PODSTAWOWE POJĘCIA HISTORII SZTUKI

ar

KULTURA

CAŁOKSZTAŁT MATERIALNEGO I DUCHOWEGO DOROBKU LUDZKOŚCI
GROMADZONY, UTRWALANY I WZBOGACANY W CIĄGU JEJ DZIEJÓW,
PRZEKAZYWANY Z POKOLENIA NA POKOLENIE.
W skład tak pojętej kultury wchodzą nie tylko wytwory materialne i instytucje społeczne, ale także
zasady współżycia społecznego, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estetycznych i
moralnych przyjęte w danej zbiorowości i wyznaczające obowiązujące zachowania.

KULTURA DUCHOWA to według tradycyjnych poglądów na kulturę ogół dzieł naukowych,
literackich i sztuki tworzących dorobek ludzkości w danym okresie historycznym.

KULTURA MATERIALNA, ogół dóbr materialnych oraz środków i umiejętności produkcyjno-
technicznych społeczeństwa w danym okresie historycznym.

SZTUKA

Sztuka to dziedzina ludzkiej działalności artystycznej, wyróżniana ze względu na związane z nią
wartości estetyczne. Słowo sztuka jest pochodzenia niemieckiego.
Termin sztuka jest odpowiednikiem łacńskiego ars (od którego pochodzi większość nowożytnych
określeń: włoskie i hiszpańskie arte, francuskie i angielskie art). Łacińskie ars zaś odpowiada
greckiemu techne. Przymiotniki techniczny i artystyczny są tego samego pochodzenia.

DZIEŁO SZTUKI

Władysław Tatarkiewicz

Teorie dzieła dopuszczają różne koncepcje, np.

●

mimetyczną jako sztukę odzwierciedlającą naturę (realizm, naturalizm) lub

●

deformującą naturę, dopuszczane już wg koncepcji starożytnych (np. Arystotelesa).

Znane są koncepcje wykorzystujące rzeczywiste możliwości człowieka, np. gest ręki
(kaligrafia, action painting), lub możliwości technologiczne (sztuka kinetyczna, sztuka

1

SZTUKA JEST ODTWORZENIEM RZECZY, BĄDŹ KONSTRUOWANIEM FORM,
BĄDŹ WYRAŻANIEM PRZEŻYĆ – JEŚLI WYTWÓR TEGO ODTWARZANIA,
KONSTRUOWANIA, WYRAŻANIA JEST ZDOLNY ZACHWYCAĆ, BĄDŹ
WZRUSZAĆ, BĄDŹ WSTRZĄSAĆ.

DZIEŁO SZTUKI JEST ODTWORZENIEM RZECZY, BĄDŹ KONSTRUKCJĄ FORM,
BĄDŹ WYRAŻENIEM PRZEŻYĆ, JEDNAKŻE TYLKO TAKIM ODTWORZENIEM,
TAKĄ KONSTRUKCJĄ, TAKIM WYRAZEM, JAKIE SĄ ZDOLNE ZACHWYCAĆ,
BĄDŻ WZRUSZAĆ, BĄDŹ WSTRZĄSAĆ.

multimedialna) oraz koncepcje abstrakcyjne, nieodtwarzające (abstrakcyjna sztuka).

Koncepcje psychologiczne wskazują na fakt istnienia dzieła jako “przedłużenia myśli i
przeżyć twórcy”.

R. Ingarden i teorie fenomenologiczne określają dzieło sztuki jako przedmiot wytworzony
dzięki intencji artysty, przetwarzającego materię, która stanowi podstawę dzieła. Znaczenia
te nie muszą być w pełni jasne i dopowiedziane, mogą zawierać miejsca potencjalnie
niedookreślone lub treści symboliczne, znakowe, wielowątkowe, które nabierają sensów i są
odczytywane w procesie odbioru dzieła.

PIĘKNO

Jedna z podstawowych kategorii estetyki (nauki o pięknie), pojmowana jako pewien ideał
estetyczny, historycznie ukształtowany i społecznie utrwalony, przyjęty w danej epoce jako
obowiązujący kanon twórczości artystycznej.

Pojęcie piękna w historii estetyki wykazywało ogromną zmienność, wieloznaczność.
Typowe i często spotykane są określenia piękna jako obiektywnej właściwości przedmiotów
(zwłaszcza ich układu), takiej jak np.: harmonia, symetria, proporcja, miara czy ład, swoista
przyjemność wzrokowa lub słuchowa, stosowność lub użyteczność.

W czasach starożytnych i w średniowieczu pojęcie piękna odnoszono głównie do natury, także do
czynów ludzkich (teza o zbieżności piękna i dobra).
W starożytnej Grecji pojęcie piękna było znacznie szersze niż w latach późniejszych. Twierdzono,
że piękno wynika głównie z zachowania proporcji i odpowiedniego układu. Pogląd ten przez wieki
uważany był za najtrafniejszy. Wyznawali go m.in. pitagorejczycy, twierdząc, że piękno polega na
doskonałej strukturze, wynikającej właśnie z proporcji części, harmonijnego ich układu. Dowodzili,
że jest cechą obiektywną. W rozumieniu Arystotelesa pięknem jest wszystko, co wywołuje
pozytywne emocje, zaś Platon uważał, że prawdziwe piękno jest ponadzmysłowe i jest dobrem tak
wielkim jak prawda.
W średniowieczu najpopularniejsze było przekonanie o tym, iż piękno polega na połączeniu z
prawdą i moralnością. Tomasz z Akwinu głosił, iż „ze względu na przyporządkowanie bytu do
duszy w całości, piękne jest to, co ujrzane podoba się”.
Według św. Tomasza z Akwinu są trzy warunki piękna:
1. pełnia, czyli doskonałość rzeczy – pięknem jest to co nie ma skazy
2. proporcja, czyli harmonia – współgranie wszystkich elementów
3. blask

Od końca XVIII w. (Georg Wilhelm Friedrich. Hegl) wystąpiła tendencja, by odnosić piękno
wyłącznie do sztuki, przy czym piękno artystyczne ujmowano zwykle bądź jako idealizację natury
lub jej iluzjonistyczne przedstawienie.

W XIX w. wyodrębniono brzydotę jako osobną kategorię estetyczną, realizującą pewne wartości
artystyczne, np. ekspresję, prawdę artystyczną, niebanalność (dawniej brzydotę określano jako brak
wszelkich wartości, przeciwieństwo piękna).

Współcześnie toczą się spory wokół pojęcia piękna. Z tego względu w dzisiejszej estetyce zamiast
o pięknie mówi się raczej o wartościach estetycznych lub artystycznych.

2

Cyprian Kamil Norwid pisał: „Bo piękno na to jest, by zachwycało”.

ZABYTEK

Obiekt ruchomy lub nieruchomy, a także zespół obiektów lub miejsc, które stanowią świadectwo
epoki albo zdarzenia i mają wartość historyczną naukową, kulturową, artystyczną i z tej racji
podlegają ochronie prawnej.
Do zabytków stosuje się też pojęcie dobra kultury lub pomnik historii.

RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE

Sztuka zdobnicza, sztuka użytkowa, dziedzina sztuk plastycznych obejmująca wytwórczość
przedmiotów użytkowych i dekoracyjnych o charakterze artystycznym.
Do rzemiosła artystycznego zalicza się m.in.: złotnictwo, jubilerstwo, kowalstwo artystyczne,
ludwisarstwo, płatnerstwo, ceramikę artystyczną i szkło artystyczne, meblarstwo, tkactwo,
hafciarstwo, koronkarstwo, introligatorstwo, oraz rzeźbę w kości; na pograniczu rzemiosła
artystycznego i rzeźby znajduje się medalierstwo, a na granicy rzemiosła artystycznego i malarstwa
— witrażownictwo.
Od średniowiecza rzemiosło artystyczne było uprawiane w cechach, w okresie nowożytnym, także
w manufakturach; w XIX w. rozpoczął się proces upadku rzemiosła artystycznego i wypieranie go
przez masową produkcję fabryczną; w 2 pot. XIX w. podjęto jednocześnie świadome próby
odrodzenia rzemiosła artystycznego; wtedy też powstał termin rzemiosło artystyczne. W Polsce do
odnowy rzemiosła artystycznego przyczyniły się: w Krakowie działalność Towarzystwa Polska
Sztuka Stosowana i Warsztatów Krakowskich, w Warszawie spółdzielnia Ład i pracownie ASP.
Współcześnie rzemiosłem artystycznym zajmuje się wielu artystów plastyków.

EPOKA

Okres stanowiący jeden z etapów dziejowych, zbiór ważnych wydarzeń stanowiących o przełomie
w jakiejś dziedzinie.

STYL

Całokształt cech charakterystycznych dla sztuki danej epoki.

KIERUNEK

Okres w sztuce wyróżniający się określonymi cechami. Dotyczy głównie malarstwa i rzeźby.

NURT

Tendencja w kulturze i sztuce wyróżniająca się określonymi cechami.

EPOKĘ w sztuce dzielimy na STYLE lub KIERUNKI z których możemy wyodrębnić określone
NURTY.

3

PODZIAŁ SZTUK PLASTYCZNYCH I RODZAJE SZTUK

SZTUKI PLASTYCZNE
Nazywane też pięknymi, obejmują architekturę, rzeźbę, malarstwo, grafikę, rysunek, rzemiosło
artystyczne ( sztuka użytkowa).

MALARSTWO
Dziedzina sztuk plastycznych w której kolor – traktowany jako główny środek wyrazu – kształtuje
wyodrębnioną płaszczyznę. Obraz powstały z plam barwnych na płaszczyźnie.
Podział ze względu na wielkość i podłoże: fresk, malarstwo tablicowe, sztalugowe, miniatura.
Podział ze względu na tematykę: religijne, dekoracyjne (witraże), historyczne, batalistyczne,
weduty (widoki miast), marynistyczne (morze), groteskowe, iluzjonistyczne, karykatura, iluminacje
(obrazy w księgach ręcznie pisanych), pejzaż, martwa natura (kompozycja różnych przedmiotów;
termin ten wszedł do użycia od XVII w.), obrazy typu vanitas (obrazy tego typu zawsze mówią
poprzez atrybuty o przemijaniu, śmierci).
RZEŹBA
Dzieła trójwymiarowe, nie mające na ogół funkcji użytkowej. Techniki rzeźbiarskie: lepienie, kucie,
odlewanie, snycerka.
Przykłady rzeźb: wolno stojąca (pełna), rzeźby skomponowane ze swym tłem (relief).
GRAFIKA
Obejmuje techniki pozwalające na powielanie rysunku. Jej właściwym dziełem jest odbitka z płyty
graficznej. Sztuka najbardziej związana z codziennym życiem człowieka ( plakaty, etykiety,
banknoty, obwoluty, czasopisma, fotografie, zaproszenia itp.). Rozróżnia się 3 rodzaje grafiki
warsztatowej:
ryt wypukły- drzeworyt,
ryt wklęsły- miedzioryt, staloryt,
druk płaski- litografia.
Sześć pierwszych prac podpisuje artysta, to oryginały; są droższe od kolejnych odbitek.

RYSUNEK
Dziedzina sztuk plastycznych, pokrewna malarstwu i grafice dzięki podobnemu podłożu i często
technice. W rysunku akcent położony jest na walory linearne (choć w wielu rysunkach
akcentowany jest światłocień).

ARCHITEKTURA
Sztuka i umiejętność artystycznego kształtowania budowli. Wyróżnia się architekturę grobową,
sakralną, świecką (np. Pałace, domy), użyteczności publicznej (akwedukty, teatry itp.),
przemysłową.

4

CHRONOLOGIA DZIEJÓW SZTUKI

PREHISTORIA:
Paleolit, mezolit, neolit, epoka brązu i żelaza

STAROŻYTNOŚĆ:
Sztuka Starożytnej Mezopotamii
Sztuka Starożytnego Egiptu
Sztuka Morza Egejskiego
Sztuka Starożytnej Grecji
Sztuka Etrusków
Sztuka Starożytnego Rzymu.
Sztuka wczesno-chrześcijańska

ŚREDNIOWIECZE:
Sztuka bizantyjska i ruska
Sztuka Islamu
Sztuka wczesnośredniowieczna (merowińska, karolińska, ottońska)
Styl romańska
Styl gotycki
(Styl Międzynarodowy i protorenesans)

NOWOŻYTNOŚĆ:
Renesans
Manieryzm
Barok
Rokoko
Klasycyzm

NOWOCZESNOŚĆ:
Klasycyzm (XIX w.)
Romantyzm
Akademizm
Eklektyzm i style historyczne w architekturze

5

Szkoła z Barbizon i Prerafaelici
Realizm
Impresjonizm
Postimpresjonizm
Symbolizm
Sztuka secesji

WSPÓŁCZESNOŚĆ:
SZTUKA II poł. XX w.
Fowizm
Ekspresjonizm
Kubizm
Futuryzm
Początki sztuki abstrakcyjnej
Dadaizm
Surrealizm
Modernizm w architekturze (1920-1970)

WSPÓŁCZESNOŚĆ:
SZTUKA II poł. XX w.
Ekspresjonizm abstrakcyjny
Nurt figuratywny w sztuce ok. poł. XX w. (realizm w sztuce państw totalitarnych,
„Nowa Rzeczowość” )
Pop-art
Land art i arte povera, minimal-art, kinetyzm, op-art, konceptualizm
Hiperrealizm
Nowe środki wyrazu i nowe media w sztuce XX w. (happening, fluxus, performance)
„Anything goes”: wszystko można–sztuka lat 80 i 90 XX w.
Architektura nowoczesna 2 poł. XX w

Sztuka polska po II Wojnie Światowej

6

ŚRODKI FORMALNI DZIEŁA SZTUKI

architektura

rzeźba

malarstwo

plan

temat

temat

kompozycja

bryła

kompozycja

faktura

kompozycja

faktura

dekoracja

faktura

perspektywa

kolor

światłocień

Plan - rzut budynku z góry

Kompozycja (compositio - złożenie) - sposób powiązania elementów formalnych dzieła tak,
by tworzyły całość
Schemat kompozycyjny - stały układ poszczególnych elementów.
Rodzaje kompozycji:

–

zamknięta

–

otwarta

–

zwarta

–

luźna

–

statyczna

–

dynamiczna

–

diagonalna

–

symetryczna

–

asymetryczna

–

piramidalna

Faktura - sposób ukształtowania powierzchni dzieła (malarskiego, graficznego, rzeźbiarskiego,
rzemiosła art. muru) zależny od charakteru tworzywa, techniki i narzędzi oraz stylu. W malarstwie
to sposób nakładania farb. Faktura może być:

–

szorstka

–

gładka

–

impastowa

impast - grube, wypukłe nałożenie farby

kolor lokalny - barwa właściwa przedmiotom/postaciom nie zmieniona przez otoczenie
barwy ciepłe - czerwień, żółć i sąsiadujące,
barwy zimne - zieleń, niebieski i sąsiadujące.
gama barwna - zespół barw w obrazie. Rozróżnia się wąską i szeroką gamę barw.
Gama monochromatyczna - kompozycja oparta wyłącznie na różnych odcieniach jednej
barwy.
Dominanta kolorystyczna - plama barwna od której zależą, inne.

7

KOMPOZYCJA

Obraz, bez względu na to jaką techniką jest wykonany i czy jest podobny lub niepodobny do świata
rzeczywistego - to jednak zawsze musi być w jakiś przemyślany sposób uporządkowany,
skomponowany. Nie ma dwóch obrazów skomponowanych jednakowo, a nawet podobnie, ale są
pewne zasady komponowania plam tworzących obraz.

Zasada równowagi

Zasada symetrii

Zasada rytmu

Kompozycja otwarta

Kompozycja zamknięta

Statyka i dynamika

ZASADA RÓWNOWAGI TO:
zasada, która stoi na straży porządku w dziele sztuki. Pilnuje, żeby w układzie brył i plam barwnych
nie zapanował chaos.
Równowaga w obrazie to jakby waga, której odważnikami są plamy różniące się wielkością oraz
,,ciężarem” swoich kolorów. Kolory gorące wydają nam się ,,cięższe” od kolorów chłodnych, a
ciemne - ,,cięższe” od jasnych.

W obrazie -Kobiety na plaży- artysta Massimo Campigli zrównoważył ciężar dwóch postaci po
prawej stronie obrazu, znacznie większą od tamtych postacią w żółtej sukni po stronie lewej.
,,Ciężar” plamy parasolki równoważy plama łódki o tej samej barwie.

ZASADA SYMETRII TO:

zasada, która pozwala uzyskać kompozycję idealnie zrównoważoną.
Zatem kompozycja symetryczna to taka, której obie połowy, po dwóch stronach osi, są takie same

lub bardzo do siebie podobne.

W sztuce z kompozycją symetryczną spotykamy się nieczęsto. Idealnym przykładem takiej
kompozycji są więc wycinanki, w których obie połówki po obu stronach osi są identyczne.

8

ZASADA RYTMU TO:

powtarzanie się pewnych zjawisk: dźwięków albo form w regularnych odstępach - w czasie albo

w przestrzeni.

Rytm w kompozycji - to powtarzanie się takich samych lub podobnych plam, kresek lub brył w
pewnych określonych odstępach.

KOMPOZYCJA OTWARTA TO:

taka, której oś nie jest wyraźnie zaznaczona, a granice obrazu ,,odcinają”
ciąg dalszy, który możemy sobie wyobrazić, często przecinają one po
prostu rzeczy czy postaci umieszczone na brzegach obrazu.
Tak namalowana jest większość pejzaży.

W obrazie Leona Wyczółkowskiego pokazany jest wycinek krajobrazu,
który przed oczami malarza rozciągał się dalej w lewo i prawo, ale został
jakby odcięty granicami obrazu. Nie ma też niczego, co by wyraźnie

zaznaczało oś obrazu.

KOMPOZYCJA ZAMKNIĘTA TO:
taka, która w całości ,,mieści się” na obrazie, nie ma swojego (niewidocznego) dalszego ciągu poza
jego granicami i której oś można łatwo wyznaczyć.

Jako przykładem posłużmy się jednym z portretów Hansa Holbeina.
Cała kompozycja obrazu skupiona jest wokół osi przebiegającej przez postać i
w całości zamyka się w polu obrazu.

STATYKA I DYNAMIKA TO:
BEZRUCH I RUCH Kompozycja statyczna jest
oparta na układach pionowych i poziomych. Wyraża
spokój, bezruch, trwałość, niezmienność.

9

ANALIZA DZIEŁA SZTUKI

Analiza treści

•

autor

•

tytuł

•

data powstania

•

dziedzina plastyczna:

•

malarstwo (portret, pejzaż, martwa natura, malarstwo rodzajowe, malarstwo
batalistyczne, malarstwo historyczne; technika malarska: olej, akwarela, gwasz,
tempera, akryl, fresk, enkaustyka, na szkle, mozaika, witraż)

•

rzeźba (pomnik, popiersie, dekoracja architektoniczna, płaskorzeźba, pełna, sakralna,
nagrobkowa, pomnikowa, wolnostojąca, architektoniczna, w drewnie, w metalu, w kości,
przedstawiająca, figuratywna, abstrakcyjna)

•

grafika (techniki wklęsłe: miedzioryt, akwaforta, akwatinta, sucha igła; techniki wypukłe:
drzeworyt, gipsoryt, linoryt; techniki płaskie: litografia, monotypia; artystyczna, użytkowa)

•

architektura (obronna, pałacowa, dworska, sakralna, sepulkralna - grobowcowa)

Analiza formalna dzieła sztuki

•

kompozycja ( statyczna, dynamiczna, otwarta, zamknięta, symetryczna, asymetryczna,
równoważna, rytmiczna)

•

barwa (podstawowe, pochodne, ciepłe, zimne, czyste, złamane)

•

linia

•

kontrast (pionów i poziomów, czerni i bieli, barw ciepłych i zimnych, barw czystych i
złamanych)

•

faktura (gładka, szorstka, impastowa, błyszcząca, matowa, ziarnista i in.)

•

światło (ostre, rozproszone, ukierunkowane i in.)

•

przestrzeń i perspektywa (pasowa, rzędowa, intencjonalna, zbieżna renesansowa linearna,
kulisowa, żabia, z lotu ptaka - topograficzna, barwna- malarska - powietrzna)

10