HANNA BURKHARDT

Uniwersytet Humboldta w Berlinie

Przek³ad zwierciad³em

jêzykowego i kulturowego obrazu œwiata

(na przyk³adzie Imperium

Ryszarda Kapuœciñskiego)

1. Od lat zagadnienie przek³adalnoœci rodzi wiele burzliwych dyskusji. Po-

gl¹dy na ten temat s¹ diametralnie ró¿ne.

Nienowa ju¿, nawi¹zuj¹ca do filozoficznych koncepcji m.in. Wilhelma von

Humboldta, hipoteza Sapira–Whorfa zak³ada, ¿e przek³ad w zasadzie nie jest

mo¿liwy, jêzyk bowiem aktywnie kszta³tuje rzeczywistoœæ i jej postrzeganie: „wi-

dzimy, s³yszymy czy te¿ inn¹ drog¹ percypujemy rzeczywistoœæ w okreœlony spo-

sób dlatego, ¿e normy jêzykowe naszych spo³ecznoœci okreœlaj¹ selekcjê naszych

interpretacji” (Encyklopedia jêzykoznawstwa 1993: 471). Podobn¹ tezê g³osi Lu-

dwig Wittgenstein i Leo Weisgerber, który uwa¿a, ¿e „ka¿dy jêzyk narodowy (et-

niczny) zak³ada nieco inn¹ wizjê œwiata. Cz³onkowie okreœlonej spo³ecznoœci

kszta³tuj¹ w³asny obraz pewnej rzeczywistoœci przez pryzmat swojego jêzyka oj-

czystego” (Pieñkos 1993: 179).

Odmienne stanowisko w tej kwestii zajmuje Anna Wierzbicka. Hipotezê

o uniwersalnej przek³adalnoœci opiera na wspó³czesnej semantyce, wskazuj¹c na

problem reprezentacji semantycznej, dziêki której mo¿liwe sta³o siê nadanie prze-

k³adalnoœci leksykalnej pewnej precyzji: „dwa zdania w dwóch ró¿nych jêzykach

czy te¿ dwa zdania w tym samym jêzyku maj¹ to samo znaczenie wtedy i tylko

wtedy, kiedy posiadaj¹ dok³adnie tê sam¹ reprezentacjê semantyczn¹ – innymi

s³owy wtedy, kiedy mo¿na je prze³o¿yæ w ten sam sposób na jêzyk reprezentacji

semantycznej” (Wierzbicka 1978: 55). Kontynuuj¹c tê myœl, stwierdza jednak, ¿e

takie semantycznie wierne przek³ady mog¹ byæ w pewnym stopniu nieudolne sty-

listycznie. Kilka lat póŸniej w artykule Podwójne ¿ycie cz³owieka dwujêzyczne-

go Wierzbicka poœrednio rewiduje sw¹ tezê: „Nie jest niemo¿liwe (choæ bardzo

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 13 • Wroc³aw 2000

trudne) opuszczenie œwiata wewnêtrznego jêzyka ojczystego dla œwiata innego jê-

zyka, albo, jeœli tak mo¿na powiedzieæ, zamieszkanie w dwóch ró¿nych œwiatach

naraz. Jednak gdy ktoœ przechodzi z jednego jêzyka na drugi, to nie tylko forma

siê zmienia, ale równie¿ i treœæ” (Wierzbicka 1990: 71).

I w koñcu odmienn¹ od postulatu myœl o wiernej przek³adalnoœci wszystkie-

go z jednego jêzyka na ka¿dy inny jêzyk jest teza zak³adaj¹ca wzglêdn¹, stopnio-

waln¹ (np. Kielar 1988: 89) przek³adalnoœæ. Ten najbardziej rozpowszechniony

pogl¹d oznacza, ¿e nieprzek³adalnoœæ jest wyj¹tkiem (Pieñkos 1993: 177),

a przek³ad zasad¹, której granice okreœlaj¹ czynniki jêzykowe i kulturowe. W dal-

szej czêœci artyku³u zajmê siê wybranymi problemami wzglêdnej nieprzek³adal-

noœci i jej leksykalnymi uwarunkowaniami.

2. Przedmiotem moich rozwa¿añ bêdzie s³ownictwo i jego wartoœciowanie

w ramach przek³adu praktyczno-kognitywnego. Andrzej Bogus³awski okreœla ten

stosunek przek³adowy jako substytuowalnoœæ sytuacyjn¹ jednostek w tekœcie fi-

nalnym w stosunku do analogicznych elementów tekstu wyjœciowego z zachowa-

niem maksimum w³aœciwoœci tekstu wyjœciowego. Decyduj¹cym kryterium prze-

s¹dzaj¹cym o przek³adalnoœci jest zatem zakres pokrywania siê informacji se-

mantycznej w obu tekstach, tzn. ich tertium comparationis w konkretnym kon-

tekœcie (Bogus³awski 1978: 45).

W niniejszym artykule omówiê kwestie dotycz¹ce przek³adu s³ownictwa. Za

materia³ egzemplifikacyjny pos³u¿y³ mi tekst ksi¹¿ki Ryszarda Kapuœciñskiego

Imperium

1

(KapImp) i jego przek³ad na jêzyk niemiecki (PolKap). Moje rozwa-

¿ania rozpocznê od niejednokrotnie ju¿ poruszanego problemu s³ownictwa rea-

lio-kulturoznawczego, potem przejdê do leksemów, których ekwiwalenty w jêzy-

ku docelowym z ró¿nych przyczyn nie w pe³ni pokrywaj¹ siê ze znaczeniem de-

notatywnym w tekœcie wyjœciowym (oryginale).

2.1. Ju¿ niejednokrotnie stwierdzano, ¿e t³umacz, a wiêc osoba bilingwalna

i bikulturowa, przek³adaj¹c teksty osadzone silnie w realiach, napotyka wiele

trudnoœci (por. Wojtasiewicz 1992: 100). S¹ one wynikiem istnienia w ka¿dym jê-

zyku swoistej siatki pojêæ, do której miêdzy innymi nale¿¹ tzw. ksenizmy, okre-

œlane te¿ jako egzotyzmy, czyli wyrazy nazywaj¹ce obce realia. „Mog¹ one po-

chodziæ z najrozmaitszych jêzyków, gdy¿ nie sposób ich unikn¹æ wtedy, gdy jest

mowa o nazywanych przez nie rzeczach” (Encyklopedia 1993: 506).

W praktyce translatorycznej istnieje wiele strategii przek³adu wyrazów oznacza-

j¹cych realia (np. Kutz 1977-1978: 78). Najwiernieszym z nich jest transliteracja/

transkrypcja, a wiêc przek³ad erudycyjny, odwo³uj¹cy siê do zasobu wiedzy poten-

cjalnego odbiorcy terminalnego. Zapo¿yczenia te czy te¿ ksenizmy „nieprzek³adal-

ne” w tekœcie docelowym (1-6) maj¹ tê zaletê, ¿e przekazuj¹ pe³n¹ informacjê se-

mantyczn¹, wzbogacaj¹c j¹ o koloryt narodowo-lokalny. Niektóre z nich (1-3) we-

sz³y na sta³e do s³owników jednojêzycznych zarówno polskich, jak i niemieckich.

262

Hanna Burkhardt

1

Zob. Wykaz Ÿróde³.

Inne, np. s³owo bigos, znalaz³y siê na kartach s³owników przek³adowych, b¹dŸ te¿

w formie zniemczonej w s³ownikach objaœniaj¹cych jêzyka niemieckiego, np.

Bigosch w s³owniku Brockhausa i Wahriga (1980-1984): Bigosch n – ‘Eintopfge-

richt aus geschnittenem Schweinefleisch, Speck, Sauerkraut, Kartoffeln, Äpfeln und

Wurstscheiben’, /< poln. bigos ‘Krautfleischeintopf’. Quasi-przek³adalnoœæ kse-

nizmów sprowadza siê do podania w opracowaniach leksykograficznych czêsto roz-

wlek³ego wyra¿enia opisowego – por. u Pipreka i Ippoldta (1980) bigos – ‘gedämpf-

tes Sauerkraut mit gehacktem Fleisch’. Aby u³atwiæ percepcjê realiów nieznanych

nosicielom jêzyka przek³adu, mo¿na odwo³aæ siê do umieszczenia obok zapo¿yczeñ

odpowiednich, ale niezbyt d³ugich, objaœnieñ. W przyk³adach (3) i (5) t³umacz

odwo³uje siê do tego chwytu translatorskiego, eksplikuj¹c dodatkowo znaczenie le-

ksemów: kibitka – ‘prymitywny wóz z desek’ i wo³ga – ‘limuzyna’.

(1) [Uzbecy] w kolorowych tiubitejkach na g³owie [...] (KapImp: 80)

[Uzbeken] jeder eine farbige tjubetejka auf dem Kopf [...] (PolKap: 100)

(2) [...] na brzegach Uzboju sta³y goœcinne karawanseraje [...] (KapImp: 71)

[...] an den Ufern des Usboi standen gastfreundliche Karawansereien [...]

(PolKap: 88);

(3) WieŸli [...] w kibitce, która mia³a model kufra [...] (KapImp: 34)

Er wurde [...] in einer Kibitka transportiert, in einem primitiven Bretter-

wagen, gebaut wie ein Koffer [...] (PolKap: 41)

(4) [...] zapach [...] gotuj¹cego siê bigosu. (KapImp: 23)

Duft von [...] frischem Bigos [...] (PolKap: 25)

(5) [...] czasem ulic¹ przejedzie wo³ga [...] (KapImp: 66)

Manchmal fährt eine Wolga-Limousine [...] (PolKap: 81)

(6) [...] zawióz³ mnie zdezelowanym, ale chy¿ym moskwiczem [...] (KapImp:

162)

[...] bringt mich Michail mit einem klapprigen, doch flotten Mos-

kwitsch [...] (PolKap: 206)

Odrêbn¹ grupê ksenizmów stanowi¹ realia quasi-przek³adalne. Ich niemiec-

kie pseudoodpowiedniki tworzone s¹ w najrozmaitszy sposób, zawsze jednak

z pewn¹ utrat¹ informacji w porównaniu z tekstem wyjœciowym. A. Bogus³aw-

ski w zwi¹zku z tym mówi o postulacie homogenizacji tekstu (Bogus³awski 1978:

44). Przypatrzmy siê na przyk³ad s³owu ko¿uch. W analizowanym tekœcie ma ono

a¿ cztery ró¿ne ekwiwalenty niemieckie (7-10): Mantel, Pelzmantel, Lammfell-

mantel oraz Schaffellmantel, ale ¿aden z nich nie oddaje wiernie jego znaczenia

w jêzyku polskim. S³owniki polsko-niemieckie (Langenscheidt 1994; Bzdêga,

Chodera, Kubica 1990; Piprek, Ippoldt 1980) zamieszczaj¹ leksem Schafpelz. Do

pe³nej symetrii leksykalnej brakuje w ekwiwalencie niemieckim komponentu

podbity baranim futrem. Abstrahuj¹c od nobilitacji spo³ecznej s³owa ko¿uch

w Polsce powojennej (przed wojn¹ najczêœciej odzienie wierzchnie stró¿ów),

Przek³ad zwierciad³em obrazu œwiata

263

ogólne s³owniki objaœniaj¹ce jêzyka polskiego nie zamieszczaj¹ w definicjach le-

ksykalnych cechy podbity futrem. Jedynie w S³owniku etymologicznym jêzyka

polskiego Franciszka S³awskiego (1966-1969) znajdziemy uwagê odnosz¹c¹ siê

do leksemu ko¿uch w jêzyku rosyjskim ‘futro baranie; odzienie podbite futrem’

(w tych znaczeniach u Dala i w SRJ IAN jako archaizm i dialektyzm). Niezorien-

towanemu w obcych realiach odbiorcy informacja ta ujdzie uwadze. Trudno wy-

magaæ od t³umacza rozwlek³ej eksplikacji znaczenia udaj¹cej przek³ad (Mêdel-

ska, Wawrzyñczyk 1992: 35) i naruszaj¹cej tym samym zasadê równoznaczno-

œci, jednak nale¿a³oby siê po nim spodziewaæ chocia¿ pewnej konsekwencji ter-

minologicznej w przekazywaniu znaczenia leksemu ko¿uch.

(7) Czy jest szansa, ¿eby zdj¹æ ko¿uch [...] (KapImp: 147)

Besteht die Chance, irgendwann den Mantel auszuziehen [...]

(PolKap: 187)

(8) ¯eby nie wiem ile mia³ ko¿uchów, zmarznie po godzinie [...] (KapImp:

30)

Er könnte sich in noch so viel Pelzmäntel wickeln, er wäre spätestens

nach einer Stunde erfroren [...] (PolKap: 35)

(9) Mia³em na sobie ko¿uch (lecia³em przecie¿ za Ko³o Podbiegunowe) [...]

(KapImp: 147)

Ich trage einen Lammfellmantel (immerhin bin ich zum Polarkreis ge-

flogen) [...] (PolKap: 186)

(10) Umar³, poniewa¿ [...] ktoœ poradzi³ mu, ¿eby jednak w³o¿y³ ko¿uch [...]

(KapImp: 164)

Er starb, weil [...] ein Wohlmeinender ihm den Rat gab, einen Schaffell-

mantel anzuziehen [...] (PolKap: 209)

Oprócz czêœci ubiorów nieprzek³adalne mog¹ byæ tak¿e nazwy ró¿nych gier

i zabaw. Na przyk³ad najwierniejszym odpowiednikiem polskiego s³owa podcho-

dy to chyba Geländespiel, a nie Fangen (tzn. berek, przyk³ad 11), chocia¿ ich ko-

notacja jest w obu jêzykach niezupe³nie zbie¿na – np. sposób znakowania trasy

podchodów. W Niemczech uczestnicy zabawy rozsypuj¹ drobne skrawki papie-

ru, st¹d te¿ i synonimiczna nazwa tej gry Schnitzeljagd

(11) Jeszcze po lekcjach graliœmy w pi³kê, w podchody [...] (KapImp: 20)

Wir spielen zwar noch Ball, Fangen [...] (PolKap: 21)

S³owniki polskie nie eksplikuj¹ znaczenia leksemu podchody jako gry. S³ow-

nik pod redakcj¹ Witolda Doroszewskiego (S³ownik 1958-1969) zamieszcza je-

dynie definicjês³owa podchód ‘ukradkowe zbli¿anie siê do kogoœ (rzadziej do

czego), napadanie, napastowanie kogo z zasadzki, podchodzenie, podejœcie’.

Równie¿ w przyk³adzie (12) niemiecki ekwiwalent Abschlagen (tzn. gra

w chowanego) nie oddaje wcale znaczenia polskiej zabawy kó³ko graniaste. Le-

ksykalna zgodnoœæ miêdzy nimi polega jedynie na wykluczaniu z gry bawi¹cych

264

Hanna Burkhardt

siê przez dotkniêcie ich rêk¹ przed wypowiedzeniem s³owa bêc. Natomiast to, ¿e

gra ta odbywa siê w kó³ku kanciastym i przy wspólnym œpiewie, pozostaje w nie-

przek³adalnej przestrzeni socjosemantycznej.

(12) Ju¿ nikt nie mia³ si³y [...] bawiæ siê w berka czy w kó³ko graniaste [...]

(KapImp: 24)

Keiner hat mehr die Kraft [...] Fangen oder Abschlagen zu spielen.

(PolKap: 27)

Jak s³usznie zauwa¿aj¹ Jolanta Mêdelska i Jan Wawrzyñczyk: „Ka¿dy wy-

raz egzotyczny to przecie¿ cia³o obce w jêzyku, tekstach przek³adu. Jego pojawie-

nie siê narusza jednorodnoœæ tekstu, zwraca (odci¹ga) uwagê czytelnika sw¹ nie-

codziennoœci¹. Nadmiar s³ownictwa egzotycznego, upstrzenie egzotyzmami ca-

³ego tekstu niew¹tpliwie utrudnia percepcjê” (Mêdelska, Wawrzyñczyk 1992:

37). Kieruj¹c siê zapewne podobnymi przes³ankami, t³umacz Imperium decydu-

je siê na przek³ad s³ownictwa realio-kulturoznawczego (por. 13-15), chocia¿ w jê-

zyku polskim wyró¿nione ni¿ej wyrazy s¹ zapo¿yczeniami (uszanka to zapo¿y-

czenie z jêzyka rosyjskiego, w s³owniku pod redakcj¹ Doroszewskiego jest opa-

trzone kwalifikatorem œrod.; s³owa czajchana polskie opracowania leksykogra-

ficzne nie odnotowuj¹, jego ekwiwalentem jest herbaciarnia). W przek³adzie

mo¿na by³o zrezygnowaæ z t³umaczenia leksemu czajchana na jêzyk niemiecki,

poniewa¿ eksplikacjê jego znaczenia okreœla kontekst (Uzbecy siedz¹ w kucki, pi-

j¹ zielon¹ herbatê. Pij¹ tak godzinami, czêsto przez ca³y dzieñ).

(13) [...] na g³owie ciep³a uszanka zapiêta pod brod¹. (KapImp: 76)

[...] er trägt eine warme Mütze mit Ohrenklappen [...] (PolKap: 95)

(14) [...] wciskaj¹c uszanki na g³owy [...] (KapImp: 198)

[...] wir [...] setzen die Pelzmützen auf [...] (PolKap: 255)

(15) [...] naprzeciwko znajdowa³a siê czajchana [...] (KapImp: 80)

Gegenüber ist eine Teestube. (PolKap: 100)

2.2. Czêœciowa nieprzek³adalnoœæ jest niew¹tpliwie faktem i to na pewno nie

tylko wtedy, gdy mowa o s³ownictwie realio-kulturoznawczym. Problem ten jest

o wiele szerszy i wi¹¿e siê z tym, ¿e u¿ytkownicy ró¿nych jêzyków w swoisty

sposób postrzegaj¹ rzeczywistoœæ, co znajduje wyraz w jej odmiennej segmenta-

cji nie tylko gramatycznej, ale i leksykalnej. Jednak ujawnienie dywergencji zna-

czeñ s³ów w przek³adzie to nie tylko wynik ró¿nic systemowych poszczególnych

jêzyków, lecz i rezultat ich charakterystyki pragmatycznej oraz, co niestety po-

twierdza praktyka translatorska, b³êdów wynikaj¹cych z nieuwagi czy te¿ nieu-

dolnoœci t³umacza. Rozwa¿my pokrótce te trzy wymienione aspekty.

W semantyce kontrastywnej porównywanie jednostek leksykalnych w ró¿-

nych jêzykach sprowadza siê zwykle do ujêcia s³ów w obrêbie ich pola znacze-

niowego z po³o¿eniem nacisku na relacjê to¿samoœci, inkluzji i krzy¿owania siê

(por. Barchudarov 1975) b¹dŸ te¿ ze wzglêdu na relacjê hiperonimii i hiponimii

Przek³ad zwierciad³em obrazu œwiata

265

(Lyons 1976; Wiktorowicz 1981). Analiza porównawcza poszczególnych lekse-

mów wykazuje, ¿e niedobór, nadwy¿ka informacji czy te¿ dezinformacja w prze-

k³adzie jest wynikiem ró¿nic w systemach leksykalnych obu jêzyków uwarunko-

wanych odmienn¹ nominacj¹ przedmiotów, cech, czynnoœci i zjawisk. Zilustru-

jemy ten problem kilkoma przyk³adami.

Wielokrotnie odnotowywano ju¿ w literaturze przedmiotu odmienne ró¿ni-

cowanie barw w niektórych jêzykach. Bogus³awski na przyk³ad zauwa¿a: „Je¿e-

li jêzyk A ma dwa przymiotniki ró¿nicuj¹ce jakiœ odcinek widma, a jêzyk B – je-

den przymiotnik pokrywaj¹cy ca³y ten odcinek, to oczywiœcie przy przek³adzie

z jêzyka A na B nastêpuje utrata informacji (jêzyk B wyklucza mniej mo¿liwo-

œci kolorystycznych), przy przek³adzie zaœ z jêzyka B na A musimy siê zdecydo-

waæ na któreœ wyra¿enie bardziej informacyjne ni¿ wyra¿enie w oryginale” (Bo-

gus³awski 1978: 40). Wyekscerpowane przyk³ady (16-21) potwierdzaj¹ tê asyme-

triê leksykaln¹. Kolor brunatny to ‘kolor ciemnobr¹zowy z odcieniem szarawym

lub czerwonawym’, a ciemnobrunatny to ‘intensywny brunatny’. Niemieckie z³o-

¿enie dunkelbraun (‘ciemnobr¹zowy’) nie eksplikuje znaczenia wymienionych tu

odcieni. Podobnie jest z kolorem b³êkitnym (‘intensywnie niebieski’), fioletowym

(‘czerwony zmieszany z b³êkitem’) i szafirowym (‘intensywnie ciemnoniebie-

ski’), których niemieckim pseudoodpowiednikiem jest blau (‘niebieski’).

(16) W œrodku by³y ciemnobrunatne, niemal czarne [...] ³odygi liœci tytonio-

wych. (KapImp: 23)

Es enthält dunkelbraune, fast schwarze [...] Tabakblätter. (PolKap: 26)

(17) Stó³ zaczyna siê z³ociæ i brunatnieæ [...] (KapImp: 32)

Der Tisch wird golden und braun [...] (PolKap: 38)

(18) Kolor Buchary jest brunatny, to kolor gliny wypalonej w s³oñcu.

(KapImp: 81)

Die Farbe Bucharas ist das Braun, die Farbe von Ton, der von der Son-

ne vebrannt wurde. (PolKap: 102)

(19) [...] natomiast je¿eli idzie ktoœ z NKWD, na kilometr bije od niego b³ê-

kitna ³una. (KapImp: 13)

[...] wenn man aber einem vom NKWD begegnet, sieht man schon auf

einen Kilometer Entfernung ein blaues Strahlen. (PolKap: 11)

(20) Ka¿dy wiedzia³ [...], gdzie dojrza³o tyle œliwek, ¿e a¿ jest fioletowo [...]

(KapImp: 21)

Jeder weiß genau [...], wo so viele Pflaumen hängen, daß die Bäume

ganz blau sind [...] (PolKap: 23)

(21) Po lewej stronie placu [...] ci¹gnie siê [...] szafirowo-bia³a, zdobna

w przemyœlne koronki, a¿ury i pilastry bry³a Pa³acu Zimowego [...]

(KapImp: 295)

Auf der linken Seite des Platzes erstreckt sich [...] der grüne, mit raffi-

266

Hanna Burkhardt

nierten blau-weißen Ajourarbeiten und Pilastern verzierte Block des

Winterpalastes [...] (PolKap: 384)

Równie¿ w nastêpnych przyk³adach nale¿y siê dopatrywaæ ró¿nicy w zakresie

znaczenia. Brak symetrii leksykalnej ilustruje np. para przyk³adów (22). S³owo Kir-

sche jest hiperonimem w stosunku do czereœni. Oznacza ono zarówno czereœnie, jak

i wiœnie. W przek³adzie na jêzyk niemiecki mamy wiêc do czynienia z niedomiarem

informacji, chocia¿ t³umacz mia³by do wyboru z³o¿enie Süßkirsche.

(22) By³y czereœnie [...] i jab³ka. (KapImp: 77)

Es gibt Kirschen [...] und Äpfel. (PolKap: 97)

Ciekawym przyk³adem ró¿norodnej segmentacji leksykalnej jest rzeczownik

naszyjnik i jego niemiecki ekwiwalent tekstowy Kette (23), który mo¿e byæ rów-

nie¿ uznany wzglêdem polskiego leksemu za hiperonim. U¿ycie z³o¿enia Hals-

kette zamiast Kette w analizowanym tekœcie wnios³oby dodatkow¹ informacjê, ¿e

ozdobê tê nosi siê na szyi. Na marginesie warto zaznaczyæ, ¿e inwentarz anali-

tycznych jednostek leksykalnych z wyrazem Kette jest niezwykle obszerny i ¿e

analiza kontrastywna prowadzi tu do ujawnienia dywergencji w sposobie leksy-

kalizacji oraz pewnych luk leksykalnych. Przyjrzyjmy siê niemieckiemu lekse-

mowi Halskette, który formalnie nie zawiera rozcz³onkowania na ró¿ne znacze-

nia, tak jak to ma miejsce w wypadku polskiego szeregu leksemów: naszyjnik, ko-

rale, ³añcuszek. Niemieckim z³o¿eniom tworzonym wed³ug wzoru Perlen-,

Bernsteinkette itd. mo¿na przyporz¹dkowaæ a¿ dwa polskie odpowiedniki: na-

szyjnik z pere³ lub korale z pere³ (per³y), naszyjnik z bursztynów lub korale z bur-

sztynów (bursztyny) itd., frazom analitycznym zaœ goldene, silberne Kette – le-

ksem ³añcuszek w po³¹czeniu ze z³oty i srebrny.

(23) Oto baszkirski miecz, oto baszkirski naszyjnik, a to gliniany dzban na

wodê [...] (KapImp: 170)

Ein baschkirisches Schwert, eine baschkirische Kette, und hier – ein

Tongefäß für Wasser [...] (PolKap: 218)

ród³em nieadekwatnego przek³adu mo¿e byæ równie¿ homonimia miêdzy-

jêzykowa, znana w literaturze przedmiotu zwykle pod nazw¹ faux amis du tra-

ducteur. S¹ to najczêœciej wyrazy pochodzenia obcego, które maj¹ w dwóch jê-

zykach wyrazy o podobnej formie, ich znaczenia jednak s¹ w ró¿nym stopniu roz-

bie¿ne. W analizowanym tekœcie polskim leksem kredens zosta³ przet³umaczony

jako Kredenz (24), zamiast mo¿e bardziej stosownego ekwiwalentu Büffet, An-

richte. Kredenz w jêzyku niemieckim oznacza bowiem nisk¹ szerok¹ szafkê

z pó³kami i szufladami i, w odró¿nieniu od polskiego artefaktu, bez górnej, naj-

czêœciej ozdobnej szklanej czêœci.

(24) A inni szukaj¹ i szukaj¹. Pod ³ó¿kami, kredensem [...] (KapImp: 17)

Und die andern suchen und suchen. Unter den Betten, unter der Kredenz

[...] (PolKap: 17)

Przek³ad zwierciad³em obrazu œwiata

267

Na adekwatnoœæ przek³adu, jak wspomnieliœmy, sk³ada siê nie tylko ekwiwa-

lencja semantyczna, ale i zgodnoϾ stylistyczna translanta z translatem (np. Siat-

kowski 1980: 236). Dwujêzyczne pary przyk³adów (25-28) ilustruj¹, ¿e zosta³a

w nich zachwiana równowa¿noœæ stylistyczna. Odpowiedniki niemieckie s¹ opa-

trzone w s³owniku Dudena kwalifikatorami stylistycznymi (w przeciwieñstwie do

s³ownika Brockhausa i Wahriga, który ich nie zamieszcza z wyj¹tkiem przyk³adu

29): der Kasten – po³udniowoniemieckie, austriackie, szwajcarskie; das Leintuch

– regionalne; die Marille – austriackie; der Fauteuil – austriackie, szwajcarskie.

(25) I kiedy wreszcie œwi¹tynia zosta³a ogo³ocona ze wszystkiego, co da³o

siê wywieŸæ [...] z jej szaf [...] (KapImp: 104)

All das mußte nun von den Wänden und Altären, aus den Kästen [...]

genommen werden. (PolKap: 129)

(26) Konduktor zabiera z przedzia³u przeœcierad³o [...] (KapImp: 42)

Der Schaffner holt das Leintuch [...] (PolKap: 52)

(27) Nikt nie chcia³ straciæ ani jednej moreli, brzoskwini czy agrestu.

(KapImp: 21)

Keiner ist bereit, auch nur auf eine einzige Marille, einen Pfirsich oder

eine Stachelbeere zu verzichten. (PolKap: 23)

(28) A inni szukaj¹ i szukaj¹. Pod ³ó¿kami, [...] pod fotelem. (KapImp: 17)

Und die andern suchen und suchen. Unter den Betten, [...] unter dem

Fauteuil. (PolKap: 17)

Ka¿dy przek³ad jest zwierciad³em jêzykowego i kulturowego obrazu œwiata

nie tylko ca³ego spo³eczeñstwa, ale i jednostki. Abstrahuj¹c od osobliwoœci rea-

lio-kulturoznawczych i ró¿nic w sposobach nominacji np. przedmiotów, cech,

czynnoœci obu jêzyków, chcia³abym na zakoñczenie zwróciæ uwagê na zupe³nie

inny aspekt (nie systemowy) naruszania adekwatnoœci tekstu, a mianowicie na

pospolite b³êdy t³umaczeniowe, a wiêc na zak³ócenie ekwiwalencji semantyczno-

-pragmatycznej miêdzy tekstem wyjœciowym a tekstem przek³adu. W przyk³adzie

(29) stosowniejszym odpowiednikiem niemieckim by³by chyba wyraz Zündblätt-

chenpistole (‘pistolet na kapiszony’), a nie Kapselrevolver. W nastêpnych przy-

k³adach (30-31) framugi (Fensterleibung) to nie okiennice (Fensterläden), a ka-

reta (Kutsche) to pojazd ró¿ni¹cy siê swym wygl¹dem od kolaski (Kalesche).

W przeciwieñstwie do wymienionych wyrazów, których niemieckie ekwiwalen-

ty znajduj¹ siê w siatce pojêæ leksemów: broñ, okno, pojazd, dalej wyekscerpo-

wane przyk³ady (32-34) i ich niemieckie „odpowiedniki” s¹ chyba wynikiem

zwyk³ej nieuwagi t³umacza.

(29) Mój zepsuty kapiszonowiec, z którym chodzi³em walczyæ z Indianami.

(KapImp: 17)

268

Hanna Burkhardt

Etwa meinen kaputten Kapselrevolver, mit dem ich gegen die Indianer

kämpfte. (PolKap: 17)

(30) [...] opartych [...] o p³oty i framugi okien, niezale¿nie od pory dnia i ro-

ku [...] (KapImp: 197)

[...] an [...] Zäune oder Fensterläden gelehnt, zu jeder Tages- und Jah-

reszeit [...] (PolKap: 255)

(31) [...] têdy jeŸdzi³ karet¹ bohater powieœci Petersburg Andrieja Bie³ego

[...] (KapImp: 295)

[...] hier fuhr die Kalesche des Helden von Andrej Belys Roman Peters-

burg [...] (PolKap: 385)

(32) Sto³y zawalone ¿arciem. Pieczone barany. (KapImp: 46)

Tische, üppig gedeckt mit allen erdenklichen Köstlichkeiten. Gebrate-

ne Fasane. (PolKap: 57)

(33) Stó³ by³ zastawiony wszelkim jad³em, ³akociami, daktylami, fistaszka-

mi. (KapImp: 143)

Der Tisch bog sich unter allen nur erdenklichen Leckerbissen, Datteln

und Pistazien. (PolKap: 181)

(34) Wieziony w kibitce, jak w zatrzaœniêtej wiekiem trumnie, tylko po

dŸwiêkach domyœla³ siê, gdzie jest. (KapImp: 35)

Eingeschlossen in dieser Kibitka wie in einem für Jahrhunderte ver-

sperrten Sarg, konnte er nur versuchen, nach den Geräuschen zu erra-

ten, wo er sich gerade befand. (PolKap: 42)

W moich rozwa¿aniach zwróci³am uwagê jedynie na niektóre restrykcje

zwi¹zane z t³umaczeniem s³ownictwa. U podstaw ich le¿y heterogenicznoœæ kul-

tur i heterogenicznoœæ systemowa jêzyków. Problemy translatorskie wynikaj¹ce

z ró¿nic kulturowych t³umacz Imperium rozwi¹za³, wykorzystuj¹c metodê egzo-

tyzacji (1, 2, 4, 6), quasi-przek³adu (tzw. homogenizacja, neutralizacja tekstu – 7-

15), b¹dŸ te¿ ³¹cz¹c je obie (3). Analiza kontrastywna, zw³aszcza w przypadku

neutralizacji, unaocznia, ¿e jêzyk przek³adu z jednej strony nie oddaje w pe³ni

pewnych pojêæ daj¹cych siê wyraziæ w jêzyku orygina³u, z drugiej zaœ wskazuje

na to, ¿e t³umacz powinien byæ konsekwentny w wyborze proponowanych

pseudoekwiwalentów (por. 7-10 i 13-14).

Heterogenicznoœæ systemowa uniemo¿liwia pe³n¹ symetriê semantyczn¹

w relacji orygina³ – przek³ad. Jej analiza prowadzi do ujawnienia konwergencji

i dywergencji w sposobie leksykalizacji (16-23).

Nieadekwatnoœæ w przek³adzie s³ownictwa mo¿e siê jednak wi¹zaæ z pospo-

litymi b³êdami translatorskimi, których Ÿród³em jest homonimia miêdzyjêzyko-

wa (faux amis du traducteur – 24) czy te¿ zwyk³a nieuwaga t³umacza (29-34).

Przek³ad zwierciad³em obrazu œwiata

269

Wykaz Ÿróde³

KapImp – R. Kapuœciñski, Imperium, Warszawa 1993.

PolKap – M. Pollack [przek³ad], R. Kapuœciñski, Imperium. Sowjetische Streifzüge. Aus dem Pol-

nischen von Martin Pollack, Frankfurt a. M. 1993.

Bibliografia

Barchudarov Leonid Stepanoviè (1979), Sprache und Übersetzung, Moskau.

Bogus³awski Andrzej (1978), Uwagi o przek³adzie i jego wartoœciowaniu, „Przegl¹d Humanistycz-

ny”, nr 2.

Brockhaus, Wahrig (1980-1984), Deutsches Wörterbuch in sechs Bänden, Stuttgart.

Bzdêga Andrzej, Chodera Jan, Kubica Stefan (1990), Podrêczny s³ownik polsko-niemiecki, War-

szawa.

Encyklopedia (1993), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II: Wspó³czesny jêzyk polski, pod

red. Jerzego Bartmiñskiego, Wroc³aw.

Encyklopedia jêzykoznawstwa (1993), Encyklopedia jêzykoznawstwa ogólnego, pod red. Kazimie-

rza Polañskiego, Wroc³aw.

Kielar Barbara (1988), T³umaczenie i koncepcje translatoryczne, Wroc³aw.

Kutz Wladimir ( 1977-1978), Gedanken zur Realienpolitik, „Fremdsprachen” 1977, nr 4; 1978, nr

1.

Langenscheidts (1994), Langenscheidts Taschenwörterbuch Polnisch von Stanis³aw Walewski, Ber-

lin.

Lyons John (1976), Wstêp do jêzykoznawstwa, Warszawa.

Mêdelska Jolanta, Wawrzyñczyk Jan (1992), Miêdzy orygina³em a przek³adem. Rzecz o s³ownikach

dwujêzycznych, Kielce.

Pieñkos Jerzy (1993), Przek³ad i t³umacz we wspó³czesnym œwiecie, Warszawa.

Piprek Jan, Ippoldt Juliusz (1980), Wielki s³ownik polsko-niemiecki, Warszawa.

Siatkowski Stanis³aw (1980), K probleme adekvatnosti perevoda, „Slavia Orientalis”, nr 29.

S³awski Franciszek (1966-1969), S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego, t. III, Kraków.

S³ownik (1958-1969), S³ownik jêzyka polskiego, pod red. Witolda Doroszewskiego, t. I-XI, Warszawa.

S³ownik (1978-1981), S³ownik jêzyka polskiego, pod red. Mieczys³awa Szymczaka, t. I-III, Warszawa.

Wierzbicka Anna (1978), Przek³adalnoœæ a elementarne jednostki semantyczne, „Przegl¹d Huma-

nistyczny”, nr 2.

– (1990), Podwójne ¿ycie cz³owieka dwujêzycznego, [w:] Jêzyk polski w œwiecie. Zbiór studiów, pod

red. W³adys³awa Miodunki, Warszawa.

Wiktorowicz Józef (1981), Einige Aspekte der Konfrontation lexikalischer Systeme des Deutschen

und Polnischen, [w:] Kontrastive Linguistik und Übersetzungswissenschaft, hrsg. von

Wolfgang Kühlwein, München.

Wojtasiewicz Olgierd (1992), Wstêp do teorii t³umaczenia, Warszawa.

270

Hanna Burkhardt