UNIA EUROPEJSKA

STUDIA POLITYCZNE NR 30

KONRAD SZOCIK

Uniwersytet Jagielloński

CZŁONKOSTWO POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ

JAKO WYRAZ REALIZACJI

IDEI OŚWIECENIOWYCH

Poland’s membership of the European Union as an Expression

of the Fulfi lment of Enlightenment Concepts

The European Union fulfi ls the philosophical concepts formulated in the

European thinking of the 17th and 18th centuries. The importance of the
freedom and autonomy of the individual, given prominence in the postulates
of numerous philosophers of the Enlightenment, fi rst and foremost
in respect of religion and the state, constitutes the European Union’s
conceptual foundation. Other aspects which attest to this connection are
secularisation, inspired by the notion of tolerance and the freedom of each
and every individual, and the emphasis accorded the crucial relevance of
science and technology. In acceding to the European Union, Poland had
both to accept and unceasingly put into practice its supreme ideas, which
were inspired by the philosophical refl ections of the Enlightenment.

WSTĘP

Unia Europejska, chociaż jest strukturą polityczną, regulowaną

przez zespół określonych norm prawnych, stanowi wyraz pewnych,
uprzednich wobec nich, wartości i idei. Nurtem myślowym, który
w największym stopniu wpłynął na kształt idei obecnie realizowa-
nych w Unii Europejskiej, jest fi lozofi a Oświecenia. Dlatego Unię mo-
żemy postrzegać jako organizację realizującą postulaty sformułowane
przez oświeceniowych myślicieli. Jeżeli jej funkcjonowanie jest wy-

Access via CEEOL NL Germany

324

Konrad Szocik

znaczane przez idee Oświecenia, każde państwo starające się o przy-
należność do tej struktury musi zaakceptować, a następnie realizo-
wać te idee. Nie ulega wątpliwości, że Polska, stając się członkiem,
a tym bardziej przewodnicząc w ramach prezydencji Radzie Unii Eu-
ropejskiej, zaakceptowała i wprowadza oświeceniowy projekt ideowy.

Unia Europejska, a tym samym Polska jako jej integralna część,

w swojej działalności kierują się ideami fi lozofi cznymi wypracowa-
nymi przez myślicieli osiemnastowiecznego Oświecenia. Zapowiedź
oświeceniowej rewolucji myśli zauważyć można już w XVII wieku,
w koncepcjach fi lozofi cznych René Descartes’a, Benedykta Spinozy,
Pierre’a Bayle’a czy Thomasa Hobbesa, dostrzegających błędność tra-
dycyjnych idei religijnych i politycznych

1

. W artykule zwrócimy uwa-

gę na najważniejsze elementy oświeceniowego projektu i ich wpływ
oraz stałą aktualność w funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Przy oka-
zji warto podkreślić, że jej ideowym fundamentem nie są żadne idee
religijne, ale zsekularyzowana fi lozofi a nowożytna, często ateistycz-
na, a na pewno areligijna, która wyrosła z krytyki religii.

Analizując działalność polityczną Polski czy Unii Europejskiej,

często zapominamy, że podstawą każdej decyzji jest określony Welt-
anschauung, który generuje podejmowane decyzje i ogranicza za-
kres możliwości. Dotyczy to nie tylko problematyki bioetycznej i ety-
ki publicznej, w których konfl ikt między Weltanschauung religijnym
a oświeceniowym, przyjętym przez Unię, jest być może najbardziej
widoczny. Wpływ idei fi lozofi cznych, stanowiących podstawę poli-
tyki, jest obecny w każdej aktywności politycznej. Funkcjonujący
w Unii Europejskiej, oparty na zsekularyzowanej fi lozofi i Oświece-
nia, Weltanschauung zawiera charakterystykę człowieka i obywatela
jako jednostki wolnej, niezależnej, której życie, wolność i własność
są najwyżej cenionymi wartościami. Tych wartości, integralnie przy-
sługujących każdemu obywatelowi, nie można poświęcić dla żadnej,
rzekomo nadrzędnej wartości, jaką może stać się Bóg, życie nadprzy-
rodzone, polityczna dyktatura, czy jakiekolwiek idee religijne bądź
świeckie

2

. Co istotne, te niezbywalne prawa każdego obywatela doty-

czą wszystkich ludzi, niezależnie od przekonań politycznych, religij-
nych, czy orientacji seksualnej. Unia Europejska może bronić war-
tości osoby jedynie na podstawie przyswojenia określonej fi lozofi i,
która najwyżej ceni człowieka i jego prawa, a nie abstrakcyjne i nie-

1

J. Israel, A Revolution of the Mind. Radical Enlightenment and the Intellectual Origins

of Modern Democracy, Princeton 2010, s. 1–2.

2

J. Israel, A Revolution of the Mind..., s. 125–127.

325

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

jasne idee. Ideową podstawą Unii, kształtującą jej działalność i roz-
wój, jest fi lozofi a Oświecenia.

Zamierzeniem artykułu jest przedstawienie głównych i podsta-

wowych elementów fi lozofi i Oświecenia jako ideowych fundamentów
Weltanschauung Unii Europejskiej, który wpływa na kształt stano-
wionego prawa, a następnie tworzy określony model społeczny i kul-
turowy. W tym celu zwrócimy uwagę na wybrane aspekty koncepcji
fi lozofi cznych Oświecenia, które mogą mieć zastosowanie praktyczne
przede wszystkim w odniesieniu do problematyki prawnej i etycznej.
Znajomość dziedzictwa myśli oświeceniowej pozwoli dostrzec ogrom-
ny wpływ postulatów fi lozofów XVII i XVIII wieku na prawno-kulturo-
wą praktykę Unii Europejskiej.

Przedmiotem naszej analizy będą propozycje fi lozofi czne opraco-

wane przez czołowych prekursorów Oświecenia, Descartes’a i Spi-
nozę, a także wybrane zagadnienia, stworzone i rozwijane przez fi -
lozofów oświeceniowych Anglii, Francji i Niemiec. Odniesiemy się do
badań wybitnych teoretyków historii idei, takich jak Jonathan Israel,
Cornelio Fabro, Paul Hazard czy Isaiah Berlin. Przedstawiając proble-
matykę religijną w perspektywie zmian sekularyzacyjnych, zagadnie-
nia tolerancji oraz wolności religijnej, a przede wszystkim idei pań-
stwa zsekularyzowanego, neutralnego światopoglądowo, która jest
fundamentalną ideą Unii Europejskiej, sięgniemy do prac m.in. Jose
Casanovy, Jürgena Habermasa czy Ernsta Troeltscha. Przedstawio-
na przez nich teoria sekularyzacji odwołuje się do idei tolerancji reli-
gijnej stworzonej w okresie wczesnego Oswiecenia m.in. przez Johna
Locke’a i Spinozę.

PODSTAWY OŚWIECENIOWEGO WELTANSCHAUUNG

I ICH ZASTOSOWANIE W FUNKCJONOWANIU

UNII EUROPEJSKIEJ

Od czasu formalnego zakończenia epoki Oświecenia w drugiej

połowie XVIII wieku podstawowe idee tego nurtu wielokrotnie kwe-
stionowano, wskazując na inne niż racjonalne aspekty ludzkiego
funkcjonowania. Jednym z najpopularniejszych zarzutów jest za-
kwestionowanie sensowności i użyteczności idei postępu. Inna uwa-
ga dotyczy podkreślania roli religii, zwłaszcza w kontekście proble-
mów związanych z uzasadnieniem etyki bez odniesienia do idei Boga.
Wreszcie, najpoważniejszym zarzutem jest niesłuszne oskarżanie idei

326

Konrad Szocik

oświeceniowych o doprowadzenie do powstania dwudziestowiecznych
totalitarnych ideologii

3

.

Podawanie w wątpliwość optymistycznej wiary i zaufania do czło-

wieka i społeczeństwa, kierowanych dynamicznym rozwojem nauki
i techniki, cechujące oświeceniowy model rzeczywistości, współistnie-
je z całkowitą realizacją tych postulatów na poziomie rządów wielu
państw i struktur politycznych, szczególnie Unii Europejskiej. Cechą
wyróżniającą współczesność jest technokratyczny charakter państw,
które funkcjonują zgodnie z oświeceniowymi ideami prymatu nauki
i techniki oraz ideą stałego postępu. Jeżeli nawet na poziomie fi lozo-
fi czno-kulturowym powyższe idee, zwłaszcza idea przyznająca rozu-
mowi nadrzędną rolę, są kwestionowane na płaszczyźnie politycznej,
szczególnie w polityce Unii Europejskiej, stanowią fundament jej ak-
tywności.

Jedną z najsłynniejszych i najlepiej oddających istotę Oświece-

nia defi nicji jest twierdzenie Immanuela Kanta interpretujące ruch
oświeceniowy jako „wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą po-
padł z własnej winy”

4

. Zasadniczym hasłem Oświecenia jest wezwa-

nie Horacjusza Sapere Aude – „Miej odwagę posługiwać się własnym
rozumem”. Kant jako przyczyny przedoświeceniowej „niepełnoletno-
ści” człowieka wskazywał lenistwo i tchórzostwo

5

. Postulat używania

rozumu jest ściśle związany z ideą wolności. Wolne, nieskrępowane
autorytetami i tradycją posługiwanie się rozumem powinno, zdaniem
Kanta, rozpocząć się od wyzwolenia od przesądów, przede wszystkim
religijnych i politycznych. Unia Europejska umożliwia realizację poli-
tycznych ideałów Kanta podkreślającego ważność ustanowienia neu-
tralnej przestrzeni publicznej, w której instytucje polityczne nie pro-
mują żadnego Weltanschauung, najwyżej ceniąc wolność sumienia
każdego obywatela

6

. Praktyczną konsekwencją oświeceniowej idei

wolności obywatelskiej jest możliwość krytycyzmu wobec ustalone-
go porządku religijnego, politycznego czy społecznego

7

. Sto lat przed

Kantem John Locke uważał odpowiednie kierowanie się rozumem
za gwarancję szczęśliwego i poprawnego życia

8

. Dla nurtu oświece-

niowego wolne posługiwanie się rozumem miało mieć wymiar pub-

3

I. Berlin, Pod prąd. Eseje z historii idei, przeł. T. Bieroń, Poznań 2002, s. 65–68.

4

I. Kant, Co to jest Oświecenie?, przeł. A. Landman, w: T. Kroński, Kant, Warszawa

1966, s. 164.

5

Ibidem, s. 164.

6

Ibidem, s. 171.

7

Ibidem, s. 172.

8

J. Locke, myśli o wychowaniu, przeł. M. Heitzman, Warszawa 2002, s. 21.

327

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

liczny i praktyczny dotyczący społeczeństwa, wykształcenia narodu,
powszechnego nauczania wszystkich jednostek

9

.

Technokratyczny charakter Unii Europejskiej, akcentującej zna-

czenie rozwoju naukowego i technicznego, chronologicznie został po-
przedzony industrializacją i bogaceniem się Wielkiej Brytanii w XVIII
wieku. Przemysłowy rozwój zakorzeniony był w ideach naukowo-fi lo-
zofi cznych, m.in. w myśli geometrycznej i fascynacji nią jako schema-
tem analizowania i przekształcania rzeczywistości. Znamienną cechą
brytyjskiej fi lozofi i, podobnie jak nieco później francuskiej, jest rezyg-
nacja w XVIII wieku z wysoce abstrakcyjnych rozważań metafi zycz-
nych na rzecz problematyki praktycznej, etycznej, politycznej i spo-
łecznej towarzyszących równoczesnemu rozwojowi przemysłowemu

10

.

Ten zwrot ku dynamicznemu rozwojowi technicznemu i przemysło-
wemu związany był z ogólnym zwrotem Oświecenia ku człowiekowi.
Industrializacja miała ulepszyć życie człowieka, który stał się cen-
trum myśli oświeceniowej, zastępując dotychczas najwyższą wartość,
Boga

11

. Dlatego naturalną konsekwencją i oczywistym wymogiem tej

rewolucji w hierarchii wartości stała się sekularyzacja europejskiego
Weltanschauung, który musiał zostać dostosowany do intensywnego
rozwoju i koncentracji na rzeczywistości społeczno-materialnej

12

.

W epoce Oświecenia powstają nauki poświęcone człowiekowi, któ-

ry stał się przedmiotem wieloaspektowych badań. Radykalne Oświe-
cenie, koncentrujące się na wartościach równości i demokracji, zapo-
czątkowało nurt myślowy stanowiący istotę rzeczywistości społecznej
i politycznej Unii Europejskiej. Jonathan Israel jako idee stanowiące
istotę radykalnego Oświecenia wymienia następujące zasady: (1) de-
mokrację, (2) równość pod względem płciowym i rasowym, (3) pry-
watną wolność dotyczącą stylu życia, (4) całkowitą wolność myśli
i prasy, (5) sekularyzację w zakresie prawa publicznego i edukacji,
polegającą na pozbawieniu instytucji religijnych wpływu na te sek-
tory życia publicznego oraz (6) sekularyzację rozumianą jako admi-
nistracyjne oddzielenie państwa i Kościoła

13

. Identyczne zasady sta-

9

I. Kant, Spór fakultetów. Wznowione pytanie czy rodzaj ludzki stale zmierza ku temu,

co lepsze? Fragment krakowski, fragment królewiecki, przeł. M. Żelazny, Nowa Wieś 2003,
s. 141.

10

C. Fabro, introduzione all’ateismo moderno, Roma 1964, s. 213–214.

11

P.L. Berger, Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, przeł. W. Kur-

dziel, Kraków 1997, s. 153.

12

K. Dobbelaere, Sekularyzacja. Trzy poziomy analizy, przeł. R. Babińska, Kraków

2008, s. 49–52.

13

J. Israel, A Revolution of the Mind..., s. vii–viii.

328

Konrad Szocik

nowią podstawę funkcjonowania Unii Europejskiej i punkt wyjścia
do stanowienia prawa, o czym świadczy faktyczny pluralizm świa-
topoglądowy i kulturowy oraz demokratyczne, promujące równość
wszystkich obywateli procedury. Praktyczną korzyścią o olbrzymim
znaczeniu, generowaną przez prawne umocowanie tych oświecenio-
wych idei, jest możliwość pokojowego współistnienia ludzi reprezen-
tujących różne koncepcje światopoglądowe, rasy, narody itp., szanu-
jących swoje człowieczeństwo. Historia Europy, nie tylko nowożytnej
epoki wojen religijnych, ale także XX wieku pokazuje, że te unijne
gwarancje wcale nie są oczywiste i naturalne, lecz stanowią efekt
długotrwałych, fi lozofi cznych i prawnych starań.

Zmiana paradygmatów w fi lozofi i jest znamiennym, ale nie jedy-

nym przykładem tej rewolucji myśli. Polityka Unii Europejskiej jest
rezultatem oświeceniowej idei sekularyzacji myśli i nauki, powiąza-
nej z Lockowskim przekonaniem o konieczności zakorzenienia teo-
rii w doświadczeniu i służenia mu. Oświecenie umożliwiło, poprzez
odpowiednią zmianę teoretycznej podstawy, wdrażanie praktycznych
projektów społecznych i politycznych służących rozwojowi jednost-
ki i społeczeństwa. Istotę różnicy między projektem oświeceniowym
a dotychczasowym, teistycznym i religijnym Weltanschauung, stano-
wi zniesienie podporządkowania człowieka zewnętrznym instancjom,
czyli Bogu, reprezentowanemu przez instytucje religijne, oraz wła-
dzy absolutnej, powołującej się na boską legitymizację

14

. Oczywiście,

zmiana warunków ludzkiego życia wskutek oświeceniowej rewolu-
cji nie była ani powszechna, ani natychmiastowa, jednak kluczową
rolę w historii idei stanowi modyfi kacja paradygmatu z teistycznego,
ukierunkowanego na Boga, na zsekularyzowany i ateistyczny, skon-
centrowany na człowieku.

Znamienną cechą Oświecenia jest krytyka dotychczasowej tra-

dycji intelektualnej, fi lozofi cznej, religijnej i politycznej. Oświecenie
poddało krytyce idee religijne i teologiczne; zanegowało ideę podpo-
rządkowania jednostki władzy i autorytetowi zarówno państwowemu,
jak religijnemu; zanegowało sensowność związanych z religijnym
Weltanschauung systemów metafi zycznych, abstrakcyjnych i deduk-
cyjnych, nieweryfi kowalnych empirycznie

15

. Walka z przesądami i za-

14

F. Adamski, Secolarizzazione della cultura. Interpretazioni teoriche e conseguenze

pratiche, w: Rassegna di Pedagogia. Pädagogische Umschau, 4 Ottobre. Dicembre 1985,
Pisa, s. 254–255.

15

P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku od Monteskiusza do Lessinga, przeł.

H. Suwała, Warszawa 1972, s. 72–79.

329

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

bobonami, znamienna dla wielu fi lozofów Oświecenia, wynikała ze
zgubnego społecznie wpływu nieuzasadnionych naukowo twierdzeń.
Gotthold Ephraim Lessing jak główny cel Oświecenia wymieniał ko-
nieczność zminimalizowania oddziaływania trzech głównych typów
różnic między ludźmi – różnic religijnych, narodowościowych i stano-
wych. Zdaniem Lessinga, szkodliwość tych podziałów w obrębie ludz-
kości wynika z opartego na przesądzie przekonania o wyjątkowości
i bezkrytycznym stosunku do własnych wierzeń religijnych, pocho-
dzenia etnicznego i przynależności klasowej

16

.

Teoretycy Oświecenia zwracali uwagę na konieczność zmodyfi ko-

wania struktury politycznej i społecznej, na przeszkodzie której znaj-
dowały się oparte na tradycji i autorytecie koncepcje metafi zyczne,
religijne i świeckie. Dlatego punktem wyjścia fi lozofi i oświeceniowej
stała się krytyka teologicznej metafi zyki i dążenie do uniezależnienia
ludzkiego umysłu od ograniczeń pozaracjonalnych autorytetów, opie-
rających się na posłuszeństwie i nakazie. Nową instancją, która za-
stąpiła zanegowaną religię i teologię, stała się ludzka wiedza, nauka
i rozum, które były siła sprawczą umożliwiającą postęp gospodarczy
i techniczny.

Grupą społeczną będąca nośnikiem tych idei była burżuazja, wal-

cząca o własną, społeczno-prawną emancypację. Narzędziem słu-
żącym rozwojowi tej warstwy społecznej nie była przemoc ani ideo-
logie odwołujące się do sfery nadprzyrodzonej, lecz idee odwołujące
się do wartości ludzkiego rozumu, doświadczenia i eksperymentu
naukowego, a także opracowanie odpowiedniego modelu edukacji
i wychowania oraz kapitalistycznych stosunków gospodarczych

17

.

Francuscy Lumieres czerpali idee z rozwijającej się burżuazji angiel-
skiej, które następnie przyswajane były przez burżuazję francuską.
Francuskie mieszczaństwo, dążąc do realizacji swoich postulatów
społecznych, politycznych i gospodarczych, potrzebowało narzędzi
intelektualnych w postaci stale rozwijającej się nauki, wiedzy oraz
zsekularyzowanej fi lozofi i

18

. Religia stała się pierwszym przedmiotem

krytyki ze względu na wspieranie systemu feudalnego, z którym bur-
żuazja prowadziła walkę o wolność myśli, jak również o uzyskanie
praw politycznych i ekonomicznych. Ekonomiczna, polityczna i świa-
topoglądowa potęga Kościoła, wspierająca monarchię absolutną, była

16

J. Israel, A Revolution of the Mind..., s. 72.

17

J. Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns, t. I, Frankfurt am Main 1988,

s. 338.

18

J. Israel, A Revolution of the Mind..., s. 206.

330

Konrad Szocik

naturalnym przeciwnikiem nowych idei. Dlatego kluczowe znaczenie
dla rozwoju Oświecenia odgrywało, i nadal odgrywa, zakwestionowa-
nie Weltanschauung religijnego i teistycznego oraz uczynienie cen-
trum, zamiast Boga i życia nadprzyrodzonego, człowieka, jego praw
i doskonalenia życia doczesnego. Monarchia absolutna opierała się
na określonych podstawach fi lozofi cznych i religijnych, dlatego za-
kwestionowanie fundujących ją przesądów stanowiło punkt wyjścia
dla Lumières, o czym już w XVII wieku wiedzieli tacy myśliciele, jak
m.in. Bayle, Hobbes czy Spinoza. Oświeceniowa fi lozofi a, odwołująca
się m.in. do matematyki i przyrody, miała stać się teoretyczną pod-
stawą nowego porządku prawnego, politycznego i społecznego, zastę-
pując dotychczasową metafi zykę i teologię

19

.

Unia Europejska, przyjmując określone normy prawne i okre-

ślając cele swojego działania, realizuje racjonalistyczny, empiryczny
i naturalistyczny Weltanschauung opracowany przez czołowych my-
ślicieli przede wszystkim osiemnastowiecznego Oświecenia, ale mają-
cego swoich prekursorów już w XVII wieku, zwłaszcza w fi lozofi i René
Descartes’a i Benedykta Spinozy, których można oceniać jako myśli-
cieli wczesnego Oświecenia.

WPŁYW FILOZOFII RENÉ DESCARTES’A

Znaczenie Descartes’a polega na oddzieleniu wiedzy i nauki od me-

tafi zyki poprzez zastosowanie zasady immanentyzmu, poszukiwanie
idei jasnych i wyraźnych, sceptycyzm metodyczny, które składały się
na, mającą zagwarantować pewność, nową metodę fi lozofowania

20

.

Nauka miała mieć praktyczny charakter, dlatego kolejną decyzją było
wyłączenie teologii z zakresu przyrodoznawstwa. Istotne znaczenie
odegrała mechanistyczna koncepcja rzeczywistości. Wielki wpływ po-
glądów Descartes’a na francuskie Oświecenie najdobitniej potwier-
dzają świadectwa inspirowanych przez niego fi lozofów. Zarówno Denis
Diderot, który porzucił deizm na rzecz ateizmu pod wpływem karte-
zjańskiej fi zyki, jak również Paul Henri D’Holbach, czołowy reprezen-
tant ateizmu materialistycznego, podkreślają ateistyczne implikacje
głoszonych przez Descartes’a twierdzeń o samowystarczalności materii
wprawionej w ruch i kierowanej przez własne, autonomiczne prawa

21

.

19

M. Horkheimer, T.W. Adorno, Dialektyka Oświecenia, przeł. M. Łukasiewicz, War-

szawa 1994, s. 40–41.

20

D. Garber, La physique metaphysique de Descartes, Paris 1999, s. 54–60.

21

C. Fabro, Introduzione all’ateismo..., s. 344.

331

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

Jedną z konsekwencji przyjętego dualizmu jest uniezależnienie

ciała od duszy, które podobnie jak cała materia jest autonomiczną
„maszyną” niepotrzebującą do swojej aktywności jakichkolwiek czyn-
ników duchowych

22

. Kartezjański dualizm metafi zyczny położył pod-

waliny pod rozwój z jednej strony materializmu jako naturalizmu
ateistycznego, a z drugiej idealizmu jako antropologizmu ateistyczne-
go

23

. Skoncentrowanie się na materii jako jedynej instancji bytowej

cechuje przede wszystkim fi lozofów francuskiego Oświecenia, zwłasz-
cza La Mettriego, Helwecjusza, Holbacha, Diderota i Mesliera, ekspo-
nujących kartezjańską niezależność i samowystarczalność materii

24

.

Filozofi a Descartes’a wywarła potężny wpływ na ukształtowanie się
oświeceniowego racjonalizmu, dlatego podwaliny Unii Europejskiej
są w pierwszej kolejności kartezjańskie, a w drugiej oświeceniowe.

ZNACZENIE POGLĄDÓW BENEDYKTA SPINOZY

Wiele idei fi lozofi cznych Oświecenia nie powstałoby bez fi lozofi i

Benedykta Barucha Spinozy. Obok Spinozy jako prekursorów Oświe-
cenia należy wymienić m.in. Francisa Bacona, René Descartes’a,
Pierre’a Bayle’a, Thomasa Hobbesa, Edwarda Herberta of Cherbu-
ry. Nie ma sensu przytaczanie doskonale znanych poglądów Spino-
zy. Należy natomiast podkreślić, że osiemnastowieczne, radykalne
Oświecenie miało spinozjański charakter. Wpływ Spinozy polegał
przede wszystkim na formułowaniu następujących tez: (1) uznaniu
prymatu rozumu, który funkcjonował jako ostateczne kryterium
rozstrzygające zarówno w wymiarze życia praktycznego, jak i teore-
tycznego; (2) wynikającym z niego wyraźnym uniezależnieniu etyki,
fi lozofi i i nauki od teologii i religii; (3) ideach wolności i równości rea-
lizowanych za pomocą koncepcji zsekularyzowanego państwa

25

. Tym

samym istotą radykalnego Oświecenia nie był antyklerykalizm czy
ateizm, lecz eksponowanie wartości wolności myśli i ekspresji oraz
wskazywanie na ustrój demokratyczny jako najlepszą formę sprawo-
wania władzy

26

.

22

R. Descartes, Traite de l’homme, w: Le monde, L’homme, éditions du Seuil, collection

Sources du Savoir, Paris, Seuil 1996, s. 201.

23

C. Fabro, Introduzione all’ateismo..., s. 343.

24

Ibidem, s. 346.

25

J. Israel, A Revolution of the Mind..., s. 20–21.

26

Ibidem, s. 20–21.

332

Konrad Szocik

Te wszystkie postulaty można odnaleźć w twórczości Spinozy,

który, mając na uwadze bezpieczeństwo i pokój społeczny, postu-
lował zdystansowanie się wobec generujących konfl ikty i przemoc
czynników religijnych, wskazując tym samym na priorytet sfery du-
cha i jednostkowej religijności nad formami zewnętrznego kultu re-
ligijnego, pozbawionymi jakiejkolwiek teologicznej i eschatologicznej
wartości. Jednak krytyczna refl eksja nad teoriami religijnymi i spo-
łeczno-politycznymi stanowiła jeden z dwóch głównych fi larów jego
poglądów. Innym źródłem, bardziej pierwotnym, umożliwiającym
zakwestionowanie dotychczasowych idei religijnych i politycznych,
jest monistyczna idea substancji, wskazująca Boga = Naturę jako
pełnię całej istniejącej rzeczywistości

27

. Bez takiej podstawy metafi -

zycznej trudno byłoby utrzymać wiele radykalnych tez. Postulując
ideał społeczeństwa pokojowego, wolnego od konfl iktów i przemocy,
Spinoza wskazywał na konieczność interioryzacji powszechnego pra-
wa miłości bliźniego, która dokonała się za pośrednictwem naucza-
nia Jezusa

28

. Krytykował natomiast formę funkcjonującą w państwie

żydowskim, które utożsamiło własne prawo cywilne z zewnętrznym
prawem boskim, wymagającym stałego potwierdzania i udowadnia-
nia, a przede wszystkim wymagającym bezwarunkowego posłuszeń-
stwa od członków społeczności

29

.

Metafi zyka Spinozy ilustruje praktyczne znaczenie przyjętych za-

łożeń fi lozofi cznych. Monistyczna koncepcja substancji umożliwiła
Spinozie zakwestionowanie dotychczasowych, wiecznych i nienaru-
szalnych idei religijnych i teologicznych; stała się podstawą dążenia
do uczynienie społeczeństwa bardziej odpornym na potencjalne ma-
nipulacje i nadużycia ze strony władzy powołującej się na boską legi-
tymizację; wreszcie, stanowiła impuls dla ulepszania życia człowieka,
który stał się integralnym elementem boskiego i racjonalnego kosmo-
su. Filozofi a Spinozy położyła podwaliny zarówno pod rozwój ateizmu
fi lozofi cznego, jak również pod destrukcję dotychczasowego porząd-
ku religijnego i politycznego. Znamiennym i doniosłym pod wzglę-
dem politycznym elementem jego fi lozofi i jest wspomniana krytyka
fi kcyjnego przekonania o boskim wybraniu narodu żydowskiego, któ-
ra stanowiła jedynie model służący do poddania krytyce wszystkich
typów rządów przekonanych o dysponowaniu boskim mandatem,

27

R. Wrzecionko, Der Grundgedanke der Ethik des Spinoza, Wien–Leipzig 1894, s. 39.

28

E. Balibar, Spinoza i polityka, przeł. A. Staroń, Warszawa 2009, s. 92.

29

Ibidem, s. 91.

333

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

usprawiedliwiających w ten sposób wszelkie nadużycia i represje

30

.

Krytykując judaizm, Spinoza dążył do zmodernizowania życia poli-
tycznego i społecznego, propagując ideę państwa zsekularyzowanego,
respektującego wolność i równość swoich obywateli, a przede wszyst-
kim broniącego tolerancji religijnej

31

.

Powyższe idee obecne są w Unii Europejskiej, która w codziennym

funkcjonowaniu odwołuje się do Spinozjańskiej etyki. To odniesienie
polega na uznaniu doskonałości natury i konwencjonalizmie w od-
niesieniu do orzekania o dobru i złu, wynikającym z zanegowania
istnienia dobra absolutnego. Człowiek jest przedstawiany jako źródło
i cel ocen moralnych

32

. Unia Europejska w zakresie prawa publiczne-

go także nie odwołuje się do transcendentnych systemów religijnych,
ale punktem odniesienia czyni ideę ludzkiej natury czy wyobrażenie
człowieka jako istoty poszukującej dobra i unikającej zła. Dlatego ce-
chą takiego stanowiska jest dążenie do powszechnej użyteczności,
rozwoju i dobrobytu, któremu towarzyszy stałe poszukiwanie tego,
co może być użyteczne i rozumne

33

. Pokrewieństwo ideowe projek-

tu Spinozy z polityką Unii Europejskiej przejawia się w odrzuceniu
przez Spinozę ustrojów monarchicznego i arystokratycznego i wy-
borze demokracji, której podporządkowana jest religia. Spinoza po-
strzegał ustrój demokratyczny jako „najbardziej naturalny i najbar-
dziej odpowiadający wolności, którą natura każdemu udziela”

34

.

IDEE POSTĘPU, RACJONALNOŚCI I EMPIRYCZNEJ

WERYFIKOWALNOŚCI

Istotnym pojęciem dla Unii Europejskiej jest pojęcie postępu, klu-

czowe dla francuskich Lumières, sformułowane przez Jacques’a Tur-
gota

35

. Oczekiwania dotyczące korzyści wynikających z idei postępu

są wspólne zarówno dla jej oświeceniowych zwolenników, jak również
dla polityki Unii Europejskiej. Trzy główne cele związane z tą ideą
to dążenie do skutecznego opanowania przyrody, poznania praw rzą-
dzących życiem jednostkowym i społecznym, a także odpowiednie

30

Y. Yovel, Spinoza and Other Heretics, Princeton 1989, s. 196.

31

Ibidem, s. 197.

32

B. Spinoza, Traktat teologiczno-polityczny, w: idem, Dzieła, t. II, przeł. I. Halpern,

Warszawa 1916, s. 55.

33

M. Horkheimer, T.W. Adorno, Dialektyka Oświecenia, s. 45–46.

34

B. Spinoza, Traktat teologiczno-polityczny..., s. 251–252.

35

J. Israel, A Revolution of the Mind..., s. 7.

334

Konrad Szocik

wychowanie człowieka, ukształtowanie społeczeństwa i stworzenie
warunków do rozwoju gospodarczego.

Inną, wspólną dla Oświecenia i Unii Europejskiej ideą jest wska-

zanie na ludzki rozum i doświadczenie jako jedyne możliwe źródła
ludzkiej wiedzy a zakwestionowanie wartości objawienia, przesądów,
tradycji czy wyobraźni. Oświeceniowe wskazanie na ważność rozumu
i doświadczenia, będące podstawową strategią funkcjonowania Unii
Europejskiej, doprowadziło do przedstawiania nauki i zsekularyzowa-
nej fi lozofi i jako głównych czynników napędowych ludzkiej egzysten-
cji i aktywności, zwłaszcza w wymiarze społecznym i politycznym

36

.

Jedną z konsekwencji ważności przyznawanej nauce jest jej umaso-
wienie.

Oświeceniowa konkluzja wskazująca na niemożliwość połączenia

Weltanschauung religijnego z naukowym i fi lozofi cznym jest natural-
ną zasadą Unii Europejskiej, traktującej religię, podobnie jak każdy
inny światopogląd, jako prywatną sprawę swoich obywateli. Typowo
oświeceniową cechą, która stanowi podstawę funkcjonowania Unii,
jest krytyczny stosunek do przesądów, czyli nieweryfi kowanych,
dziedziczonych na mocy tradycji, twierdzeń i przekonań. Decyzje po-
lityczne w Unii nie są podejmowane w oparciu o wyobraźnię, przesą-
dy czy zabobony, ale poprzedzone są analizą racjonalną i empiryczną
służącą intersubiektywnej weryfi kacji i akceptowalności proponowa-
nych rozwiązań.

Propozycje fi lozofi czne, stworzone i rozwijane w ramach francu-

skojęzycznego Lumiere, ukształtowały nowy klimat zarówno umy-
słowy, jak również społeczny i kulturalny, który cechuje przestrzeń
publiczną oraz ramy polityki Unii Europejskiej. Najważniejsze ele-
menty konstytuujące oświeceniowo-unijną przestrzeń intelektu-
alną, kulturalną i gospodarczą to m.in. (1) racjonalne i empiryczne
założenia teoriopoznawcze i moralne, (2) autonomia w wymiarze hu-
manistycznym i ideologicznym, a także (3) liberalizm gospodarczy
i polityczny. Te założenia, naturalne dla obywateli Unii Europejskiej,
nie były oczywiste w XVIII wieku, kiedy zostały sformułowane przez
myślicieli Oświecenia. Starania o realizację tych idei trwały jeszcze
w XX wieku, jednak impuls dla działań promujących te założenia po-
chodzi od myślicieli oświeceniowych.

Bernard de Fontenelle podkreślał ważność empirycznego badania

przyrody i społeczeństwa, wskazując na konieczność postępu, zwró-

36

Ibidem, s. 165.

335

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

cenia ku aktualnej rzeczywistości, szczególnie krytykując przesą-
dy i abstrakcyjną metafi zykę

37

. Pierre-Louis Moreau de Maupertuis

opowiadał się za humowskim empiryzmem, krytykował kartezjańską
koncepcję idei wrodzonych jako propozycję obcą empiryzmowi. Naj-
ważniejszym aspektem fi lozofi i Maupertuisa była idea poszukiwania
przyczyn wszystkich zjawisk i odniesienie do badań przyrodniczych,
które, jego zdaniem, stanowią źródło ludzkiej wiedzy

38

. W zakresie

walki z przesądami i stereotypami istotną rolę odegrał Monteskiusz,
którego spostrzeżenia są świadectwem jednej z pierwszych w Europie
zmian perspektywy, wskazującej na względność i zmienność punktów
widzenia oraz pluralizm tak naturalny i ceniony w Unii Europejskiej

39

.

Wolter natomiast w Encyklopedii wyrażał Weltanschauung o charak-
terze naturalistycznym, sensualistycznym i materialistycznym

40

.

Już w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku Immanuel Kant

jako warunek niezbędny do osiągnięcia stanu pokoju w Europie
wskazywał konieczność powołania związku państw, których zada-
niem jest zagwarantowanie wolności wszystkich jego uczestników.
Istotnym elementem tego projektu jest możliwość rozszerzania granic
tej wspólnoty na kolejne państwa

41

. Kluczowe znaczenie dla współ-

czesnego funkcjonowania Unii Europejskiej ma Kantowskie przeko-
nanie o związku między „ideą obywatelstwa świata” a prawami czło-
wieka, przysługującymi każdej jednostce

42

. Nie ulega wątpliwości, że

Unia Europejska, chociaż obejmuje różne państwa, doskonale rea-
lizuje ideę obywatelstwa ponadnarodowego, praktycznie kwestionu-
jąc ideę państwa jako podstawową formę organizacji społeczeństwa.
Możliwość mieszkania, uczenia się, pracowania i przede wszystkim
nieskrępowanego przemieszczania się między państwami Unii Euro-
pejskiej jest ucieleśnieniem wspomnianej, Kantowskiej oświecenio-
wej idei światowego obywatelstwa, jak również konsekwencją, także
charakterystycznych dla Oświecenia, idei wolności i równości. Obce
naturze Unii Europejskiej idee o charakterze ekskluzywistycznym
i elitarnym, eksponujące ważność i wyjątkowość wybranej jednostki,
grupy społecznej czy narodu, pojawiły się w epoce romantyzmu jako
opozycyjne do oświeceniowego Weltanschauung.

37

B. Le Bovier de Fontenelle, Rozmowy o wielości światów, przeł. E. Dębicki, Warsza-

wa 1999, s. 24–50.

38

P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku..., s. 132, 134.

39

Monteskiusz, O duchu praw, przeł. T. Boy-Żeleński, Warszawa 2002, s. 287–341.

40

P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku..., s. 190–192.

41

I. Kant, O wiecznym pokoju, przeł. F. Bal, Wrocław 1992, s. 46–47.

42

Ibidem, s. 52.

336

Konrad Szocik

Zjawisko aksjologicznego i moralnego nihilizmu, który towarzyszył

kulturowej śmierci Boga, nie jest konsekwencją kultury oświecenio-
wej eksponującej istnienie stałych wartości związanych z niezmienną
i wspólną wszystkim naturą ludzką, lecz wynika z zapoczątkowanej
przez romantyczny Weltanschauung idei wybitnej jednostki, ekstra-
polowanej następnie na szersze struktury społeczne i polityczne, co
doprowadziło do zakwestionowania oświeceniowej i chrześcijańskiej
idei uniwersalnej równości i wspólnoty między wszystkimi ludźmi

43

.

Źródeł nowoczesnego polimorfi zmu wartości należy doszukiwać się
w poglądach fi lozofów pooświeceniowych, którzy zarzucili wspólną
dla Oświecenia i chrześcijaństwa ideę istnienia jednej prawdy i jednej
natury. W odniesieniu do inspiracji chrześcijańskich należy podkre-
ślić różnicę między ideą kościoła pojmowanego jako dobrowolne sto-
warzyszenie a ideą kościoła jako instytucji o charakterze masowym.
Zinstytucjonalizowane formy chrześcijaństwa, zaangażowane w reali-
zację celów politycznych i ekonomicznych, a nie moralnych, znajdo-
wały się w wyraźnej opozycji do pozakonfesyjnego chrześcijaństwa,
postrzeganego przez pryzmat pedagogicznych i moralnych ideałów

44

.

Wystarczającym świadectwem tej różnicy jest obecność przemocy
generowanej przez zinstytucjonalizowane wyznania chrześcijańskie
w dziejach Europy i status różnic religijnych, obok różnic narodo-
wościowych i stanowych, jako najpoważniejszego typu różnic między-
ludzkich. Zmiana paradygmatu, polegająca na zanegowaniu platoń-
skiej idei uznającej istnienie teorii monistycznej podzielanej jeszcze
w Oświeceniu, nastąpiła m.in. za sprawą poglądów Johanna Gottlie-
ba Fichtego i Friedricha Nietzschego, a częściowo także Kanta, o ile,
podobnie jak Fichte i Nietzsche, podkreślał wartość ludzkiej woli jako
odpowiedniego i wystarczającego fundamentu moralności

45

. Ta uwa-

ga jest istotna ze względu na unijny system wartości podkreślający
niekwestionowaną wartość życia, wolności i godności każdego czło-
wieka, niezależnie od charakterystycznej dla pluralistycznej kultury
różnorodności religijnej, rasowej, etnicznej czy stanowej. W tym kon-
tekście należy wspomnieć o niebezpieczeństwie związanym z absolu-
tyzowaniem i promowaniem wybranego narodu, państwa, jednostki
czy religii, wyrastającym z przekonania o jego specyfi cznej i nad-

43

I. Berlin, Pokrzywione drzewo człowieczeństwa, przeł. M. Pietrzak-Merta, M. Tański,

Warszawa 2004, s. 183–189.

44

G.W.F. Hegel, Pozytywność religii chrześcijańskiej, w: Pisma wczesne z fi lozofi i religii,

przeł. G. Sowiński, Kraków 1999, s. 187.

45

P. Ricoeur, On Consolation, w: A. Macintyre, P. Ricoeur, The Religious Signifi cance of

Atheism, New York–London 1969, s. 92.

337

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

rzędnej roli dziejowej wobec innych. Ta idea, zrodzona już po epoce
Oświecenia, obca Unii Europejskiej związana jest z rozwojem nurtów
antyoświeceniowych, wprowadzających ontologiczną gradację między
ludźmi i narodami

46

.

SEKULARYZACJA MYŚLI I KULTURY

JAKO ISTOTNA CECHA UNIJNEGO WELTANSCHAUUNG

Sekularyzacja funkcjonująca jako dyferencjacja strukturalna, czy-

li administracyjnie usankcjonowana niezależność instytucji publicz-
nych i religijnych

47

, jest ideą rozwijaną od czasów Spinozy i francu-

skojęzycznych Lumieres. Unia Europejska realizuje ideę sekularyzacji,
uniemożliwiając – ze względu na faktyczny pluralizm światopoglądowy
generowany przez pluralizm kulturowy narodów europejskich – domi-
nację jakiegokolwiek religijnego Weltanschauung.

Wojny religijne w nowożytnej Europie, powodowane przez różnice

dogmatyczne w obrębie różnych wyznań chrześcijańskich, wykluczy-
ły funkcję religii jako fundamentu publicznej etyki, stając się jedno-
cześnie podstawowym argumentem na rzecz świeckiego charakteru
państwa

48

. Jednak dopiero oświeceniowa krytyka religii umożliwiła

sprzeciwienie się autorytetowi instytucji religijnych, zakwestiono-
wanie ich eschatologicznych roszczeń i politycznej uzurpacji oraz
usankcjonowała prawo jednostki i społeczeństwa do postrzegania
religii jako sprawy prywatnej. Autorytet przyznawany instytucjom
religijnym, umacniany za pomocą sprzeciwu wobec każdego nurtu
i idei opozycyjnych wobec instytucji, został teoretycznie zakwestiono-
wany przez myślicieli Oświecenia, zwłaszcza francuskich Lumieres,
którzy, chcąc zanegować prawomocność roszczeń Kościoła, wska-
zywali na negatywne implikacje etyki religijnej, ufundowanie religii
na przesądach i zabobonach czy polityczne i społeczne, ale nie teolo-
giczne, korzenie religii. Odniesienie do tych postulatów, rozwijanych
i eksponowanych właśnie w Oświeceniu, jest ideowym fundamentem
Unii Europejskiej, nie promującej żadnego religijnego Weltanschau-
ung z powodów wymienianych przez francuskich Lumieres. Dlatego,

46

I. Berlin, Pod prąd..., s. 472–474.

47

J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, przeł. T. Kunz, Kraków

2005, s. 352.

48

F. Griffel, Toleranzkonzepte im Islam und ihr Einfl uss auf Jean Bodin Colloquium

Heptaplomeres, w: R. Häfner (Hrsg.), Bodinus Polymeres. Neue Studien zu Jean Bodins
Spätwerk, Wiesbaden 1999, s. 119.

338

Konrad Szocik

chcąc wskazać na twórców fi lozofi cznych podstaw Weltanschauung
Unii Europejskiej, należy przede wszystkim wymienić francusko-
języcznych ateistów, z La Mettriem, Helvetiusem, Diderotem, Hol-
bachem i Meslierem na czele. Unia Europejska wiernie kontynuuje
tradycje Spinozy, Bayle’a, Fontenella, Diderota czy Holbacha, podzie-
lając ich tezę o uniwersalnym charakterze moralności opartej na idei
sprawiedliwości oddzielonej od wpływu jakiegokolwiek partykularne-
go stanowiska religijnego

49

.

Wskazywanie na chrześcijańskie inspiracje dla unijnego Weltan-

schauung jest błędne z kilku powodów. Podstawowe cnoty chrześ-
cijańskie, takie jak miłosierdzie, idea wyrzeczenia się świata do-
czesnego, zdolność do samopoświęcenia się i samoofi ary, prymat
przyznawany idei świata pozaziemskiego kolidują z podstawowymi ce-
lami społecznymi, ukierunkowanymi na rozwój, bogacenie się i aktyw-
ność społeczną obywateli, uniemożliwiając zbudowanie i rozwój spo-
łeczeństwa

50

. Próby poszukiwania chrześcijańskiego podłoża idei Unii

Europejskiej można uznać jedynie w sytuacji wskazywania na takie
wartości moralne, jak dobroć czy życzliwość, które mają gwarantować
pokojowe współistnienie obywateli. Taką propozycję moralną tradycyj-
nie kojarzy się z postacią Jezusa, przedstawioną w Ewangeliach.

Na różnicę między chrześcijaństwem Jezusa a kościelną interpre-

tacją chrześcijaństwa wskazywał zarówno John Locke, postulując
ideę tolerancji religijnej wynikającą z idei miłości bliźniego i szacun-
ku dla drugiego człowieka, które nie mogą wyrażać się w „paleniu
żywcem na stosie”

51

, jak również wspomniany Spinoza, przedsta-

wiający jako istotę prawdziwej religijności praktykowanie miłosier-
dzia i miłości względem bliźnich. Natomiast powiązanie teoretycz-
nego podłoża Unii Europejskiej z zinstytucjonalizowanymi formami
chrześcijaństwa jest nieuprawnioną ekstrapolacją moralnych i pe-
dagogicznych ideałów Jezusa na polityczną i ekskluzywistyczną po-
litykę instytucji religijnych. Reformacja i powstanie protestanckiego
Weltanschauung, chociaż rozpoczęły okres brutalnych konfronta-
cji z rzymskim katolicyzmem poprzez zakwestionowanie ważności
i sensowności pośrednictwa instytucji religijnych, w istotny sposób
przyczyniły się do rozwoju idei wolności oraz ważności osoby

52

. Pro-

49

J. Israel, A Revolution of the Mind..., s. 154–155.

50

I. Berlin, Pod prąd..., s. 115.

51

J. Locke, List o tolerancji, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1963, s. 2–4.

52

E. Troeltsch, Znaczenie protestantyzmu dla powstania nowożytnego świata, w: idem,

Religia, kultura, fi lozofi a, przeł. A. Przyłębski, Poznań 2006, s. 98.

339

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

testantyzm, jeszcze przed rozwojem idei oświeceniowych, przyczynił
się do „odczarowania” rzeczywistości poprzez zniesienie elementów
tajemnicy i magiczności świata

53

. Te dwie istotne zmiany, zdetermi-

nowane przez rozwój protestanckiego obrazu rzeczywistości, sprzy-
jały postępowi sekularyzacji i w konsekwencji umożliwiły, jako jeden
z czynników sprawczych, powstanie idei państwa neutralnego świa-
topoglądowo traktującego religię jako sprawę prywatną. Ta idea, bez-
pośrednio wyrażona przede wszystkim przez wspomnianych Lumie-
res, odwołująca się do wolności i autonomii światopoglądowej każdej
jednostki jest fundamentem Unii Europejskiej umożliwiającym stwo-
rzenie przestrzeni publicznej pozwalającej na współistnienie i debatę
przedstawicieli wszystkich światopoglądów świeckich i religijnych.

Reprezentujący wczesne Oświecenie John Locke wskazywał ideę

tolerancji jako podstawową i naturalną zasadę, która jest zgodna
nie tylko ze zdrowym rozsądkiem, ale także z Ewangelią

54

. W ślad

za Lockiem Unia Europejska uznaje rozdzielenie instytucji religij-
nych i publicznych oraz prywatyzację religii za niezbywalny warunek
zachowania pokoju i zniwelowania konfl iktów na płaszczyźnie ideo-
wej, podkreślając, że celem państwa jest wyłącznie doczesny dobro-
byt wszystkich obywateli

55

. Dlatego zakres obowiązywania orzeczeń

instytucji religijnych jest ograniczony do ram wspólnoty kościelnej
i zarówno nie może obowiązywać osób nie należących do tej wspólno-
ty, jak również dominować w przestrzeni publicznej, która jest sferą
niekościelną i doczesną

56

.

Locke w sposób identyczny jak Spinoza w Traktacie teologiczno-

-politycznym podkreśla ograniczony zakres obowiązywalności etyki
religii pozytywnej wyłącznie do osób, których dotyczy „objawienie”
i ustanowiony nakaz. Dlatego zarówno Spinoza, jak i Locke mogli
stwierdzić, że przykazania objawione Mojżeszowi dotyczą wyłącznie
Żydów i to jedynie w obrębie i podczas trwania ich państwa, ponieważ
są wewnętrznymi ustawami państwa żydowskiego

57

. To zastrzeże-

nie można ekstrapolować na płaszczyznę współczesnych problemów
politycznych, podkreślając konieczność oddzielenia wewnętrznych
ustaleń wspólnoty religijnej od idei powszechnej obowiązywalności

53

P.L. Berger, Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, przeł. W. Kur-

dziel, Kraków 1997, s. 156.

54

J. Locke, List o tolerancji, s. 6.

55

Ibidem, s. 7.

56

Ibidem, s. 21–22.

57

Ibidem, s. 42.

340

Konrad Szocik

wszystkich ludzi, która wykracza poza granice poszczególnych wy-
znań religijnych. Należy oddzielić kompetencje prywatnej, religijnej
moralności od kompetencji prawa publicznego i etyki publicznej,
które mają obowiązywać wszystkich obywateli

58

. Dlatego etyka, któ-

ra rości pretensje do powszechnej, uniwersalnej obowiązywalności
wszystkich ludzi, nie może być partykularną etyką religijną. Ta za-
sada jest w Unii Europejskiej tak oczywista, że sytuacja przeciwna,
nakazująca podporządkowanie prawa publicznego dogmatom religij-
nym, jest nawet trudna do wyobrażenia. Jednak w Europie ukazanie
publicznego pożytku wynikającego z ustanowienia idei zsekularyzo-
wanego prawa i zsekularyzowanej przestrzeni publicznej wymagało
opracowania argumentów zdolnych zdemaskować polityczne i ekono-
miczne podstawy instytucji religijnych. Prekursorami tych idei byli
przedstawiciele wczesnego Oświecenia, m.in. Spinoza i Locke, któ-
rych propozycje polityczne w dziedzinie sekularyzacji zostały rozwi-
nięte i spopularyzowane przez przedstawicieli francuskiego Lumière
i niemieckiego Äufklarung.

POLSKA A UNIA EUROPEJSKA W KONTEKŚCIE REALIZACJI

IDEI OŚWIECENIOWYCH

Różnice między stopniem rozwoju gospodarczego, infrastruktu-

ralnego, ale także kulturowego między Polską a Europą Zachodnią,
wynikają przede wszystkim z różnicy stopnia realizacji idei Oświe-
cenia. Nie ulega wątpliwości, że problemy dotyczące zachowania su-
werenności państwa związane najpierw z okresem trzech zaborów,
następnie z drugą wojną światową i okresem PRL, uniemożliwiły wy-
pracowanie tradycji prawnej i intelektualnej, która mogłaby stanowić
punkt odniesienia zarówno dla polityków, jak również intelektuali-
stów i ludzi kultury. W każdej nowej epoce Polacy poszukiwali punk-
tu wyjścia, idei założycielskich, na bazie których możliwe by się stało
budowanie państwa rozumianego jako wspólna sfera funkcjonowa-
nia obywateli o określonej strukturze społecznej, kulturalnej, inte-
lektualnej czy gospodarczej. Realizacja idei oświeceniowych, która
rozpoczęła się w dwudziestoleciu międzywojennym, została przerwa-
na przez drugą wojnę światową. PRL nie spełniał podstawowego wa-
runku cechującego oświeceniowy Weltanschauung, jakim jest wypra-
cowanie społeczeństwa obywatelskiego i swobodnego przepływu idei

58

G.E. Rusconi, Non abusare di Dio, Milano 2007, s. 56.

341

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

oraz debaty. Transformacja ustrojowa z 1989 roku otworzyła granice
również dla nowych idei i nurtów, które w połączeniu z już obecny-
mi koncepcjami utrudniły opracowanie jednego, wyraźnego Weltan-
schauung.

W Polsce dwóch ostatnich dekad dostrzec można ścieranie się

kilku różnych nurtów. Jednym jest nurt romantyczny, typowy dla
narodów historycznie uciskanych, poniżanych, przekonanych o hi-
storycznej krzywdzie. Komponentami tego Weltanschauung są m.in.
katolicyzm (w zastosowaniu politycznym, a nie dotyczącym jednost-
kowej religijności), romantyczny nacjonalizm i słowiański mesja-
nizm

59

. Innym nurtem są idee nawiązujące do dziedzictwa Oświece-

nia, jednak otrzymujące w Polsce własną, odmienną od oryginału,
specyfi kę. Najpoważniejszym problemem jest odczuwalny brak tra-
dycji i kultury prawnej, do której można się odwołać jako do stałe-
go wzoru, źródła idei i inspiracji. Taką podstawę posiadają Niemcy,
Francja czy Anglia, ale już nie Polska. Dlatego po 1989 roku żaden
Weltanschauung nie stał się dominującym i wyraźnie określonym in-
telektualnym zapleczem polskiej polityki.

Pod tym względem rewolucyjny charakter miał zwrot polskiej poli-

tyki ku integracji z Unią Europejską. Jak wspomnieliśmy na wstępie,
państwo aspirujące do współpracy, a następnie włączenia do Unii,
musi wykonać pewien jasno określony projekt, zrealizowany bądź
realizowany przez państwa członkowskie. Również Polska, wcześniej
aspirując, a obecnie będąc członkiem Unii, musiała przyjąć i nadal
wprowadza normy prawne Unii, które, jak zarysowaliśmy powyżej,
stanowią dziedzictwo europejskiego XVII i XVIII-wiecznego Oświe-
cenia. Integracja z Unią przyniosła Polsce doniosłe modyfi kacje
w zakresie kulturowo-ideowym, ponieważ przyznała prymat, przynaj-
mniej w sferze publicznej i prawnej, określonemu, jednemu Weltan-
schauung, wykluczając inne, jak marksistowski, religijny czy inne.
Pod tym względem Polska, dzięki członkostwu w Unii, przejęła tra-
dycję prawną i ideową Europy Zachodniej, dla której społeczeństwo
obywatelskie, oparte na ideach wolności i niezależności każdej jed-
nostki, jest podstawowym prawem. Elementem historii Polski, któ-
ry może stanowić istotny punkt odniesienia do budowania tradycji
prawodawstwa, jest istniejąca dzięki realnemu pluralizmowi tole-
rancja religijna w naszym kraju w XVI wieku, która powstała jako
konieczny konsensus, umożliwiając istnienie Rzeczypospolitej Oboj-

59

J. Casanova, Religie publiczne..., s. 160.

342

Konrad Szocik

ga Narodów obejmującej różne grupy wyznaniowe. Z drugiej strony,
demokracja szlachecka uniemożliwiła stworzenie scentralizowanego
państwa, z którym mogłaby się identyfi kować dominująca instytucja
religijna, dlatego brak utożsamienia państwa z Kościołem w Polsce
nawet w trakcie siedemnastowiecznych wojen religijnych pozwalał
na zachowanie tolerancji religijnej

60

.

W Polsce najpóźniej dokonuje się realizacja oświeceniowego pro-

jektu. Idee, które w Anglii realizowano już w XVII wieku za spra-
wą fi lozofi i Johna Locke’a, Davida Hume’a czy George’a Berkeleya,
w Polsce są dyskutowane i wdrażane dopiero w XXI wieku. Istotną
przyczyną opóźnienia jest wspomniana utrata niepodległości, także
ambiwalentny do niej stosunek związany z odmiennością stanowisk
na temat możliwości i sensowności rozwoju w sytuacji braku niepod-
ległości. Polska na nowo defi niuje swoje prawodawstwo, ponieważ
z powodu utraty niepodległości oraz braku identyfi kacji z PRL jest
pozbawiona kontynuacji prawodawstwa. Tradycja prawna stale była
zrywana, najpierw przez rozbiory, następnie wojny, wreszcie PRL.

Jak zauważyliśmy, istotną zmianę przyniosła integracja z Unią

Europejską, Jednak ta pomoc związana z przyjęciem określone-
go Weltanschauung ma podstawy fi lozofi czne. Istotne znaczenie dla
funkcjonowania Unii, a tym samym Polski jako jej części, odgrywa
fi lozofi a, która ma status nauki praktycznej, ponieważ stanowi pod-
łoże obywatelskości, daje podstawy funkcjonowania społeczeństwa
obywatelskiego, zwłaszcza w sytuacji faktycznego pluralizmu świato-
poglądowego.

PODSUMOWANIE

Ideowym fundamentem Unii Europejskiej jest fi lozofi a Oświece-

nia. Polska nie tylko jako członek Unii, ale przede wszystkim jako
państwo przewodniczące Radzie Unii w ramach prezydencji, potwier-
dza swój udział w europejskim, oświeceniowym projekcie, wyrażając
jednocześnie swoją aprobatę dla oświeceniowego Weltanschauung.
Założenia fi lozofi czne opracowane w XVIII wieku, przyswojone przez
Unie Europejską, określają zasady człowieczeństwa i podstawy oby-
watelskości. Koncentrują się na roli i znaczeniu każdego człowieka,
podkreślając ważność świadomości samego siebie, swojej wartości
i swoich potrzeb.

60

Ibidem, s. 160.

343

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej jako wyraz realizacji...

Praktycznym aspektem unijnego projektu oświeceniowego jest

płaszczyzna etyki publicznej oraz gospodarki. Prawo unijne szanuje
każdego obywatela, usuwając cenzusy w postaci barier religijnych,
orientacji seksualnych, wykształcenia czy pochodzenia. Natomiast
intensywny rozwój gospodarczy i pomoc udzielana innym, mniej za-
możnym i rozwiniętym państwom członkowskim, również Polsce,
związana jest z dążeniem do stałego ulepszania codziennego życia.
Budowa infrastruktury, w Polsce widoczna w postaci obecnego roz-
woju dróg i linii kolejowych, jest konsekwencją oświeceniowych idei
wynikających z fascynacji nauką i techniką, opartych na kryterium
racjonalności

61

. Dlatego rozwój infrastrukturalny Polski, obok aspek-

tu praktycznego poprawiającego komfort życia, jest symbolem, któ-
ry nawet pod względem zewnętrznego podobieństwa jednoczy Polskę
z państwami Unii Europejskiej.

Podsumowując powyższe analizy, możemy stwierdzić, że wymie-

nione idee wyznaczające politykę Unii Europejskiej, określające spo-
sób rozumienia człowieka i społeczeństwa, zostały opracowane i roz-
winięte w fi lozofi i oświeceniowej. Nie ulega wątpliwości, że właśnie
w koncepcjach fi lozofi cznych tworzonych w XVII i XVIII wieku należy
poszukiwać źródeł i inspiracji zarówno dla prawa, jak również wzor-
ców społecznych, kulturowych i obywatelskich, funkcjonujących
w Unii Europejskiej. Ten wpływ jest szczególnie dostrzegalny w idei
państwa zsekularyzowanego, nie promującego żadnej religii. Idee se-
kularyzacyjne powstały dopiero w fi lozofi i nowożytnej, zwłaszcza pod
wpływem Spinozy i protestanckiego Weltanschauung, oddziałując
następnie na sposób rozumienia jednostki, społeczeństwa i państwa.
Dlatego teorie wskazujące religijny czy tym bardziej teistyczny funda-
ment Unii Europejskiej są w świetle naszych analiz nieuzasadnione.

61

N. Postman, W stronę XVIII stulecia, przeł. R. Frąc, Warszawa 2001, s. 35–36.