8. Tragizm, komizm, groteska - scharakteryzuj odwołując się do wybranych utworów literackich.

Tragizm to jedna z najważniejszych kategorii estetycznych, rozpoznana już w tragedii antycznej i przez dłuższy czas omawiana na jej podstawie. Konflikt tragiczny polegał na skazanej na klęskę walce człowieka z przerastającymi go siłami, na starciu się dwóch nie dających się pogodzić ze sobą racji, na pragnieniu obrony wielkich wartości nieuchronnie skazanych na zagładę. Przykładowo, w "Antygonie" tragizm polega na odgórnym przesądzeniu losów Antygony i Kreona przez fatum. Nad rodem bohaterki wisiała bowiem klątwa. Tragizm Antygony wynika stąd, że musi ona dokonać wyboru między dwiema racjami, z których obie są ważne, ale różne i sprzeczne ze sobą. Wybierając obowiązki siostry, zgodnie ze swoim sumieniem i wybierając prawo boskie, wchodzi w konflikt z prawem państwowym. Z kolei Kreon musi dokonać wyboru pomiędzy sumieniem i uczuciami rodzinnymi a decyzją konieczną do utrzymania swojego autorytetu jako króla. W sytuacji tragicznej znaleźli się również pozostali bohaterowie: Hajmon popełnia samobójstwo u zwłok ukochanej Antygony, Eurydyka odbiera sobie życie, gdyż nie potrafi znieść bólu po stracie syna. Tragiczna jest nawet tchórzliwa Ismena, bez której nie ma życia bez ostatniej bliskiej osoby, Antygony. Romantyczna koncepcja tragizmu wprowadziła pojęcie "złego Boga" i "niewinnego narodu". Widać to na przykładzie "Konrada w III cz. "Dziadów" A. Mickiewicza. Jest on postacią na wskroś tragiczną. Podejmuje wielki bunt przeciwko Bogu, wzniesiony w imię ludzkości i będący wyrazem przeświadczenia bohatera o swojej potędze i wyjątkowości. Jego tragizm polega na bezsilności, która go pokonuje mimo drzemiących w nim możliwości. Współczesne koncepcje tragizmu widzą jego podstawę w starciu się człowieka, dążącego do wielkości i wolności, z ograniczeniami jego egzystencji. Przykładem może tu być tragizm bohaterów "Zdążyć przed Panem Bogiem" - powstańców żydowskich w likwidowanym getcie. Wzniecają oni powstanie wbrew oczywistemu faktowi, że nie mają żadnych szans w starciu z hitlerowcami. Ich tragizm polega na pewności i nieuchronności śmierci. Jedyny wybór, jakiego mogą dokonać, to wybór sposobu umierania. Komizm jest także jedną z głównych kategorii estetycznych, wykształconą i opisaną już w starożytności. W czasach nowożytnych za źródło komizmu uznano satysfakcję płynącą z poczucia wyższości wobec czyjegoś niepowodzenia, które nie ma jednak charakteru tragicznego. W utworach literackich, zwłaszcza komedii, wyróżnia się komizm sytuacyjny, komizm postaci i komizm słowny. Przykładem może być "Świętoszek" Moliera. Sytuacja komiczna ma miejsce np. wtedy, gdy Orgon, ukryty pod stołem, przysłuchuje się rozmowie Tartuffe'a z Elmirą. Komizm postaci uwidacznia się np. wtedy, gdy Harpagon ma wydać kolację, a cierpi z powodu każdego, nawet najmniejszego wydatku. Z kolei groteska to kategoria estetyczna przejawiająca się w takim ukształtowaniu elementów utworu, że jest on odbierany jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością i rządzącymi nią prawami. Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki, deformacji przedmiotów i postaci, posługiwaniu się brzydotą, karykaturą, wynaturzeniem. Z groteską mamy do czynienia np. w "Szewcach" Witkacego. Świat ukazany w utworze nie stanowi wiernego odbicia rzeczywistości, lecz jest zdeformowany, groteskowy. Groteskowe są w dramacie sytuacje i zdarzenia, np. prokurator Scurvy zamieniony w psa, wulgarny sposób ukazania zmysłowego erotyzmu. Groteskowa jest kreacja bohaterów, gdyż nie są oni w pełni reprezentatywni dla swojej warstwy społecznej, np. szewcy posługują się dość skomplikowanymi pojęciami, znają zagadnienia psychologiczne i filozoficzne. Groteskowy jest w utworze obraz społeczeństwa, w którym wyróżnione są następujące warstwy społeczne: arystokracja (księżna Irina), burżuazja (prokurator Scurvy), proletariat (szewcy, Hiper - Robociarz), chłopstwo (stary chłop, młody chłop, dziwka, chochoł). Groteskowe są nazwiska bohaterów, np. Scurvy, Zbereźnicka, Gnębon Puczymorda oraz język, dziwaczny, wulgarny, prostacki, będący mieszaniną gwary, stylu naukowego i osobliwych neologizmów utworzonych na wzór przekleństw.