególnie dużych w okresie pokwitania.

Z długofalowych badań lubelskich [2] wynika np.,

że chłopcy wcześniej dojrzewający w czasie swego

skoku pokwitaniowego w wieku 11-131at osiągają

97 centyl, by po zakończeniu wzrastania znaleźć się

na poziomie około 60 centyla. Chłopcy o zwolnio-

nej dynamice wzrastania, jednocześnie zwykle póź-

no dojrzewający, jeszcze w wieku 14-16 lat mogą

zajmować pozycję na poziomie 3/10 centyla, by do-

piero około 18 roku życia osiągnąć pozycję około

25 centyla.

Chrząstek-Spruch [2] wskazuje również na

znaczne indywidualne zróżnicowanie toru wzra-

stania, mimo osiągania identycznego poziomu do-

celowego danej cechy, np. wysokości ciała. Jest to

wynikiem różnic czasowych inicjacji pokwitania,

w tym również pokwitaniowego skoku wysokości

ciała, o wyraźnym jego związku z somatotypem

osobniczym. Ektomorficzny typ budowy ciała

w większym stopniu koreluje z późniejszym dojrze-

waniem i osiąganiem ostatecznie wyższego wzro-

stu. Odwrotne relacje dotyczą endomorfii, co wiąże

się z pierwotnie większymi przyrostami wzrostu,

ale również szybszym zarastaniem nasad kości dłu-

gich i w rezultacie wcześniejszym zakończeniem

wzrastania.

Uwarunkowania środowiskowe

W społeczeństwach niejednolitych rasowo lub

etnicznie cechy te w znacznym stopniu warunkują

zróżnicowanie auksologiczne społeczeństwa. Istot-

ne znaczenie może mieć również szerokość geogra-

ficzna i klimat. W Polsce wśród wielu czynników

decydujących o dynamice rozwoju osobniczego

i jego zróżnicowaniu znajdują się wielokierunkowe

oddziaływania środowiskowe.

Zmiany warunków życia w Polsce, spowodowa-

ne kryzysem ekonomicznym przełomu lat siedem-

10

Praca oryginalna

Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16

11

Kraczyński M. – Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna...

dziesiątych i osiemdziesiątych, a następnie zmiany

ustrojowe, poprzez swój wyraz ekonomiczny w róż-

norodny sposób mogą modyfikować rozwój biolo-

giczny dziecka [3].

W Polsce dość zgodnie podkreślano dotychczas

istnienie środowiskowego zróżnicowania rozwoju

w układzie: miasto-wieś. Największe różnice noto-

wano między poziomem rozwoju dzieci i młodzieży

aglomeracji wielkomiejskich a regionami wiejskimi

północno-wschodniej Polski i okolic podgórskich.

Stopień tego zróżnicowania zależny był jeszcze od

stadium rozwoju i wieku badanych. Największe

różnice w stopniu zaawansowania rozwoju fizycz-

nego spostrzegano w okresie pokwitania. Badania

Zakładu Antropologii we Wrocławiu [4] wykazały,

że chłopcy wielkomiejscy w wieku 14 lat są śred-

nio 0 5 cm wyżsi od swych rówieśników z małych

miast, a o blisko 9 cm ze wsi. Są to różnice przekra-

czające wartość odchylenia standardowego. W 16

roku życia różnice te malały odpowiednio do 2,7

cm i 4,5 cm.

Auksologiczne kontrasty międzyśrodowiskowe

osiągają zatem maksimum w okresie skoku po-

kwitaniowego i są wyższe u chłopców niż u dziew-

cząt. Tym samym znajduje potwierdzenie hipote-

za o większej ekosensytywności (wrażliwości na

wpływy środowiskowe) chłopców niż dziewcząt.

Tory rozwojowe dziewcząt okazują się bardziej sta-

bilne [5].

Większa ekosensytywność procesu wzrastania

chłopców jest wielokrotnie podkreślana. Zwraca się

również uwagę, że wrażliwość chłopców jest więk-

sza na warunki kulturowe, a dziewcząt na sytuację

bytową rodziny [6]. Ta zależność ma tłumaczyć

znaczną część zmienności wysokości ciała chłop-

ców i dziewcząt [7].

Międzyśrodowiskowe i międzypłciowe zróż-

nicowanie masy ciała są zdecydowanie mniejsze

i do 14 roku życia dość wyrównane. W później-

szym wieku (16-18 r.ż.) dziewczęta ze środowiska

wielkomiejskiego wyraźnie szczupleją, co znajdu-

je wyraz w zmniejszaniu się grubości fałdu skór-

no-tłuszczowego. U 15/16-letnich dziewcząt wiej-

skich następuje proporcjonalnie wyższy przyrost

masy ciała (2,4 kg) niż wysokości (0,9 cm). Dziew-

częta wielkomiejskie w tym wieku wykazują przy-

rost masy ciała o 1,8 kg, a wzrostu 1,7 cm.

Dziewczęta wielkomiejskie wyprzedzają rów-

nież swe rówieśniczki wiekiem menarche: z małych

miast o 4 miesiące, ze wsi o 9 miesięcy.

Badania Hulanickiej i in. [8] przeprowadzone w

latach 1978 i 1988, obejmujące dzieci 3 środowisk

(wielkomiejskie, małomiasteczkowe, wiejskie)

z różnych regionów kraju, potwierdzają dotych-

czasowe spostrzeżenia, że środowisko wielkomiej-

skie sprzyja u obu płci osiąganiu wyższego wzrostu

i większej masy ciała. U dziewcząt wielkomiejskich

menarche występowała również o 0,5 roku wcze-

śniej niż u wiejskich. Chociaż młodzież wielkomiej-

ska jest nadal najwyższa, to w dekadzie 1978-1988

wysokość chłopców zwiększyła się od 1,5 cm w ma-

łych miastach do 2,4 cm na wsiach, dziewcząt odpo-

wiednio od 0,6 cm do 1,8 cm. Wyraźnie zwiększyła

się więc wysokość ciała dzieci wiejskich. Mimo to

nadal pozostają one najniższe. Zmalał jedynie dy-

stans między wzrostem młodzieży wielkomiejskiej

a wiejskiej. W tym 10-leciu ujawniono również

późniejsze niż uprzednio występowanie menarche

od 0,06 do 0,25 roku (największe u dziewcząt z ma-

łych miast).

U chłopców z wielkich miast od okresu przedpo-

kwitaniowego zauważalna jest tendencja do większej

względnej masy ciała. Podobna zależność występuje

od 14 roku życia u dziewcząt wiejskich w porówna-

niu do mieszkających w małych miastach. Stwier-

dzono również większe otłuszczenie dziewcząt niż

chłopców. W 1988 roku największe dotyczyło dziew-

cząt wielkomiejskich, u których jednak relatywnie

do wysokości masa ciała była mniejsza. U nich rów-

nież wykazano zmiany w składzie ciała, wyrażają-

ce się zmniejszeniem masy mięśniowej przy zwięk-

szonym otłuszczeniu (tzw. deficyt ciała szczupłego).

Ta niekorzystna tendencja zmian proporcji wago-

wo-wzrostowych u młodzieży prawdopodobnie jest

wynikiem nieprawidłowego żywienia i ograniczenia

aktywności ruchowej.

Zdaniem Hulanickiej i wsp. [8] dzieci z Warsza-

wy uzyskują najwyższą w Polsce średnią wyso-

kość ciała i najwcześniej dojrzewają. Dlatego też

populację tę można uważać za optymalną, mogącą

stanowić punkt odniesienia [9]. Różnice w rozwoju

dzieci ze wszystkich regionów kraju w stosunku do

dzieci z Warszawy są większe u chłopców.

Wyniki tych badań wskazują, że nadal istnie-

je zależność wysokości i masy ciała od stopnia

urbanizacji. Wyniki badań Charzewskiego [9] z lat

19771978 wskazują, że wykształcenie matek silniej

niż ojców różnicuje wysokość ciała dzieci warszaw-

skich.

Z badań porównawczych Łaska-Mierzejewskiej

i Łuczak [ 10] przeprowadzonych u dziewcząt w

różnych regionach i grupach społecznych ludno-

ści wiejskiej (rolnicy, chłoporobotnicy, nierolnicy)

w latach 1967 (n = 7886), 1977 (n = 7771) i 1987

12

Praca oryginalna

Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16

13

Kraczyński M. – Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna...

(n = 13556) wynika, że wysokość ciała i wiek

dojrzewania płciowego dziewcząt wiejskich jest

pozytywnie skorelowany z poziomem wykształce-

nia rodziców i zamożnością rodziny.

Waliszko i Wich [11] reprezentują opinię, że

w ciężkiej sytuacji ekonomicznej czynnik

wykształcenia traci na znaczeniu. Menarche wystę-

powała najpóźniej u dziewcząt z rodzin tradycyjnie

rolniczych. Późniejsze dojrzewanie byto również

skorelowane z wielodzietnością rodziny.

W pierwszej analizowanej dekadzie (1967-

1977) stwierdzono znaczne zwiększenie wysokości

i masy ciała oraz przyśpieszenie dojrzewania dziew-

cząt wiejskich. W następnym 10-leciu (1977-1987)

ujawniono wyraźne zwolnienie tempa wzrastania

i nieznaczne opóźnienie dojrzewania dziewcząt

wiejskich. Odnotowano również zmniejszenie

uprzednio spostrzeganych różnic między wyróżnia-

nymi grupami społecznymi ludności wiejskiej. Nie-

stety było to wynikiem opóźnienia dojrzewania gru-

py dziewcząt wcześniej dojrzewających [10].

Wiele badań wskazuje, że wzrastanie i dojrzewa-

nie dzieci obydwu płci następuje tym później, im licz-

ba dzieci w rodzinie jest większa [6]. Zdaniem Bielic-

kiego i in. [5] główne znaczenie matu żywienie.

Podobne spostrzeżenia, wynikające z oceny wie-

ku menarche 6681 dziewcząt warszawskich w 1997,

roku uzyskali Charzewski i in. [12]. Wykazali oni,

że średnia wieku menarche wynosi 12,76 i nie uległa

istotnej zmianie w porównaniu do 1986 roku, kiedy

to wynosiła 12,79 +/-1,11 roku [13]. Tym razem nie

różnicował jej poziom wykształcenia rodziców, co

stwierdzano przed 11 laty. Natomiast tempo dojrze-

wania płciowego dziewcząt nadal było zróżnicowane

w zależności od liczby dzieci w rodzinie. Najniższą

średnią wieku menarche 12,45 odnotowano w rodzi-

nach z 1 dzieckiem, najwyższą 13,13 – z trojgiem

i więcej dzieci. To największe zróżnicowanie śred-

niej wieku menarche 0,68 dotyczyło rodzin z wyż-

szym wykształceniem ojca.

Ciekawe spostrzeżenia dotyczące wieku menar-

che dziewcząt z Górnego Śląska przedstawili

Hulanicka i in. [14]. Wykazali oni, że również

czynniki szkodliwe i niekorzystna sytuacja rodzinna

(stężenie ołowiu w powietrzu, nikotynizm i alko-

holizm rodziców) przyśpieszają dojrzewanie dziew-

cząt, niezależnie od poziomu wykształcenia rodzi-

ców i zagęszczenia mieszkań. Autorzy traktują to

jako „przejaw samoobrony organizmu, który wo-

bec znacznego zagrożenia ze strony środowiska

dąży do jak najwcześniejszego osiągnięcia dojrza-

łości” [14].

Grabowska [6] w Dziecku konińskim poszerza

spojrzenie na związek cech społeczno-środowisko-

wych z rozwojem dzieci i młodzieży. Potwierdza m.in.

istnienie zależności dodatniej pomiędzy poziomem

wykształcenia i statusem społeczno-zawodowym ma-

tek a wysokością ciała chłopców. Spostrzega dymor-

fizm płciowy w zakresie społeczno-środowiskowych

uwarunkowań rozwoju, wyrażający się większym

zróżnicowaniem wpływów na wysokość ciała córek.

Jej zdaniem najsilniejszy wpływ tu wywierają: liczba

dzieci w rodzinie, zawód ojca, sytuacja materialna ro-

dziny, wykształcenie matki i stopień urbanizacji miej-

sca zamieszkania. U chłopców mniejsze znaczenie ma

czynnik dzietności.

Autorka reprezentuje również opinię, że rodzaj

pracy zawodowej matki ma istotniejszy wpływ na

kształtowanie wysokości ciała chłopców niż dziew-

cząt. Sposób realizacji opiekuńczo-wychowawczej

roli matki ma mieć większe znaczenie dla wzrasta-

nia synów. Zawód ojca w większym stopniu ma

modyfikować wzrastanie dziewcząt [6].

Wyróżniany na trzecim miejscu ogólny stan

zdrowia, jako skorelowany również z procesem

wzrastania i ostateczną wysokością ciała dzie-

ci, w grupie badanej przez Grabowską i in. [6]

wynikał z samooceny ankietowej, co może nie sta-

nowić dostatecznie obiektywnej oceny jego wpły-

wu. Generalnie uważa się jednak, że zarówno wy-

sokość ciała, jak i stan zdrowia, tworzą wspólne

odzwierciedlenie warunków życia w dzieciństwie

(Peck i Vagero 1989, wg [7]).

Do niedawna masa ciała chłopców zwiększa-

ła się równolegle ze stopniem urbanizacji miejsca

zamieszkania [5]. Z badań Grabowskiej i in. [6]

wynika, że istnieje wiele zmiennych istotnie różni-

cują cydr masę ciała obu płci, m.in.: dzietność ro-

dziny, zawód matki, wykształcenie ojca, stopień

urbanizacji („wielkość osiedla”), a u dziewcząt

dodatkowo wielkość obciążenia wysiłkiem fizycz-

nym. Smukła sylwetka dziewcząt ma mieć zwią-

zek z inteligenckim pochodzeniem matek i dobry-

mi warunkami mieszkaniowymi rodziny, wolnej od

nałogu nikotynizmu [6].

Zdaniem Grabowskiej [6] „związek poziomu

edukacji matek z rozwojem dzieci w Polsce jest

zależnością trwałą, ponadlokalną i odzwierciedla-

jącą specyficzną rolę społeczną matki w organiza-

cji warunków życia dzieci”.

Tak więc, biologicznym efektem zróżnicowania

środowiskowego są istotne różnice w procesach

wzrastania i dojrzewania dzieci i młodzieży [4].

U podstaw tego zróżnicowania leży prawdopodob-

12

Praca oryginalna

Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16

13

Kraczyński M. – Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna...

nie wykonywanie pracy fizycznej przez młodzież

wiejską przed ukończeniem procesu wzrastania

oraz zespół czynników wynikający z poziomu wy-

kształcenia rodziców.

Wyniki 14-letnich badań długofalowych dzieci

warszawskich z dobrych warunków środowisko-

wo-bytowych przeprowadzonych w latach 1972-

1986 przez Niedźwiecką [15] od 4 do 16 roku ży-

cia wskazują, że największe różnice rozwojowe

na ich korzyść stwierdzono w okresie przedszkol-

nym (4 i 5 r.ż. u chłopców) i wczesnoszkolnym

(7-10 r.ż. u obu płci). Warto nadmienić, że nieza-

leżnie od płci wszystkie średnie wartości wysoko-

ści i masy ciała dzieci poznańskich już w latach

1980-1981 były nieznacznie wyższe [16] od uzy-

skanych u dzieci warszawskich kilka lat później

[17]. Różnice w wymiarach ciała dzieci i młodzie-

ży tych dwóch środowisk wielkomiejskich są jed-

nak niewielkie.

Akceleracja rozwoju

Wyrazem kierunku zachodzących zmian w prze-

biegu rozwoju, zwłaszcza przyspieszenia dojrzewa-

nia płciowego i ostatecznie wyższego wzrostu jest

proces akceleracji rozwoju.

Poznań jest miastem, w którym przeprowadzo-

no pierwsze pomiary wysokości i masy ciała chłop-

ców w wieku szkolnym. Pomiary wykonał w 1880

roku niemiecki lekarz Landsberger [18] u chłopców

w wieku 6-121at. Ówczesny 7-latek mierzył 112,1 cm

i był niższy od 7-latka z 1990 roku o 13,1 cm (śred-

nia 125,2 cm). W wieku 121at różnica ta zwiększyła

się ze 135,1 cm do 152,4 cm, czyli o 17,4 cm [16].

W okresie 80 lat (1920-2000) wysokość 14-1at-

ków zwiększyła się: u chłopców ze 152,1 cm do

166,7 cm, czyli o 14,6 cm, a u dziewcząt ze 152,1

cm do 162,3 cm, czyli o 10,2 cm. Masa ciała zwięk-

szyła się odpowiednio: u chłopców z 43,4 kg do

54,8 kg (0 11,4 kg), dziewcząt z 39,3 kg do 52,5 kg

(0 13,2 kg).

Zmiany sekularne rozwoju fizycznego dzieci

i młodzieży w latach 1940-1993 potwierdzono rów-

nież u dzieci i młodzieży w Łodzi [19]. W więk-

szości klas wieku bezwzględne wartości wysokości

ciała tych dzieci były jednak mniejsze niż rówieśni-

ków z Poznania [19].

Aktualnie wyniki pomiarów poznańskiej mło-

dzieży 18-letniej kształtują się następująco: wyso-

kość chłopców wynosi 178,7 cm, masa ciała 69,1

kg, dziewcząt odpowiednio 166,4 cm i 57,2 kg.

Przed 80 laty wysokość ciała chłopców wynosiła

169,5 cm, a dziewcząt 156,7 cm (brak danych do-

tyczących masy ciała). Młodzież 18-letnia jest więc

obecnie wyższa niż przed 80 laty: chłopcy o 9,2 cm,

dziewczęta o 9,7 cm. W ostatnim 20-leciu ostatecz-

ny wzrost chłopców i dziewcząt zwiększył się o 4,2

cm [16].

Wyniki badań dzieci w wieku przedszkolnym

i szkolnym, przeprowadzonych w pierwszych mie-

siącach 2000 roku w Poznaniu [20], wskazują na

wyraźne zwolnienie tempa wzrastania do okresu

pokwitania, zwłaszcza u dziewcząt. W każdej kla-

sie wieku do 12 r.ż. ich wysokość ciała jest niższa

niż przed l O laty, nawet o ponad 1 cm. U chłop-

ców tendencja ta jest również stwierdzana w wie-

lu klasach wieku przed okresem pokwitania, choć

mniej nasilona i nie tak regularna. Mimo tego ro-

dzaju różnic w porównaniu do danych z 1990 roku

ostateczny wzrost chłopców jest wyższy o 0,3 cm,

a dziewcząt 0 0,7 cm. U obu płci masa ciała w 18 r.ż.

jest niższa niż przed 10 laty: u chłopców o 1,1 kg,

u dziewcząt - 0 0,9 kg.

Ocenę zjawiska akceleracji rozwoju w 20-le-

ciu 1976/80-1996/99 u dzieci warszawskich ana-

lizowały Palczewska i in. [21] z Instytutu Mat-

ki i Dziecka w Warszawie. Autorki potwierdziły

utrzymywanie się trendu sekularnego wysokości

i masy ciała w okresie analizowanego 20-lecia nie-

zależnie od wieku, z tendencją do smuklenia syl-

wetki ciała, zwłaszcza u dziewcząt [21]. Nieste-

ty, brak pomiarów dzieci warszawskich sprzed 10

lat nie pozwala potwierdzić, czy zjawisko zwolnie-

nia lub nawet wstrzymania tej tendencji w ostatniej

dekadzie XX wieku, spostrzegane u dzieci poznań-

skich, dotyczy także dzieci warszawskich. Mimo to

średnie wartości wysokości i masy ciała dzieci po-

znańskich w 2000 roku w większości klas wieku,

począwszy od 4 r.ż., są nieznacznie wyższe od od-

powiednich wartości dzieci warszawskich. Zjawi-

sko smuklenia dziewcząt po okresie pokwitania

w Poznaniu jest jeszcze wydatniejsze, co potwier-

dzają nieco niższe średnie wartości masy ciała

dziewcząt poznańskich powyżej 15 r.ż. przy nie-

znacznie wyższym ich wzroście [16].

Zjawisko akceleracji rozwoju spostrzegane

jest od ponad 1501at. Dotychczas wskazywano,

że wyraża się ono nie tylko osiąganiem ostatecz-

nie wyższych wymiarów ciała, ale również więk-

szą dynamiką tego procesu, zwłaszcza w począt-

kowej fazie pokwitania. Stąd m.in. konieczność

aktualizacji tabel norm rozwojowych. W ostatniej

dekadzie XX wieku natężenie tego procesu u dzie-

ci poznańskich i łódzkich jest mniejsze i wykazu-

14

Praca oryginalna

Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16

15

Kraczyński M. – Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna...

je tendencję wygaszania zachodzących zmian, a u

dziewcząt przed okresem pokwitania nawet oznaki

decelaracji [16,19].

Ciekawe spostrzeżenia auksologiczne, dotyczące

młodzieży I roku studiów medycznych w Poznaniu

z okresu 40-lecia 1954-1994, przedstawił Deckert

[22] w swej rozprawie doktorskiej. Na podstawie

analizy 7478 osób (2680 mężczyzn i 4798 kobiet),

opartej na wynikach badań własnych i innych au-

torów, określił kierunek zmian w kształtowaniu

cech morfologicznych i funkcjonalnych tej grupy

młodzieży. Wysokość młodzieży męskiej, rozpo-

czynającej studia medyczne, zwiększyła się o 5,6 cm,

a masy ciała o 7,9 kg. U kobiet przyrost wysokości

ciała w tym czasie wynosił 6,1 cm, a masy ciała tyl-

ko 1,3 kg (głównie do 1975 roku). Wskaźnik Ro-

brem potwierdza smuklenie sylwetki ciała młodzie-

ży żeńskiej.

Stwierdzono również znamienny wzrost pojem-

ności życiowej płuc o 1/4 wartości wyjściowych,

proporcjonalnie u mężczyzn i kobiet. Cechy moto-

ryczne wykazywały niewielkie zróżnicowanie wy-

ników, 0 30% zwiększyła się jedynie siła statyczna

w badaniu dynamometrem. Istotnie niższe wyniki,

średnio 0 3 m, odnotowano w rzucie granatem.

Autor dochodzi do wniosku, że studenci pierw-

szych lat studiów AM aktualnie mogą być klasy-

fikowani jako wysokorośli, o średniej (mężczyźni)

lub smukłej (kobiety) budowie ciała i dużej po-

jemności płuc, ale przy małej ogólnej sprawności

fizycznej.

Sprawność motoryczna dzieci

i młodzieży

W rozwoju motorycznym człowieka ujawnia się

jego ogólna wartość biologiczna i psychospołecz-

na, a sprawne działanie jest wyrazem optymalnego

przystosowania do otaczającego go świata [23].

W ostatnim 20-leciu sygnalizowane są negatywne

tendencje w rozwoju sprawności motorycznej mło-

dzieży, dostrzegane u coraz młodszych roczników

[23]. Badania porównawcze przeprowadzone przez

Raczka [23] w latach 1970-1990 u 5315 uczniów

(2670 dziewcząt i 2645 chłopców) w wieku 8-18 lat

wskazują, że postępujący regres w największym stop-

niu dotyczy gibkości, wytrzymałości i siły. Tendencja

ta najwyraźniej manifestuje się u dzieci i młodzieży

o niższej sprawności i pogłębia się z wiekiem.

Ogólna wydolność fizyczna młodzieży, określa-

na wielkością tzw. pułapu tlenowego (maksymalne-

go poboru tlenu – VO max), potwierdza tendencje

spostrzegane w zakresie sprawności motorycznej.

Także Pośpiech [24] zwraca uwagę, że w latach

1979-1989 nastąpiło pogorszenie sprawności fi-

zycznej młodzieży województwa katowickiego

w porównaniu z młodzieżą województw sąsied-

nich. Wiąże to jednak z degradacją ekologiczną

tego regionu.

Nieco inne spostrzeżenia dotyczące sprawności

fizycznej młodzieży, oparte na badaniach prze-

prowadzonych na reprezentatywnej ogólnopolskiej

próbie populacji szkolnej w wieku 7-19 lat w 1989

roku przedstawiają Przewęda i Trześniowski [25].

Na podstawie badań ponad 219 tysięcy osób wyka-

zują oni, że w 10-leciu 1979-1989 nie tylko zwięk-

szyła się wysokość, a u dziewcząt także wskaźnik

smukłości ciała, ale również podwyższył się ogól-

ny poziom sprawności fizycznej młodzieży szkolnej

w Polsce. Odnotowano zróżnicowanie regionalne.

Najwyższy wzrost prezentuje młodzież zamieszku-

jąca północny pas kraju. W 1989 roku u obu płci

osiągnięte wyniki większości prób sprawnościo-

wych, w tym biegów krótkodystansowych i zwin-

nościowych, skoku w dal z miejsca i rozbiegu, rzu-

tów piłką lekarską, szybkich siadów z leżenia oraz

skłonów w przód były lepsze niż przed l0 laty [26].

Szczególnie wyraźnie dotyczy to dzieci rodziców

z wyższym wykształceniem, najczęściej pochodzą-

cych ze środowiska miejskiego. Dzieci wiejskie

mimo zwiększenia wysokości ciała, istotnie obni-

żyły poziom swej sprawności fizycznej. Niezależ-

nie od środowiska nastąpił regres siły, m.in. ścisku

ręki oraz wyrażonej w próbach zwisu i podciągania

na drążku [26].

Kolejne, trzecie badanie przeprowadzone przez

zespół Przewędy [27] z Akademii Wychowania Fi-

zycznego w Warszawie w 1999 roku, obok cech

somatycznych oceniające sprawność fizyczną bli-

sko 74 tysięcy chłopców i dziewcząt, przyniosło

niepokojące wyniki. Przykładowo, pogorszeniu

uległy średnie rezultaty w biegu na 50 m i w sko-

ku w dal, szczególnie u dziewcząt. W całym okre-

sie 20-lecia 1979-1999 odnotowano obniżenie siły

mierzonej dynamometrem dłoniowym. W ostat-

niej dekadzie wykazano również obniżenie wydol-

ności fizycznej ocenianej 12-minutowym biegiem

(test Coopera), uznanym za najlepszy sprawdzian

wytrzymałości biegowej.

Przyczyn powiększającej się rozbieżności mię-

dzy rozwojem somatycznym i motorycznym współ-

czesnej młodzieży w Polsce (syndrom rozwierają-

cych się nożyc), zdaniem Przewędy [27], szukać

należy w zmianie jej trybu życia. Szkoła ogranicza

14

Praca oryginalna

Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16

15

Kraczyński M. – Wzrastanie, dojrzewanie i sprawność fizyczna...

pozalekcyjne zajęcia ruchowe (sportowe), a dzieci

uzyskują większą dostępność do internetu, wydłu-

żając czas bezruchu przy komputerze. Na rolę

narastającego ograniczania aktywności ruchowej

dzieci i młodzieży uwagę zwraca również Osiński

[28]. Rozbieżność między rozwojem somatycznym

i motorycznym szczególnie wyraźnie występuje

w środowisku wiejskim oraz w rodzinach o niż-

szym statusie społecznym [27].

Cechy funkcjonalne, a zwłaszcza sprawność

motoryczna, pozostają pod słabszym wpływem

uwarunkowań genetycznych, a bardziej podatne

są na bodźce środowiskowe. W tym zakresie ist-

nieje jednak duże osobnicze zróżnicowanie uwa-

runkowań genetycznych oraz dotyczące poszcze-

gólnych cech motorycznych. Zwinność i szybkość

pozostają np. pod większym wpływem czynników

genetycznych (talent ruchowy, sprinterski) niż siła

i wytrzymałość, które mogą być w większym stop-

niu „wytrenowalne”.

Wśród wpływów środowiskowych większe zna-

czenie mają bodźce socjo-kulturowe, np. styl ży-

cia preferowany w rodzinie i nawyki aktywności

ruchowej, niż uwarunkowania społeczno-ekono-

miczne. Wyrazem tego rodzaju relacji może być

zjawisko obniżania się poziomu sprawności rucho-

wej mimo utrzymującej się progresji rozwoju soma-

tycznego, np. u dziewcząt w okresie pokwitania [1].

Ponadto należy podkreślić, że kryteria oceny spraw-

ności motorycznej, powinny uwzględniać zróżnico-

wanie środowiskowe [27, 28, 30] oraz współgrać

z kryterium wieku biologicznego, a nie mieć opar-

cie wyłącznie w kryterium wieku metrykalnego.

Dla obiektywnej oceny sprawnościowej ma to istot-

ny wymiar praktyczny.

Wnioski

Przedstawione wyniki badań dotyczące rozwoju

dzieci polskich różnych regionów i środowisk wska-

zują, że nadal utrzymuje się tendencja do uzyskiwania

ostatecznie wyższych wymiarów ciała [15, 21]

i smuklenia sylwetki, zwłaszcza dziewcząt [15, 21].

Nie jest ona jednak jednolita. Część autorów wskazu-

je na pojawianie się oznak deceleracji. Na Śląsku od-

notowano późniejsze występowanie menarche [14],

w Poznaniu [16, 20] zwolnienie akceleracji wzrasta-

nia i przyrostu masy ciała. Badania wieloośrodkowe

wykazały także obniżanie się sprawności motorycz-

nej młodzieży [26-28]. Zwraca się jednak uwagę, że

kierunek i stopień natężenia zmian zróżnicowany

jest czynnikami społeczno-środowiskowymi [6, 7,

10, 12, 16]. Sygnalizowane dysproporcje pomiędzy

zmianami w budowie ciała a sprawności fizycznej są

najprawdopodobniej wynikiem mniejszej aktywno-

ści ruchowej dzieci i młodzieży [26, 27] oraz zmian

w sposobie żywienia [8]. Wśród wpływów społecz-

no-środowiskowych niezaprzeczalne znaczenie ma

wykształcenie rodziców, decydujące pośrednio o sty-

lu i kulturze życia codziennego rodziny [6, 7] oraz

liczba dzieci w rodzinie [6].

Ponieważ właściwości funkcjonalne ustro-

ju stanowią podstawowe kryterium oceny zdrowia

i prawidłowego rozwoju [23, 28, 29], zwiększe-

nie aktywności ruchowej młodzieży w ramach za-

jęć wychowania fizycznego w szkole oraz aktywne-

go wypoczynku i prozdrowotnych zachowań poza

szkołą należy uznać za zadanie priorytetowe.

Znajomość mechanizmów i przemian ontogene-

tycznych jest podstawowym warunkiem postępo-

wań prozdrowotnych i proekologicznych w racjo-

nalnym i świadomym kierowaniu swoim rozwojem

[29] i zdrowiem.

Pediatria, jak żadna inna dziedzina medycyny,

nie może ograniczać się do oddziaływań napraw-

czych, czyli terapii, obarczona jest bowiem olbrzy-

mim ładunkiem działań profilaktycznych. Dlate-

go też, jedną z istotniejszych umiejętności, jakie

powinien posiadać lekarz służący dzieciom, jest

znajomość podstaw diagnostyki auksologicznej

oraz orientacja w tendencji zmian zachodzących

w rozwoju dzieci i młodzieży [16, 29].

[1] Szopa J.: Czy tak zwane „normy rozwojowe” mogą być biologicznymi układami odniesienia? [w:] Auksologia a pro-

mocja zdrowia. Red. Jopkiewicz A., Kiel. Tow. Nauk., Kielce 1997, 215-220.

[2] Chrząstek-Spruch H.: Rozwój i osiągnięcia auksologii w Polsce. XXVI Ogólnopolski Kongres Pediatrów, Białystok-Mi-

kołajki, 06-09.06.1999. Sympozjum,1999:1, 28-36.

[3] Cieślik J., Kaczmarek M., Kaliszewska-Drozdowska M.D.: Dziecko poznańskie ‘90. Wyd. Nauk. Bogucki, Poznań 1994.

[4] Waliszko A. et al.: Stan rozwoju fizycznego dzieci szkolnych w Polsce. PAN, Wrocław 1980.

PIŚMIENNICTWO/REFERENCES

16

Praca oryginalna

Endokrynol. Ped., 2/2003;1(2):9-16

17

Witkowska-Sędek: Zmiany biochemicznych markerów obrotu kostnego u dzieci z somatotropinową niedoczynnością przysadki po rozpoczęciu leczenia...

[5] Bielicki T, Szczotka H., Charzewski J.: Zmiany w rozwoju fizycznym młodzieży w Polsce w okresie 1955-1978. Monogr.

Zakł. Antropol. PAN, Wrocław 1981.

[6] Dziecko konińskie. Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży województwa konińskiego. Red. Grabowska J., Wyd. UŁ, Łódź

1998.

[7] Siniarska A.: Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży z kilku wybranych regionów Polski na tle warunków życia rodziny

i pewnych cech biologicznych rodziców. Studies Hum. Ecol., 1994, supl.1, 89-194.

[8] Hulanicka B. et al.: Duże miasto – małe miasto – wieś. Różnice w rozwoju fizycznym dzieci w Polsce. PAN, Wrocław

1990

[9] Charzewski J.: Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Studia i Monogr. AWF, Warszawa

1984.

[10] Łaska-Mierzejewska T, Łuczak E.: Biologiczne mierniki sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce

w latach 1967, 1977, 1987. Monogr. Zakł. Antropol. PAN, 10, Wrocław 1993.

[11] Waliszko A., Wich J.: Zmiany wieku menarchy u dziewcząt wrocławskich w dwudziestoleciu 1966-1987. Mat. i Prace

Antropol., 1980:111, 47-55.

[12] Charzewski J. et al.: Wiek menarchy dziewcząt warszawskich 1986-1997. Wych. Fiz. i Sport 1998:42(1), 61-66.

[13] Charzewski J. et al.: Wiek menarchy dziewczat warszawskich w 1986 roku. Wych. Fiz. i Sport 1989:33(3), 89-94.

[14] Hulanicka B., Kolasa E., Waliszko A.: Dziewczęta z Górnego Śliska. Monogr. Zakł. Antropol., PAN, Wrocław 1994.

[15] Niedźwiecka Z.: Rozwój fizyczny dzieci warszawskich z dobrych warunków środowiskowo-bytowych. Wych. Fiz.

i Sport 1986:30(3), 39-57.

[16] Krawczyński M., Walkowiak J., Krzyżaniak A.: Trend sekularny wysokości i masy ciała dzieci i młodzieży miasta Po-

znania w latach 1880-2000. Ped. Prakt., 2000:8(4), 365-383.

[17] Palczewska L, Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med. Wieku Rozw.,

2001:5, supl. I do nr 2:1-120, IMiDz, Warszawa 2001.

[18] Landsberger D.: Das Wachstum im Alter der Schulpflicht. Arch. Anthropol., 1888:17, 229-264.

[19] Stolarczyk H., Malinowski A., Lorkiewicz W.: Zmiany sekularne rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży w ośrodkach

wielkomiejskich na przykładzie łodzi i Poznania. [w:] Auksologia a promocja zdrowia. Red. Jopkiewicz A., Kiel. Tow.

Nauk., Kielce 1997, 183-202.

[20] Krawczyński M. et al.: Kierunek zmian w rozwoju fizycznym dzieci przedszkolnych w Poznaniu w latach 1970-2000.

Nowiny Lek., 2001:70(10-11), 1120-1130.

[21] Palczewska L, Niedźwiecka Z., Szilagyi-Papowska L, Pawlik K.: Trend sekularny wzrastania dzieci i młodzieży warszaw-

skiej w cupu ostatnich 20 lat. Med. Wieku Rozw., 2000:4(2), 161-176.

[22] Deckert A.: Cechy morfologiczne i sprawność motoryczna studentów w świetle 40-letnich obserwacji. Praca doktor-

ska. AM, Poznań 1999.

[23] Raczek J.: Zdrowie dzieci i młodzieży w świetle przemian sprawności motorycznej. Kronika Higieny Szkolnej i Medy-

cyny na Śląsku i w Zagłębiu, Studio Wyd. „AGAT”, Katowice 1994, 309-316.

[24] Pośpiech J.: Zmiany w rozwoju somatycznym i motorycznym uczniów szkół makroregionu południowego (śliskiego)

w latach 1979-1989. Praca doktorska. AWF, Warszawa 1992.

[25] Przewęda R., Trześniowski R.: Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku 1989. Studia i Monogr.

AWF, Warszawa 1996.

[26] Przewęda R.: 0 zmianach motorycznych w życiu człowieka. PTN KF, Warszawa 1990.

[27] Przewęda R.: Jak zmienia się kondycja fizyczna polskiej młodzieży. Wych. Fiz. i Zdrow., 2002:49(617), 4-9.

[28] Osiński W.: Wielokierunkowe związki zdolności motorycznych i parametrów morfologicznych. Monografie AWF, Po-

znań 1988.

[29] Kopczyńska-Sikorska J.: Miejsce auksologii w promowaniu zdrowia dzieci i młodzieży. [w:] Antropologia a medycyna

i promocja zdrowia. Red. Malinowski A. et al., Wyd. UŁ, łódź 1996:1, 51-57.

[30] Chrzanowska M., Gołab S., Bocheńska Z., Panek S.: Dziecko krakowskie: poziom rozwoju biologicznego dzieci i mło-

dzieży miasta Krakowa. Wyd. Monogr. AWF, Kraków 1988, 34.